Научная работа "Туйе"

ҒЫЛЫМИ ЖОБА:

Төрт түліктің төресі –түйе.

Орындаған: Утегенова Махаббат Бесінбайқызы

Жетекшісі: Құрманбаева Болған Кулжановна

Маң-маң басқан, маң басқан,

Шудаларын шаң басқан.

Екі өркешін қом басқан

Төрт аяғын тең басқан.

Төрт түлік

Қой атасы- Шопан ата

Сиыр атасы – Зеңгі баба

Жылқы атасы – Қамбар ата

Түйе атасы – Ойсыл қара

Сыңар өркешті түйе –

дромадер.

Екі өркешті түйе –

бактриан.

Халық өміріндегі түйенің рөлі. Ерте замандағы елдердің

арасындағы сауда саттық түйелі көш арқылы жүргізілген

Түйе баққан адамды “ұлық” баққан деп те атаған.

Күйлер: Сүгірдің “Бозінгені”, Ықыластың “Желмаясы”

Түйенің ерекшеліктері:

Ыстыққа да, суыққа да төзімді;

Аштыққа төзімді;

Шөлге шыдамды;

Күй талғамайды;

Шеңгелді, жантақты тікеніне қарамай жей береді;

Ұзақ жүрісте қажымайды;

30-40 жылға дейін өмір сүреді;

2 жылда бір рет боталайды;

40-50 шақырым жол жүреді.

Түйенің өсу жолындағы атаулары:

Бота

Тайлақ

Буыршын

Буырлыш

Науша

Бұзбаша

Інген

Атан

Бура

Түйеден алынатын өнімдер:

Сүті,

Еті,

Шудасы,

Терісі.

Сүтінен шұбат ашытылады. Бұл сусын қымыздан кейінгі денсаулыққа

Пайдалы құнарлы сусын болып саналады.

Шұбатты “қымыран” деп те атайды.

Асқазан мен ішек жолдары, өкпе ауырған емдік қасиеті бар.

Ауырып әлсіреген немесе қартайған адамдар ішсе әлденеді, дене қуаты

күшейеді.

Ұйқыны жақсартады, сергітеді.

Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін

өніміне тең.

Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінің майлылығынан әлдеқайда жоғары.

Оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыздар, дәрумендер мол.

Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су

ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майынан бөлінген суды пайдаланады.

Мақал-мәтелдер:

Түйесі бардың – киесі бар.

Көтерем деп түйеден безбе – салтанатың емес пе?

Тебеген деп биеден безбе – қос қанатың емес пе?

Нар жолында жүк қалмас.

Нар өлген жерде жүк қалады.

Құласаң нардан құла.

Шұбаты – майлылығы жоғары, нәруыз, дәрумендерге бай; өкпе, асқазан,

ішек ауруларына ем;

Радиацияға қарсы әсері бар.

Шудасы – тұрмыстық бұйымдар жасалады (көрпе, шекпен тіккен, киім тоқыған);

Емдік қасиеті: буын, құяң, бүйрек ауруларына.

Радиациялық сәулелерге қарсы әсері бар.

Терісі – аяқ киім тіккен, ер-тоқым қаптаған, торсықтар тіккен.

Түйенің жүнінен, яғни, жіп иіріп шекпен, белбеу, қоржын, кілем тоқиды.

Сол сияқты ноқта, көген жасауға қолайлы. Түйе жүні көрпеге салуға,

шапанға тартуға өте жақсы. Жеңіл әрі жылы болады. Қылшық шықпайды.

Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін

өніміне тең.

Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. “Шуда” деп түйенің мойнындағы,

тізесіндегі екі өркештің үстіндегі салалы қылшық жүндерін атайды. Оны

Буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде

пайдаланады.

Шудадан бағалы тоқыма бұйымдары жасалады. Торсық пен сабаны да

осы шуда жіппен тіккен. Шуда жүннен иірілген жіпті “шертер”, “керуіш”

деп атаған.

Түйенің сүтін зерттеу қорытындысы

р/с

Құрамы

1

Түйенің сүті

Қышқылдық

2

3

Шұбаты

18 %

Майлылық

4

Лактоза

4,3

28 %

4,3

2,75

Құрғақ заты майдан басқа

5

1,32

8,2

Минералды заттар

6

6,6

0,86

Этил спирті

0,75

-

1,1

Түйе сүтінің химиялық құрамы

р/с

Құрамы

1

Мөлшері

Су

2

86,5 %

Құрғақ заттар

3

14,5 %

Майлылығы

4

5

Белоктар

5,1 %

3,6 %

Казейн

6

2,8 %

Альбумин

7

0,6 %

8

Глобулин

Минералды заттар

0,2 %

0,9 %

Мен үшін жаңалық:

1 литр шұбат ересек адамның В1, В12 және С дәрумендеріне деген

тәуліктік қажетін қанағаттандыра алады екен. Айран мен сүтке қарағанда тиімділігі жоғары. Ішек, бауырды тазалап, өт жолдарының жұмысын жақсартады. Қышқыл бөлуді тездетіп, асты жылдам қорытуға септігін тигізеді.

1 литр түйе сүтінде 911 ккалл болса, бие сүтінде 528 , сиыр сүтінде 660 ккалогрияны құрайды.

Жабағы – түйенің киіздей қатты жүні.

Боздақ –жабағының астынан шығатын үлпілдек жүн.

Шертер – түйенің шудасынан иірілген жіп.

Керуіш – түйенің иірілген жібі

Сүйретпе – түйе терісінен тігілген ыдыс

Тайлақ – түйенің ботадан үлкен төлі

Түйе деген сөз салтанат деген мағынаны білдіреді.

Мен үшін болған жаңалық:

• Түйе бір ішкенде 200 литр су ішіп қояды екен;
• Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды;
• Түйеге өркеші не үшін керек екені;
• Түйенің екі жылда бір рет боталайтыны;
• Бота анасы 18 ай еміп жетіледі;
• Өркешіне қарап түйенің күйінің жақсы немесе жаман екенін білу;
• Түйенің төлінің әртүрлі атаулары болады екен;
• Шұбаты мен шудасы таптырмайтын ем екенін білдім;
• Олар үнемі түкіріп, асқазандағы артық сөлдерді шығарып тұрады;
• Терісі күн сәулесін кері қайтарады. Сол үшін ол шөл даланың ыстығына
• төзімді;
• Шипалы сусын шұбатымыз бен шудағы бүгінде шетелдіктер неге қызығып
• жатыр?

Себебі ғалымдарды түйе сүтінің ерекше емдік қасиеттері күннен-күнге

таңқалдыруда.

• Қазақстанда бір түйенің құны 200-250 мың теңге болса,
• Америкада түйе 1500 доллар, ботасы 500 доллар
• Штаттарда шұбаттан шоколад жасалып сатылады. 75грамы 12 доллар.

Менің арманым

Болашақта біздің “Батыр” селосында әр көшемізде шұбат сатылатын

дүкендер немесе сусынханалар ашылса;

Осы шұбат сатылатын сусынханалар ұлттық дүниетанымымызды

Дамытатын ұлттық ою-өрнекті жиһаздармен жабдықталған болса,

Радиацияға қарсы әсері бар болғандықтан түйе жүнінен жоғары сапада

Өңделген әр түрлі киім үлгілерін өндіретін кәсіпорындар ашылса,

Апа-әжелеріміз, аналарымызға арналған шәлі орамалдар тоқылса...

Арман қуған балалық шақтан – болшаққа үлкен сеніммен қараймын.

Мен өз ауылымның болашағына нық сеніммен қараймын.