Экологиялы? білім беру.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

ТӘРБИЕ

«Қазақтардың байқағыш көзі табиғаттағы тіршілік атаулыны үнемі бақылап отырған, олардың халықтық даналығы көптеген қызықты толықтырулар мен тұжырымдарды жинақтаған»

А.Н.Формозов

«Табиғат тылсымын түсіне білген адам – кіршіксіз де асыл жан»

Л.М.Леонов

«... Экологиялық проблемалар – ең маңызды өмірлік проблемалардың бірі ғой, өйткені әңгіме адамның өмір сүретін ортасы, болашақ ұрпақтарының өмірі туралы болып отыр»

Ш.Айтматов

Құзыреттілікке жеткізетін сабақтың мақсат - міндеттері:

• ақпараттық : экологиялық тәрбие берудің ерекшеліктеріне тоқталу, халық педагогикасындағы экологиялық тәрбие, экологиялық апат аудандар, қорықтар және Батыс Қазақстандағы экологиялық жағдай туралы жаңа ақпаратпен қаруландыру;

• коммуникативтік : экологиялық тәрбие және білім берудің ерекшеліктерімен таныстыра отырып, экологиялық өзекті мәселелерге жеке тоқталып, оларға ауызша және жазбаша талдау жасау, өмірмен байланыстыру және тақырыпты жан-жақты игеріп, меңгертуде коммуникацияның әр түрлі тиімді құралдарын және әдіс-тәсілдерін қолдану;

- проблеманы шешу: студенттер игерген экологиялық тәрбие мен халық педагогикасындағы түсініктерді өмірде қолдана білуге, өзінің әрекеттерін ұйымдастырып, реттеуге және нәтижесін бағалауға, өз әрекеттеріне өзіндік баға беруге, халық педагогикасындағы экологиялық тәрбие, экологиялық апат аудандар, қорықтар және Батыс Қазақстандағы экологиялық жағдай туралы игерген теориялық білімін талдау арқылы, нақты мысалдармен дәлелдеп өз пікірін айта білуге, шығармашылықпен айналысуға әзірлеу.

Жаңа ақпаратты хабарлау.

Сабақ түрі:

Әдіс-тәсілдері:

СТО стратегиялары: миға шабуыл, ассоциация, топтастыру, түртіп алу, презентация, Кластер, Аквариум, Кубизм

Пәнаралық байланыс:

Педагогика, экология, этнопедагогика, тәрбие жұмыс әдістемесі

Дәріс мәтіндері, оқыту құралдары, плакаттар,

маркерлер

Көрнекілігі:

Ш.Х.Құрманалина «Педагогика» - Астана 2007, Қазақстан 2030 - стратегиясы,

ҚР “Білім туралы” Заңы – 2007 ж.,

Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (1997 ж.).

Айналадағы ортаны қорғау туралы заң (1997 ж.). Экологиялық білім бағдарламасы (1999 ж.). «Білім мемлекеттік бағдарламасы» (2000 ж.)

Әдебиеттер:

үй

өсімдіктер

баспана

Экология

жер

ауа

табиғат

жануарлар

адамдар

Экология – табиғатты пайдаланудың

ғылыми-теориялық негізі.

Экология грекия «oikos» – үй және «logos» - зерттеу, тірі ағзалардың бір - бірімен және олардың сыртқы ортамен байланысын зерттейтін ғылым. Бұл терминді 1868 жылы неміс ғалымы Эрнест Геккель ұсынды. Экология ғылым ретінде ХХ ғасырдың басында ғана жаратылыстану ғылымынан бөлініп шықты, дегенмен де тек биология ғылымының саласы ғана болып отыр. Айналадағы барлық дүние «табиғат» деп аталады да, «экология» тек ғылыми ұғым болып табылады.

Қазір ХХІ ғасыр табалдырығына қадам басқан шағымызда экологиялық өте қиын жағдайда қалып отырмыз. Планетамызда өсімдіктер мен жануарлардың ондаған түрлері жойылды. Топырақ құнарлығы азайып, су қоймалары былғанды, қалалардың ауасы санитарлық қалыпқа сай еместей бұзылды.

Қазіргі экологиялық мәселелер бүкіл адам баласын ойландырып отырған кезде, халқымыздың бұл салада қалдырған тағылымдық та, тәрбиелік мәні зор асыл мұраларына көңіл бөлу ерекше қажет. Әрбір ұстаз өзінің күнделікті жұмысында халықтық педагогиканың асыл маржандарына үнемі көңіл бөліп, оны тиімді пайдаланып отырулары тиіс.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ

Жастардың экологиялық көзқарасын, санасын, табиғатқа деген парасаттылығын, жауапкершілік қарым-қатынасын қалыптастырады.

МАҚСАТЫ

• Қоршаған ортаға жаупсыздықпен қараушыларға жол

бермеу;

• Жастардың бойында экологиялық мәдениет дағдысын

қалыптастыру;

• Қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы

табиғатты қорғау, күту және жақсарту;

• Экологиялық білімді насихаттау.

МІНДЕТТЕРІ

• өмірде және нақты іс-әрекетте экологиялық білімді қолдана білу; табиғатты қорғау мақсатында оқушыларды пайдалы еңбекке баулу; мектепте білім және тәрбие қоғамын ұйымдастыру; оқушыны өзі тұрған аймақтың табиғатын қорғауға үйрету; оқушыларды табиғатты зерттеу жұмыстарына тарту.
• өмірде және нақты іс-әрекетте экологиялық білімді қолдана білу;
• табиғатты қорғау мақсатында оқушыларды пайдалы еңбекке баулу;
• мектепте білім және тәрбие қоғамын ұйымдастыру;
• оқушыны өзі тұрған аймақтың табиғатын қорғауға үйрету;
• оқушыларды табиғатты зерттеу жұмыстарына тарту.

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ

Міндеттері

Мақсаты

Түрлері

Әдісі

• экологиялық тєрбиеге арналған кештер;
• экологиялық тєрбиеге арналған кештер;

• өмірде нақты іс-әрекетте экологиялық білімді қолдана білу;
• өмірде нақты іс-әрекетте экологиялық білімді қолдана білу;

• жастардың мінез-құлқын тәрбиелеу;
• қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу;
• жастардың бойында экологиялық мәдениет дағдысын қалыптастыру;
• Қазақстан «Қызыл кітабының» мазмұнымен таныстырып насихаттау;
• «Жасыл ел» экологиялық мәдени ортасын құру.

• орман шаруашылығына көмектесу;
• дәрі-дәрмек өсімдіктерін жинау, дайындау;
• жануарларды қорғау есебіне алу;
• табиғатќа зиян келтіретін адамдармен күресу;
• ауыл мектептерінің оқу-тәжірибе учаскесінде бағалы ағаштар тұқымының отырғызу.

• ғылыми конференциялар;
• кинофильмдер көрсету;
• өнеркәсіп ауыл-шаруашылық мамандарымен кездесу;
• экологиялық штаб құру;
• «Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асыру.

• табиғатты қорғау мақсатында оқушыларды пайдалы еңбекке баулу;
• мектепте білім жєне тәрбие қоғамын ұйымдастыру;
• оқушыны өзі тұрған аймақтың табиғатын қорғауға үйрету;
• оқушыларды табиғатты зерттеу жұмыстарына тарту.

• Қазақстан Ресепубликасында эколог мамандар дайындау тұжырымдамасы. 1995 ж.
• Қазақстан – 2030 даму стратегиясы. 1997 ж.
• Қазақста Республикасының экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы. 1998 ж.
• Қазақстан Республикасының Тұрғын-халықтың санитарлық шығармашылық жағдайы туралы заңы. 1995 ж.
• Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңы. 1997 ж.
• Қазақстан Республикасының білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы. 1998 ж.
• Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 ж.

Ұжымдық оқыту әдісі арқылы топты беске

бөлеміз:

• Халық педагогикасындағы экологиялық тәрбие.

• Экологиялық апат аудандары.

• Мемлекеттік қорықтар.

• Батыс Қазақстан облысында экологиялық насихатты ұйымдастыру туралы мәлімет.

• Жасыл ел бағдарламасы.

Ерте кезде халқымыз табиғаттың кейбір туындыларын «киелі», «қасиетті» деп ұғындырып, оларды өлтіруге болмайтындығын уағыздаған.

Сонымен бірге табиғат пен адамды біртұтас бірінен-бірін бөлуге болмайды деп қараған. Сондықтан адам табиғаттан өз бергенін ғана алып, қалғанына еш қолын тигізбеген.

Қорқыт атаның артында қалған өсиет сөздерінде «Қара тауларың құламасын, саялы ағаш сынбасын, қанаттарың қырқылмасын» деген ұғымдар айналаны аялай біл деген даналықты білдіреді. Сонымен қатар Қорқыт атамыз, «жерді шұқыма, ууы шығады» деп айтып көрсеткен.

Атақты Төле биді Қарлығаш би атануынын да өзіндік себебі бар, ол халық арасындағы мына аңызға байланысты тараған. Жоңғар шапқыншылығы кезінде Төле би ауылы үлкен шапқыншылыққа ұшырап, үдіре көшеді. Тек қана Төле би ғана үйін жықпай, қалып қояды. Осы кезде жоңғар қоңтайшысы жапан далада жалғыз қалған үйге келіп, «неге көшпей отырсыңдар?» дейді. Төле би шаңырыққа қарлығаштың ұя салған, егер үйді жықса, қарлығаштың сары ауыз балапандардың өлетіндігін айтады. Бұны естіген жоңғар Қоңтайшысы атының басын кері бұрған. Осы оқиғаға орай халық арасында Төле би Қарлығаш би атанған.

Халқымыздың мақтанышы, ғалым Ш.Уәлиханов: «Табиғат! Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікте одан ғажап, одан құпия ие бар? деп келе, қазақтар киеліге үлкен мән береді. Табиғаттағы кейбір жануарлар мен құстарды көшпелі тұрмысқа паш етті, заттарды киелі деп қастерледі. Осы аталғандарды құрмет тұтса, адам баласына байлық пен бақыт әкеледі» деп атап көрсеткен.

Халық табиғаттағы өздері қастерлеген жерлерді «Әулие бұлақ», «Әулие ағаш» деп атап, оларды көздің қарашығындай қорғап отырған.

Ал, қарлығаш, аққу, ұлар т.б. аң-құстарды жақсылықтың жаршысы, бақыттың бастамасы, игіліктің иесі деп ұясын бұзуға, балапанын алуға, не өздерін өлтіруге мүлде рұқсат етпеген.

Табиғат қорғау тәрбиесін берудің аса маңызды шарттарының бірі оның эстетикалық тәрбиесінен бірілікті қарастыру. Табиғаттың сырын сұлулығын түсінген адам ғана оны сүйе біледі.

Сондай-ақ отанын сүйю де табиғатты қорғауда маңызды роль атқарады. Ақын-жазушылар табиғат-отан ұғымын бірге жырлаған. Мысалы: С.Сейфуллиннің «Ақсақ киік» өлеңі тікелей табиғат қорғауға арналады. Ол өз елінің табиғатын, тауларын, жануарларын шексіз сүйген, оларды сүйіп қорғай білуге арналған «Көкшетау», «Аққудың айырылысуы», «Қара жер» т.б. шығармалары бар.

Қадыр Мырзалиев ағамыз да өз өлеңдерін табиғатты қорғауға арнаған. Оның дәлелі «Қызыл кітап» поэмасы.

Ақын Мұзафар Әлімбаев мынадай жыр жолдары арқылы, табиғатты сүюді бәрімізге былайша жүктейді.

Туған жерді сүю – парыз

Сүю үшін білу – парыз

Қасиетін ұғу – парыз

Күзетінде тұру – парыз

Танымай өтеміз бе киесіне?

Қырсығы білместіктің тиерін де

Ұрпағың дал болар ма ағаш таппай

Кәдімгі домбыраның тиегіне

Мұқағали Мақатаев сияқты ардақты ақын-азаматтарымыз:

Ей табиғат шеберсің-ау, шеберсің

Көрмегенді көрсетерсің, берерсің

Ұлан ғайыр бұлағыңды місе етпей

Айың анау, күнің анау, жер мынау

Ау, адамдар жетпей жатыр енді не?

Табиғатқа таласпаңдар ағайын

Асырайды ол сені, мені, елді де деп ескерткен.

Ақын Мылтықбай Ерімбетұлының «Ұя бұзба» өлеңі де экологиялық тақырыпқа арналған.

Экологиялық апат аудандары

СЕМЕЙ ядролық полигонын ашу туралы шешімді КСРО Министрлер Кеңесі шешімімен 1947 жылдың шілде айында полигонға әскер бөлімдері мен құрылысшылар келе бастайды. Осы кезден бастап «Мәскеу – 400» деп аталған қала салу жұмысы аса құпия жағдайда кең ауқыммен жүргізіледі. Тез уақытта лабораториялық-эксперименттік, өндірістік базалардың корпустары бой көтереді. Алынған жердің, мекендердің көпшілігіне тәжірибе жасалатын хайуанаттар – шошқа, ит және т.б. әкелінеді. Аланға әскери форма киген адам кейпі, сонымен бірге, азық-түлік салынған жәшіктер қойылады. Мұның бәрі ядролық жарылыстың қуатын зерттеу үшін дайындалған болатын.

1949 жылғы 29 тамыз күні Семей ядролық полигонында алғашқы жарылыс жасалды. Бұл эксперимент үшін Кремльдің алдында Л.Берия жауап беретін болды. Ол екі түрлі тізім дайындап қойды: біріншісі, сынақшыларды ордендермен марапаттауға ұсыну туралы, ал екіншісі, сәтсіз болған жағдайда, ату туралы еді.

Осы күннен бастап КСРО әскери-өнеркәсіп кешені Қазақстан тұрғындарына қарсы жарияланбаған соғысты бастап кетті. Бұл ядролық қасіреттің басы еді, ол 40 жылдан астам уақытқа созылды. Қазақстан аумағында барлық жиынтық қуаты 50 мегатоннадан асатын 470 ядролық жарылыс жасалды.

Полигонда алғашқы 14 жылда уран, сутегі және плутон бомбаларын жару ашық ауада және жер үстінде жүргізілді. Осы кезеңде қауіпсіздік шаралары қолданылмады, медициналық зерттеулер жүргізілмеді. Полигонға жақын орналасқан тұрғындардың арасында жүрек-тамыр, онкология аурулары, лейкоз, орталық жүйке жүйесінің бұзылу оқиғалары жиі кездесті. Өлім көбейді. Медицина қызметкерлеріне радиацияға байланысты ауырған аурулардың диагнозын қоюға тыйым салынды. Семей қаласында сол кездегі ең жаңа жарақтармен жабдықталған аурухана ашылды. Ол «Бруцеллезге қарсы 4-ші диспансер» деп аталды. Мұнда науқас адамдарды емдеген жоқ, ғылым және келешек ұрпақ үшін қажет деген желеумен радиацияның тірі организмге тигізген әсерін зерттеді. Кейін де бұл «диспансер» жұмыс істей берді, бірақ, «Радиациялық медицина және экология ғылыми зерттеу институты» деп аталды.

Сондай-ақ, полигонды «Семей-21» деп те атаған. Оған қоса қаланың Курчатов деген екінші аты да бар болатын. Отандық ғылымға орасан зор үлес қосқан аса дарынды ғалым-физик Курчатовтың есімі қалаға 1974 жылы берілді.

Полигонның негізгі қаласы Курчатовта Қорғаныс министрлігінің, КСРО Жалпы машина жасау министрлігінің ірі-ірі ғылыми-зерттеу орындары, бұрғышылардың, шахта құрылысшылардың, геологтардың, монтажшылардың өндірістік негіздері шоғырланған болатын.

Полигон аумағында КСРО Жалпы машина жасау министрлігінің эксперименттік өз базасы болған. Ол 1972 жылдан бері зерттеу және эксперименттік жұмыстар жүргізді. Полигон мүдделері үшін орасан зор ғылыми және техникалық мүмкіндіктер жасалған: онда әскери-өнеркәсіп кешенінің 31 ғылыми-зерттеу және конструкторлық институты, ғылым мен өндіріс саласының осындай тағы да 29 институты қызмет еткені түрлі басылымдардан белгілі.

Солардың бірі басты «Тәжірибелік алаң». Осы алаңда 1963 жылға дейін ауада және жер бетінде ядролық сынақтар өткізілген. Бұл жердің радиация белсенділігінің деңгейі өте жоғары. Сол сияқты тағы бір тәжірибелі алаң – «Дегелең». 1949 жылғы алғашқы ядролық жарылысқа дейін бұл жер мал жайылымы болатын. 1984 жылы ол жерде жер асты ядролық жарылысы жасалды.

Осындай тағы бір тәжірибе алаңы «Балапан» деп аталған. Ондағы скважиналарда, құдықтарда Невададағы сияқты жер асты жарылыстары болған. 1963 жылға дейін жыл сайын әртүрлі диапазонда иондық радиацияға ұшырамаған Семей облысында бірде-бір аудан қалған жоқ.

Семейге көршілес Өскемен, Павлодар, Қарағанды облыстарының да кейбір аудандары осы полигонның зардабын шекті. Семей өңірінің елі мен жерін аяусыз улап, тіршілігін тұл еткен атом апатынан бүгінгі таңда бүкіл әлем хабардар.

Семей полигонының кіндігі Абыралы ауданының – «Дегелең» тауы. Бұл полигон Абай ауданынан 90 шақырым, сол ауданның ұжымшарларына 30-35 шақырым, ал фермаларға 10-20 шақырым. Сынақ орталығы абыралы ауданының аумағында болғанымен көршілес Қарағанды облысының Егіндібұлақ ауданы да 50-ші жылдардың ортасында жасалған орасан зор ядролық жарылыстар нәтижесінде орны толмас қасіреті бар кеселге ұшырады.

1949 жылғы 29 тамыздан 1953 жылдың 12 тамызына дейінгі ядролық қаруды ашық сынау кезінде жақын жердегі ауылдың тұрғындарына не әскери басшылар, не облыс басышлары ескертіп, ядролық сынақтың зияндылығын айтып, ешқашан алдын-ала сақтандырмаған. Мұндай әрекетті тіпті тірі адамға тәжірибе ретінде жүргізілген сынақ деуге де болады. Өйткені, термоядролық бомбаны сынар алдында қоныс аударғандарға, көшірілмең жақын қалған ауылдың адамдарына, аудан орталығында әдейі қалдырылған 40 адамға да аудан, облыс, әскер басшыларының біреуі де өте зиянды соғыс қаруын сынаймыз деп тіс жарып айтпаған. Жаңа Семей, Абыралы, Абай, Егіндібұлақ, Қарқаралы және Семей қаласының тұрғындарына басшылар мен әскери адамдар тек уақытша бірнеше күндік әскери жаттығу болады деп хабарландырған. Тіпті Семейден көмекке барған дәрігерлердің өздеріне де шындықты айтпаған.

1987 жылы қуаты 20 килотоннадан 150 килотоннаға дайін жететін 18 жарылыс жасады. 1989 жылы 12 ақпанда қуаты 90 килотонна жарылыс болды. Бұл жолы радиоактивті газдар ағыны полигонға тікелей жақын жатқан аудандары айтпағанның өзінде, Семей қаласында радиация мөлшері 450 микрорентгенге жетті.

1989 жылдың 20 ақпанында СОКП Орталық Комитетіне Семей қаласы аумағында ядролық полигон туралы жедел хат жіберілді. Көп кешікпей О.Сүлейменовтің Семей полигонында ядролық сынақтарды тоқтату үшін «Невада-Семей» антиядролық халықаралық қозғалысы ұйымдастырылды. Осы қозғалыстың нақты жетістіктерінің бірі – ол өте қысқа мерзім ішінде халықтың бас көтеруі арқасында Семей полигонындағы ядролық жарылыстың санын азайтуға көмектесті: кейін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарабаевтың 1991 жылғы 29 тамыздағы жарлығымен полигонның мәңгілік жабылуы қазақ халқын мойнындағы қасірет қарғыбауынан айырды.

Семей полигоны Қазақстан жеріне, халқына материалдық, әлеуметтік-экономикалық қанша зиян келтіргені әлі күнге дейін есептелген жоқ.

Семейдегі қырық жылдық ядролық сынақ қоршаған орта мен ондағы тұрғылықты халықтың денсаулығына орны толмас зиянын тигізді. Аурулардың, өлім-жітімнің (әсіресе, балалар, әйелдер, ересек адамдар арасында) деңгейі бұл өлкеде басқа аймақтармен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.

Қарашығанақ кен орнын игеруге 3000 га ға жуық егіс, жайылым және орман жері пайдаланылады. Бұрғылайтын қондырғылар мен магистралды газ мұнай тасымалдайтын құбырғылар кездейсоқ апатты жағдайға ұшыратуы мүмкін, осы кезде қоршаған ортаның әсіресе жер бетіндегі сулардың ластануы орын алады. Апаттық жағдайлардың тууының негізгі себебі тасымалдау құбырларының коррозия процесіне ұшырап, жарылуы. (90,5%)

Еділ мен Жайық өзенінің аралығында орналасқан. Аумағы 40 мың км2. Құмды өңір орта есеппен теңіз деңгейінен 0,21 м. Төмен жатыр. Жер астының тұщы су қоры мол екені анықталады. Азғыр мен Капустин

Ярдағы әскери ядролық сынақ полигонын жабуды, сынақ аймақтарын өз иелеріне байырғы тұрғындарға қайтаруды, т.б. талап етіп, осы мақсатта бұқаралық саяси күрес шараларын жүзеге асыратын қоғамдық қозғалыс құруды ұсынды. 1990 жылғы мамыр 1992 жылғы мамыр аралығында «Нарын» қозғалысының орталығы Орда ауданында болды. Органикалық отынды жағу кезінде атмосфераға күкірттің қос тотығынан басқа азоттың қос тотығы да Қышқылдық жаңбыр» деп аталатын жауын түсуіне себепші болады, олар топыраққа түсе отырып, оның қышқылдығын жоғоғарлауына әкеп соқтырады. Ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігіне әсерін тигізеді. Қышқылдық жаңбырлар металды жабдықтармен құбырлардың тоттануын туғызуы

Әскери полигон Батыс Қазақстан облысы мен Астрахань облыстық шекарасында орналасқан. Адамдар мен тірі табиғатқа тигізген зияндары жөнінде «Азғыр», «Капустин Яр» белгілі Семей полигонынан асып түседі. Полигондар онкологиялық, жүрек тамыр және басқа ауруларды қоздырып, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіне зиянын тигізеді.

Озон қабатының жұқаруы, қышқылды жаңбыр, жер ғаламшараларындағы климаттың жылына бастауы жер биосферасындағы тіршілікке тікелей қауіп төндіруде. Ойықтардың пайда болуына өнеркәсіптерден бөлінетін N, Cu, Fe, Mn, Cl, F оксидтері әсер етеді. Озон қабатының бұзылуы жер бетіндегі тіршілікке зиянды әсер етеді.

Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының бірсыпыра жерлері 50 жылға жуық «Капустин Яр» атты әскери полигоны болғаны кейінгі кезде ғана халыққа белгілі Батыс Қазақстан облысының Орда, Жаңғала аудандарында 24 мың зымыран ұшырылып 177 әскери жаппай қырып жоятын қару-жарық сыналғаны бүгінгі күні ғана баспасөз беттерінде ашық жарияланып келеді. 1988-1991 жылдары аралығында осы аймақта 619СС-20 зымыраны ұшырылып айналаны қоршаған сыртқы ортаға 30 мың тоннадай өте улы химиялық заттар шығарылған. Батыс Қазақстан облысының Орда ауданында «Капустин Яр», Атырау облысының Теңіз ауданындағы «Атырау», «Азғыр» әскери полигондары болған. 1966 жылдан 1979 жылға дайін жер астында ең кем дегенде 17 ядролық жарылыс өткізгені туралы қолымызда ғылыми деректер бар. Осыған байланысты Батыс Қазақстан облысының көптеген жерлері радиоактивті және химиялық улы заттармен ластанған. Қазіргі кезде бұлақ, өзен, көл не шаруашылыққа, не жуынып-шайынуға жарамай қалған. Өйткені ондағы үлы қосылыстардың (нитраттардың) көлемі 2,6 есе ден 800 есеге дейін өскен. Әскери полигондарда неше түрлі сынақтар өткізген кездерде зымырандар жиі апатқа ұшырады. Ондай кездерде олардың жанармайлары топырақ пен су көздеріне шашылады да, оларды улайды. Апатқа ұшыраған зымырандардың бактарында қисапсыз көп жанармайлардың қоры болады. Олар апатқа ұшыраған кезде түгелдей жанып болмағандары түгелдей жерге, ауаға, суға төгіледі.

Еліміздің көрікті, бай табиғат аймақтарын өз қалпында сақтайтын саны азайып, өсімдіктер мен жануарларды қамқорлыққа алу, санын молайту, су құстары мамырлайтын және қыстайтын орындар мен балық уылдырық шашатын өзен-көлдерді қорғау мақсатында құрылған Алматы, Ақсу–Жабағылы, Барса-Келмес, Қорғалжын, Наурызым, Маржанкөл сияқты мемлекеттік қорықтар бар.

Батыс Қазаќстан облысындағы мемлекеттік зоологиялық Кирсанов қорықшасы 1967 ж. құрылды. Көлемі 61,0 мың гектар. Оның территориясы Зеленов, Бөрлі және Теректі аудандарының құрамына кіреді. Флорасы мен фаунасы өте бай. өсімдіктің 500-дей түрі, оның ішінде сирек кездесетін кәдімгі қандыағаш, аюжаңғақ, қабыржық т.б. түрлері өседі. Ќұстың 120 түрі, сүтқоректілердің 20 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 30-дан астам түрі кездеседі. 1995 жылы құндыз Қазақстан Қызыл кітабынан шығарылды, себебі оның сан мөлшері максимальды деңгейге жетіп, лицензиялық аулауға рұқсат етілді.

Мемлекеттік Бударин қорықшасы 1967 ж. Жайық өзенінің жайылымында, Зеленов жєне Ақжайық аудандар шегінде ұйымдастырылды. Ауданы 80,0 мың га. Бұл қорықшаның мақсаты Кирсанов қорықшасы сияқты, бұлан, елік, қабан және т.б. жануарларды сақтау жєне көбейту.

Мемлекеттік Жалтыркөл қорықшасы 1967 ж. ұйымдастырылды. Оның ауданы 19,0 мың га. Қорықшаның мақсаты: аққу, жалбағай, құтан, тырна т.б. құстарды қорғау және көбейту. Сирек формалардан бұйра, бірқазан, жалбағай, ақбас үйрек, ақбас тырна, қылаң, қарабас шағала, кейде қарабай ұялайды.

Облыстық биогидрологиялық Шалқар қорықшасы 1992 ж. кәсіптік балық қорын қалпына келтіру және көптеген бағалы ќұстардың ұялайтын орнын сақтау мақсатында құрылды. Ауданы 260,0 мың га. Шалқар бассейн флорасында жоғары сатыдағы өсімдіктердің 600 түрі, ал фаунасында: 130 түр құстар, 20 түр сүтқоректілер мен балықтар, оншақты бауырмен жорғалаушылар, қосмекенділер жатады. Бұл көл негізі балық өндіретін су қоймасы. Соңғы жылдары 300-400 тонна балық ұсталды.

Жергілікті ландшафт Аққұм қорықшасы . 1992 ұйымдастырылды. Ауданы – 7,5 мың га. Оның құрамына құмды алқап Аққұм, Қандықты, Сегізсай және Қаратал мекендері кіреді. Болашақта, оның территориясына Баянас мекені қосылып, ауданы 9,0 мың га-ға жетеді. Құрамында 23, өсімдік түрі бар орман алқабының жануарлар дүниесі орман, шалғындық және дала түрлерінен тұрады. Бұл қорықшада құстың 60 түрі, сүтқоректілердің 20 түрі, бауырымен жорғалаушылар мен балықтардың әр қайсысы 7 түр және қосмекенділердің 3 түрі кездеседі. Сүтқоректілердің – Алып соқыртышқан (қызыл кітапқа енген), дала шақылдағы, тақылдағыш қосаяқ, қабан, бұлан, елік және т.б. мекендейді.

Орда геоботаникалық қорықшасы 1989 ж. ұйымдастырылды. Ауданы 16,4 мың гектар. Жас құс және Бөкей Орда ауданы, Еділ Орал құмының солтүстік батыс бөлігі кіреді. Шөптесін өсімдігі астық тұқымдас, жусанды бірлестік т.б. Бұл жерде өсімдіктің 70 түрі тіркелген. Жануарлардың түрлері де жеткілікті. Әсіресе құм киігінің көбеюі орын алып отыр.

«Дубрава» ботаникалық қорықшасы 1985 ж. құрылды. Теректі ауданының Қабыл-Төбе ауданының маңында Жайық өзенінің сол жағалауында 6 гектар аймақты алып жатыр. Бұл жерде сирек және жойылып бара жатқан орман өсімдіктерінің түрлері: қыранот, түйеқұс, шөп, қырықбуынның бірнеше түрлері, баршынгүл (қамыс гүл), қоңырау-құм гүл, қоңырауша, биік андыз т.б. өздеріне баспана тапқан.

«Селекционный» ботаникалық қорықшасы 1990 ж. құрылған, ауданы 36,3 гектар, Зеленов ауданы Моштаково ауылының маңында Деркөл өзенінің жайылымын және оның жайылым үсті тррасасының беткейін алып жатыр. Қорықшаның территориясында 35 тұқымдасқа жататын, 131 өсімдік түрі тіркелген. Олардың ішінде дала шөптесін өсімдіктері – боз, тебеге, жусан және т.б. басым келеді.

Облыстың экологиялық мәселелеріне жұртшылықтың назарын аудару және қоршаған ортаны туралы экологиялық ақпаратты тарату бойынша Жайық-каспий экология департаментінің Батыс Қазақстан облыстық филиалы мамандары үнемі облыстық, қалалық және аудандық басылымдарда мақалалары жарияланып, «Ақ қайнар», «Маман кеңесі», «Это актуально» радиобағдарламалар, облыстық телеарналардағы тікелей эфирде «Ел алдында», «Время вашего вопроса» телебағдарламаларына қатысып тұрады.

Облыстық экологиялық-биологиялық орталығында «Қазақстан болашағы балалар көзімен» атты облыстық конференция өткізілді. Конференцияға облыс және қала мектептерінің оқушылары қатысты. Конференция барысында «Экоүй», «Космосқа жаңа қадамдар», «Қуаттың дәстүрлі емес көздері», «Қалдықтарды пайдаға...» т.б. секциялар жұмыс жасады .

Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күнін атап өту шеңберінде төмендегідей шаралар аталып өтті:

• 3-6 маусым аралығында «Нұр Отан» ХДП БҚФ бірігіп Жайық өзенінің су қорғау аймағын тазалау акциясы өткізілді. Бұл шараны ұйымдастырушы «Жас эколог» ЖҚҰ. Акцияға «Нұр Отан» ХДП БҚФ, Зашаған кенттік округі әкімдігі өкілдері, Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж студенттері, №1, 27, 33 мектеп оқушылары және ЖКЭД БҚОФ мамандары қатысты.
• облыстық табиғат және экология мұражайында жаңадан Алматы қаласынана әкелінген экспонаттардың тұсаукесері және С.Ғұмаров атындағы көркемсурет мектебі оқушыларының экологиялық суреттер көрмесі ұйымдастырылды; т.б.

Ағымдағы жылдың наурыз айынан бастап тұрғындар арасында экологиялық үгіт-насихат және ағарту жұмыстарын жүргізу үшін облыстық экологиялық-биологиялық орталық базасында «Жас эколог» жастар қоғамдық ұйымы өз жұмысын бастады.

Ауа бассейнінің жағдайы 2009 жылдың 9 айы бойынша Батыс Қазақстан облысы бойынша ірі өнеркәсіп орталықтарындағы ауа бассейнінің 2008 жылдың 9 айы салыстырғандағы жағдайы (мг/м3)

2005 жылдың 18 ақпанынан бастап Қазақстан ел басының жолдауын жүзеге асыру мақсатында жалпы ұлттық шара жоспары орындалды. Табиғи ресурс департаменті «Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асырады.

Бағдарлама Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылық министрлігіне жолданды. Бағдарламада табиғатты қорғау бағытында «Менің атаулы терегім» акциясы тағы басқа бірқатар шаралар жоспарланды.

Орал қаласында 2005 жылдың 16-23 сәуір аралығында «Жасыл ел» акциясы өтті. Студенттер күшімен, жастар қоғамдық бірлестіктерімен қала территориясында 850 көшет, 5610 түп қайың отырғызылды. «Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде Жәңгірхан атындағы Батыс-Қазақстан Аграрлық-техникалық университеті территориясында «Тың игерушілер аллеясы» ашылды. Болашақ аллеяның бір көшетін Ел басы Н.А. Назарбаев өз қолымен екті.

Батыс Қазақстан облысында 500 адамнан тұратын «Жасыл ел» жастар еңбек отрядтары құрылды. Орал қаласының әкімшілігі мен Табиғи ресурстар департаменті Киров атындағы мәдени демалыс парк территориясында жұмыс істеуге 425 адамға жұмыс көлемін анықтады.

Жалпыұлттық «Жасыл ел» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында облыста 467 адамнан тұратын 25 отряд құрылды. «Жасыл ел» бағдарламасы бір күндік іс емес жалпыхалықтық бағдарлама. Ел басының белсенділігімен жүзеге асып, 2005-2007 жылға дейінгі мерзімге бекітілді.

«Жасыл ел» бағдарламасының мақсаты жастарды елжандылық сезіміне тәрбиелеп, кез-келген еңбек әрекетін жастардың бойында дамытып, еңбекті құрметтеуге үйрету. Бүгінгі күні «Жасыл ел» штабтары еліміздің әрбір облысында жүзеге асырылуда.

Қазақстан Республика Үкіметінің 2005 жылғы 5 наурыздағы № 210 қаулысымен бекітілген 2005 жылдың 18 ақпанындағы Елбасының Қазақстан халқына жолдауындағы Жалпыұлттық жоспарлы шараларды орындау мақсатымен педагогикалық колледж студенттері ауқымды сипатқа ие болған «Жасыл ел» бағдарламасына қатысып, студенттер қала территориясына 850 тал және 5610 метрге созылған жасыл желектер отырғызған. Ж.Досмұхамедов атындағы колледжінің студенттері басқа студенттермен және Орал қаласының әкімшілігімен, табиғи ресурстар департаментімен тығыз байланыс орната отырып, Киров атындағы саябағында, Подстепной ауыл жолының бойында, Пугачев атындағы көшелерде жұмыстарын атқарды. Колледж студенттері қалалық түрлі шарадағы сенбіліктерге қатысады. Жасы үлкен кісілерге көмек көрсетеді. Сенбілік Ж.Молдағалиев саябағында, А.С. Пушкин атындағы скверінде, 20 мектеп аймағында, Ж.Досмухамедов атындағы педагогикалық колледж территориясында талдар мен теректер отырғызды. Сонымен қатар студенттеріміз қалалық емхана, 6 шағын аудандағы көп қабатты үйлерді, татар мешітін салу құрлысында белсенді жұмыс атқарады.

2005 жылы күзде колледж студенттері «Жасыл ел» сезонның жабылуында «Ең үздік отряд жетекшісі» атағын алды, Астанаға делегат болып Джумағазиева Әсель барды. 2006 жылы 12 қыркүйек колледж студенттері «Жасыл ел» сезонның жабылу салтанатына қатысып, колледжіміздің «Парасат» отряды «Ең үздік отряд», «Ең жақсы фотосурет», Джұмағазиева Әсел Кәрімқызы «Ең үздік отряд жетекшісі» және Құсайнов Орынбасар «Ең үздік отряд сарбазы» номинацияларын ұтып алды. «Жас дәурен» студенттеріне көмек акциясында колледж студенттерінің тиянақты жұмысын көзден тыс қалдырмаймыз.

Экологиялық

тәрбие

Экологиялық білім

Ортақ белгілерін көрсет.

Мұғалім 4 сынып оқушыларымен баққа ағаш көшеттерін отырғызуға барады. Оқушыларға жұмысты қалай орындау керектігін түсіндіргеннен кейін, олар жұмысқа белсене кірісті. Бірақ 2 сағаттан кейін барлығының жұмыстары баяулана бастады. Көбі күректеріне сүйеніп, өз-өздерімен әңгімелесе бастады. Мұғалім оқушыларға ескерту жасады. Олар жұмысқа кіріскенімен, жұмыс алға баса қоймады. Мұндай жағдайдың неліктен туындағанын түсіндіріңіз!

• Жұмыс дұрыс дайындалмаған, мұғалім оқушыларды ұзақ еңбекке ынталандыруды қолданбады.
• Экологиялық ағарту жұмыстары аз нәтиже берді.
• 4 сынып оқушыларының экологиялық еңбек тәрбиесі дұрыс жүргізілмеген – алғашқы қиындықтар ұжымдағы жұмыс жасау қабілеттерінің төмендігін көрсетті.
• Өз пікіріңіз.

Тапсырма №3.

Сөйлемді аяқтаңыз.

• Экологиялық қауіпті апаттардың алдын алу

үшін ...

• Табиғатты ластанудан қорғау үшін ...

ұсынамын.

• Менің табиғатты көркейтуге қосар үлесім ...
• Экологиялық тәрбиені қалыптастырудың

жолдары ...

• Табиғатты аялайық! Өйткені ...

Тапсырма №4.

Схеманы толтырыңыз.

Табиғатқа сүйіспеншілікті қалыптастыруға арналған тәрбие жұмыстары.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Тапсырма №5.

Табиғатты ластаушы көздер

Табиғи

Жасанды

Жер - адамзаттың өмір сүру ортасы.

Жер-ананы қорғау жолдарын көрсетіңіз.

«Су - тіршілік көзі».

Суды үнемдеу бағдарламасын жасаңыз.

Тапсырма №8.

Ауа - өмір.

Ауаны ластамау жолдарын көрсетіңіз.

Рефлексия.

Білдім.

Білгім келеді.

Ұсынамын.

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

4.

5.