Дауысты дыбыстар және оның түрлері

Дауысты дыбыстар

Мақсаты

• Студенттерге дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы мәлімет беру .
• Дауыстылар мен дауыссыздардың айырмашылығы мен ұқсастығы.
• Дауысты дыбыстарға сипаттама беру.
• Дауыстылардың түрлері.

Фонетика

Қазақ тілінің дауысты дыбыстар жүйесі

Қазақ тілінде 9 әліпби дыбыстар бар.Олар қолданымдағы әліпби құрамында былай таңбаланады: А,Ә,Е,О,Ө,Ұ,Ү,Ы,І.

Қ азақ тілі дауысты дыбыстарды жалаң ( монофтонг) және құрамды ( дифтонг) болып екіге бөлінеді.Бастан-аяқ біркелкі айтылатын дауысты дыбысты жалаң дауысты дыбыс деп атаймыз. Олар: а,ә,ы,і,ұ,ү. Бір дыбыстан басталып, екінші дыбыспен аяқталатын дауысты дыбысты құранды дауысты дыбыс деп атаймыз.

Дауыссыз

• салдыр басып
• кедергіге ұшырайды
• Буын құрамайды
• Созылып айтылады
• Екпін қабылдамайды

Дауысты

• тоннан
• Ауа кедергісіз
• Буын құрайды
• Созуға ыңғайлы
• Дауыссыз ықпалы күшті
• Екпін қабылдайды

• Тіл дыбыстары
• Дыбыс мүшелері арқылы
• Таңбаланады

“ А” дыбысы

“ А” дыбысы жақтың кең ашылып, тілдің төмен түсуі арқылы жасалады. Тілдің тіл қалпына қарай ашық дауысты дыбыс болып табылады. “А” дыбысын айтқандаерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. “А” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: ашық, ерін қатысына қарай:езу, жасалу орнына қарай: тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: ашық, езу, тіл арты дауысты дыбыс.

“ Ә” дыбысы

“ Ә” дыбысы жақтың кең ашылып, тілдің төмен түсуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай ашық дауысты дыбыс болып табылады. “Ә” дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады.еріннің қатысына қарай езу дауысты болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: ашық, ерін қатысына қарай:езу, жасалу орнына қарай: тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: ашық, езу, тіл ортасы дауысты дыбыс.

“ Ы” дыбысы

“ Ы” дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “Ы” дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. “ы” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:езу, жасалу орнына қарай: тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, езу, тіл арты дауысты дыбыс.

“ І” дыбысы

“ І” дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “І” дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. “І” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:езу, жасалу орнына қарай: тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, езу, тіл арты дауысты дыбыс

“ Ұ” дыбысы

“ Ұ” дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “Ұ” дыбысын айтқанда ерін доғалданып тұрады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. “Ұ” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:ерін, жасалу орнына қарай: тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл арты дауысты дыбыс

“ Ү” дыбысы

“ Ү” дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “Ү” дыбысын айтқанда ерін доғалданып тұрады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. “Ү” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:ерін, жасалу орнына қарай: тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл арты дауысты дыбыс

“ О” дыбысы

“ О” дыбысы дауысты жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “О” дыбысын айтқанда ерін сүйірленіп басталып, дөңгеленіп аяқталады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. “О” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты екінші сыңарынан тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:ерін, жасалу орнына қарай: тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл арты дауысты дыбыс.

“ Ө” дыбысы

“ Ө” дыбысы дауысты жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “Ө” дыбысын айтқанда ерін сүйірленіп басталып, дөңгеленіп аяқталады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. “Ө” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты екінші сыңарынан тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:ерін, жасалу орнына қарай: тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл ортасы дауысты дыбыс.

“ Е” дыбысы

“ Е” дыбысы дауысты жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. “Е” дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады.Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. “Е” дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта тұсына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты екінші сыңарынан тілдің тік қалпына қарай: қысаң, ерін қатысына қарай:езу, жасалу орнына қарай: тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, езу, тіл ортасы дауысты дыбыс.

• Түсіп қалған (жылжымылы) дауыстылар - морфемада тек каңа белгілі фонетикалық позицияда кездесетін дауыстылар ( қаз. мұрын - мұрнын ).
• Екпінсіз дауыстылар - екпін түспейтін дауыстылар. Екпін дауыстылармен салыстырғанда екпінсіз дауыстылар сөйлеу органдарының аз күшімен және артикуляциясымен айталады.

• Қысаң дауыстылар - тіл жоғары жағдайда пайда болатын дауыстылар ( қаз. [ы], [ү], [ү] ).
• Қатаң дауыстылар - унсіз дауыстылар. Мысалы, қатаң дауыссыз дыбыстардың арасында болатын дауыстың қатты редукциясында немесе екпінсіз жағдайда дауыс көрші қатаң дауыссыз дыбыстармен ассимиляциясында (орыс тіліндегі топот деген сөзде дауысты дыбыс).
• Қос дауыстылар - морфемалардың шегінде екі дауыстылардың кездесуінен жасалатын ұзак дауыстылар (қаз. жуу).

• Диффуздық дауыстылар (nam. diffusio - mapamy )- екі жақты универсалды қасиетті компакты дауыстыларға сәйкес келеді, д.д. спектрдің орталық бөлігі бос болады ( орыс. и [i], у [и] ).
• Созылыңқы дауыстылар - басқа даустылармен салыстырғанда, ұзақтау дауыстылар ( ағыл. [і:] ).
• Тіл арты дауыстылар - тіл барыншы артқа жылжиғанда жасалатын дауыстылар ( қаз. [o], [у], [ы], [ұ] ).

• Қысқа дауыстылар - ұзак емес дауыстылар ( ағыл. [і] ).
• Лабиялды дауыстылар - айтылуда еріннің алға карай дөңгелене сүйірленуі аркылы жа- салатын дауыстылар ( қаз. [у], [ұ], [о], [ө] ).
• Мұрын жолды үнділер - артикуляция кезеңде көрші назал дыбыстың коартикуляциялы ык- палынан жұмсак таңдай төмен түсіргенде жасалатын дауыстылар ( орыс нос деген сөзінде [о] ) дыбыс ).

• Назал дауыстылар - мұрын жолды дауыстылар, мұрын қуысының қатысуымен жұмсақ таңдайдың түсуі, ауаның мұрын куысы аркылы еркін өтуі жасалады ( қаз. [м], [н] ).
• Қуатты дауыстылар - артикуляция өте күшті болатын дауыстылар.
• Езулік дауыстылар - ерін дөңгеленбей, созылмай айтылатын дауыстылар ( қаз. [a], [ы], [и], [э] )

• Буынсыз дауыстылар - буын жасамайтын дауыстылар.
• Астыңғы көтеріңкі дауыстылар - тіл ең төмен жағдайда пайда болатын дауыстылар ( қаз. [a], [э] ).
• Әлсіз дауыстылар - артикуляциядағы кұш аз болатын дауыстылар.

• Ашық дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын
• дауыстылар ( қаз. [o], [a], [э], [ө], [ә] )
• Тіл алды дауыстылар - тілдің таңдайдың алғы шеніне жуықтан келіп айтылуынан пайда болатын дауыстылар ( қаз. [a], [e], [i], [ө], [ү] ).
• Редукциялаған дауыстылар - кұші мен сапасын жоғалтқан дауысты дыбыстардың көмескіленуі.

• Жартылай ашық дауыстылар - тілдің ауыз қуысында орташа қалыпқа ие болуынан жасалатын дауыстылар ( қаз. [ө], [о] ).
• Тіл орта дауыстылар - тілдің ауыз қуысында созылғанынан жасалатын дауыстылар( қаз. [ы], [а] ).
• ОРТА ДАУЫСТЫЛАР - ауыз кең емес те тар емес те ашық болғанда жасалатын дауыстылар ( қаз. [е], [о] ).

• Локалданбаған дауысты - дауыстының дыбысталуы кезінде тілдің ауыз қуысында козғалуы байқалмайды, сондықтан ол соңғы қатардан қалыптасуына байланысты локальданбайды, ол дауысты негізінен соңгы қатар дауыстылары қатарына жатқызылады ( орыс тіліндегі [a] жеке қалыпта және қатаң дауыссыздың алдында ).
• Кең дауыстылар - ауыз кең ашык болғанда жасалатын дауыстылар ( қаз. [а] ).

• Белгісіз дауысты дыбыс - ерекше қыска дауысты, тереңдетілмеген, екі жақты баска дауыстылармен қарсы қатынаска түспейтін, бейтарап дауысты.
• Екпінді дауысты - бір фономорфологиялық бірліктің құрамындағы екпін түспеген дауысты дыбыстармен салыстырғанда күштілігімен, көтеріңкілігімен ерекшеленетін дауысты.

Пайдалынған әдебиеттері

1.Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1992.

2.Қазақ тілінің грамматикасы.ІІ том – Алматы, 1967.

3.Қараев М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1992.

4.Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1961.

5.Қазақ тілі. Оқу құралы. – Алматы, 2005.