Как работать с глаголом на уроках казахского языка

Павлодар политехникалық колледжі

Ағылшын ағартушысы Уильям Уордтың

«Жай мұғалім хабарлайды;

Жақсы мұғалім түсіндіреді;

Керемет мұғалім көрсетеді;

        Ұлы мұғалім шабыттандырады»

«Етістікпен жұмыс жасайтын жолдары»,

«Как работать с глаголом»

(Құрал)

Материалды дайындаған:

Қазақ тілі және кәсіби қазақ тілінің

оқытушысы Р.Б. Мүлкібаева

Павлодар қаласы 2016 оқу жылы

Қазақ тілін бірге үйренеміз

«Бастысы ықылас және бәрі де болады »

Роза Бейсенбекқызы Мүлкібаева

Менің мақсатым:

Кәсіби және техникалық білім беру оқу орындарында студенттердің ауызекі сөйлеуіне үйрету

Әдістеменің авторы Рысты Мүлкібаева Бейсенбекқызы

Рысты Бейсенбекқызы Мүлкібаева

Білімі: жоғары

Білім бойынша мамандығы: қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімі

Оқытатын пәндері: қазақ тілі, кәсіби қазақ тілі

Педагогикалық өтілі: 30 жыл

Лауазымы: оқытушы

Санаты: жоғары

Жұмыс мекеменің мекен – жайы: Павлодар қаласы, Ломов көшесі 162-К

Жұмыс байланыс телефондары: 8 (7182) 60-65-63

Үй телефоным: 8 (7182) 20-70-30

Ұялы телефондарым: 8777 624 24 60, 8707 605 39 59

Рецензиялар

• 22.04.2009ж., Алматы қаласы, РОӘБ «Рекомендательное письмо» - Алматы мемлекеттік энергетика және электрондық технологиялар колледжінің директоры, жалпы қоғамдық және гуманитарлық пәндердің РОӘБ төрағасы Т.М. Тайтулеев.

• 22.04.2009ж., Жалпы қоғамдық және гуманитарлық пәндердің РОӘБ әдіскері А.О.Ахметказина.

• 20.08.2007ж., Алматы қаласы, ПБАМИ

Педагогика ғылымының кандидаты, доцент К.Н. Сариева.

• 2005 ж., Павлодар университеті

Филология ғылымдарының кандидаты, профессор В. А. Шнайдер.

• 2007ж., С.Торайғыров атындағы ПМУ қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты, доцент А. Ф.Зейнулина.

• 04.11.2011ж., ПМПИ, Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы филология кандидаты, доцент Ы.Б. Шақаман.

• 04.11.2012ж., ПМПИ, Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы филология кандидаты, доцент Қ.С.Ерғали.

Р.Б. Мүлкібаеваның «Хочу знать казахский язык» атты орыс тілді оқушыларға арналған кешенді оқу құралына

П I К I Р

Мемлекеттік тілді үздіксіз, жан-жақты, терең, жуйелі оқытып және жаңа технологияларды пайдалану - өзекті мәселердің бірі. Тіл маманына қазақ тілінің теориясын, лингвистикалық ерекшелігі мен заңдылықтарын оқушыларға үйрету үрдісінде білімділік пен біліктілік қажет.

¥сынылып отырған еңбек казақ тілі сабақтарында басқа үлт өкілдерінің тілді меңгеруіне қолайлы жағдай тудыра алады және мұғалімге үлкен көмек көрсетіледі.

Бірнеше кітаптардан тұратын Р.Б.Мүлкібаеваның «Хочу знать казахский язык» атты кешенді оқу қүралы мектеп оқушыларына және мемлекеттік тілді үйренушілерге арналған. Оқу кұралдары:

1. Фонетический аквариум. /Сурет-кесте/Бастауыш сыныптарға арналған.

2. 1 -бөлім. /Ережелер жинағы/

3. 2-бөлім. Жаттығу жұмыстары

4. 3-бөлім «Интеллектуалдық ойындар»

5. 4-бөлім «Дамыту ойындары»

6. «Етістікпен жүмыс жасау»

7. Үнтаспа /Бастауыш саныптарға арналған/

Оқу- әдістемелік кешен мектеп бағдарламасына сәйкес келетін лексикалық, грамматикалық минимумді қамтып, ережелер, анықтамалар мен практикалық жаттығулар жинағынан тұратын еңбек.

Оқу қүралдарының мақсаты: оқушының грамматикалық ережелерді сөздік қормен ұштастыра отырып, ауызекі сөйлеу тілін дамытуға, сөйлеу дағдысын қалыптастыруға, шағын эңгіме құрып, өз ойын білдіре алу мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған.

Бұл мақсатқа жету үшін окұ құралдарының мазмұны бірнеше бағытта құрастырылған:

1. Еңбекте жинақталған оқу материалдары, грамматикалық ережелер окушыны сауатты жазуға, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдерді өзара байланыстыра қүрып, ез ойын дұрыс білдіруге дағдыландыруға бағытталған.

2. Беріліп отырған материалдар жеңілден ауырға қарай құрастыру қағидасы негізінде ұсынылған.

3. Оқу күралы тек белгілі бір жас шамасындағы тіл үйренушіге ғана емес, жалпы тілді оқып үйренемін деген әр жастағы адамдардың да пайдалануына өте қолайлы.

4. Көмекші қүрал оқушылардың үнемі ізденіс үстінде болуына, күнделікті қарым-қатынас жасауда жаңа сөздер қосып

отыруына, өзінің сөздік қорын дамытуына, өз ойын дұрыс жеткізуге дағдылануына ықпал етеді.

1. Интеллектуалдық ойындар жүйесі арқылы оқушылардың тіл дамуы көзделген. Дамыту ойындары оқушыларды ізденуге, есте сақтау қабілеттерін шыңдауға, тіл үйренуге деген құштарлығын арттырады.

2. Жаттауға берілген сөздер арқылы оқушылардың сөйлеу тілі жетіледі, сөз мағынасын дұрыс түсінуге, тіл байлығын дамытуға көмегі зор.

Оқу материалдары түсінікті тілмен берілген, әдістемесі жеңіл және практикалық тұрғыдан тілді толық меңгеруге мүмкіндік бере алатын еңбек.

Автордың тілді оқытудың әдістемесін білетіндігінің, оқу кұралын жүйелі және тиімді бағытта құра алатындығын, өз ісін толық меңгергендігінің көрсеткіші болып табылады.

Қорыта айтқанда, Р.Б.Мүлкібаеваның «Хочу знать казахский язык» атты орыс тілді оқушыларға арналған көмекші оқу қүралын мектепте, орта және арнайы оқу орындарында, бастауыш топтарда тілді меңгерту сабақтарында пайдалануға болады.

Түсіндірме хат

Жай ауызекі сөйлемдерді қазақ тіліне аудару қабілеті балалардың қазақ тілінде ауыз екі сөйлеуіне көшуде аса маңызды аспектілердің бірі болып саналады. Тәжірибеге сүйенсек, көбінесе оқушылар етістікпен жұмыс жасау кезінде, бірқатар қиындықтарға тап болады.

Қазақ тіліне аударылмайтын орыс тілдегі етістіктері бар екені бәрімізге мәлім. Егер де сондай етістіктердің ауыспалы мағынада баламасы болса да ол нақты берілген сөйлемге сай болмайды. Бұл жәйтті қалай қарастыруға болады екен? Ең алдымен, мен өз күшіммен балаларға арнап әзірлеген кестемен танысуды жөн деп санаймын. Осы кестенің ішінде әртүрлі мағынада берілген етістікті сөздер жинағының қысқаша алгоритмін ұсынамын. Ұсынылған алгоритм бойынша сөздерді жинақтай отырып, мәтінге сәйкестігін анықтаған жөн. Алгоритм арқылы келтірілген етістікті сөздің ережелері сол немесе басқа сөйлемдерге бағынышты бола бермейді.

Бір сөйлемді сан алуан түрде аударсақ та, оның мән – мағынасы жоғалмайды.

Аннотация

Кітап қазақтың етістік нысандары және түрлерімен жұмыс үшін жасалды. Етістіктерді бастапқы нысандардан әр түрлі нысандарға өзгерту. Оларды жай сөйлемдерде қолдану.

Кітаптың жылтыр мұқабасы бар. Мәтіні баспа әдісімен жазылған. Мазмұны ғылыми бағытқа ие, беттер саны 115.

Әдістемелік әзірлеу: Кәсіби қазақ тілі бойынша электрондық оқулық.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.

Оқу қүралдарының мақсаты: оқушының грамматикалық ережелерді сөздік қормен ұштастыра отырып, ауызекі сөйлеу тілін дамытуға, сөйлеу дағдысын қалыптастыруға, шағын эңгіме құрып, өз ойын білдіре алу мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған.

Бұл мақсатқа жету үшін окұ құралдарының мазмұны бірнеше бағытта құрастырылған:

1. Еңбекте жинақталған оқу материалдары, грамматикалық ережелер окушыны сауатты жазуға, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдерді өзара байланыстыра құрып, ез ойын дұрыс білдіруге дағдыландыруға бағытталған.

2. Беріліп отырған материалдар жеңілден ауырға қарай құрастыру қағидасы негізінде ұсынылған.

3. Оқу күралы тек белгілі бір жас шамасындағы тіл үйренушіге ғана емес, жалпы тілді оқып үйренемін деген әр жастағы адамдардың да пайдалануына өте қолайлы.

4. Көмекші құрал оқушылардың үнемі ізденіс үстінде болуына, күнделікті қарым-қатынас жасауда жаңа сөздер қосып отыруына, өзінің сөздік қорын дамытуына,өз ойын

дұрыс жеткізуге дағдылануына ықпал етеді.

1. Интеллектуалдық ойындар жүйесі арқылы оқушылардың тіл дамуы көзделген. Дамыту ойындары оқушыларды ізденуге, есте сақтау қабілеттерін шыңдауға, тіл үйренуге деген құштарлығын арттырады.

2. Жаттауға берілген сөздер арқылы оқушылардың сөйлеу тілі жетіледі, сөз мағынасын дұрыс түсінуге, тіл байлығын дамытуға көмегі зор.

Мазмұны

Осы электрондық оқулық электрондық оқулықтардың талаптарына сәйкес келетін бағдарламалық қаптамаға ие. Аудирлеу, суреттермен, слайдтармен, фильмдермен, мәтінмен жұмыс, сөйлемдерді аударумен, кестелермен, грамматикалық және шығармашылық тапсырмалармен, жұмыстың тексерілетін түрлерімен, электрондық ойындармен, ережелермен, сөздерді бірлесіп жаттаумен, мақалдармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін әр түрлі бөлімдермен жарақталған. Материал кәсіби қазақ тілінің үлгілік бағдарламасына сәйкес келеді. Оқулықтың негізгі бағыты кәсіби сөз сөйлеуді дамыту, іс қағаздармен жұмыс.

Жүйелілік және бір ізділік қағидаты, жайдан күрделіге қағидаты ойынша әзірленген материалдар. Әр түрлі дейгейлі, дамыту, шығармашылық және т.б. әдістермен жұмыс істеуге болады. Бөлімдер топпен, дербес өздік жұмыс үшін түсінікті және қолжетімді.

Міндеті: Электрондық оқулықтың өнімді-шығармашылық деңгейі сабақты аса мазмұнды, қызықты, есте қаларлық етуге мүмкіндік береді. Оқулықтың ерекшелігі оның мазмұнын үлгілік бағдарламаның өзгерістеріне сәйкес өзгертуге, толықтыруға болатынында.

Оқулықпен жұмыс

Жай сөйлемдермен жұмыс.

Мысалы: Мүмкін, мен барамын. Возможно, я пойду. Мен баратын едім. Я, возможно, пойду.

Он, оказывается, умеет кататься на лыжах. Ол шаңғы тебе алады екен. Ол шаңғыны тебу біліпті. Ол шаңғыны тебе ала біліпті

Кестені негізге ала отырып, жұмыс істеп көрейік. Жай сөйлемді аударайық.

Мысалы: Хочу выучить казахские слова

Орыс тілінде сөйлем құрастыру

Время глагола Сын есім Нені? Что? Табыс септік, көпше түрі

1 Хочу выучить казахские слова

Сөздікпен жұмыс

2 түбір+ғы/гі,/қы/кі+ т.ж келеді, жатта-у, қазақ сөз

«хочу» деген сөзді кілтті сөз деп санауға болады, себебі «хочу» деген сөздің тура аудармасы мәтіндегі сөйлемге сай келмейді. Кестедегі кілтті сөздер бағанасында «Хочу» деген сөз бар. «Мысалы» бағанасында сұлбалар берілген. Сол сұлба арқылы «хочу учить» сөзін қазақ тіліне дұрыс аудару ережелері көрсетілген. Сұлба арқылы аудару нәтижесінде «Хочу учить» сөз тіркесі «Жаттағым келеді» деп аударылатынына көздеріңіз жетеді.

Грамматикалық жұмыс

3 Жатта+ғы+м кел+е+ді, қазақ сөздер+ін

Правильное построение предложения

4 Қазақ сөздерін жаттағым келеді.

Мысалы:

• Ты пойдешь работать на завод?

Сен зауытқа жұмыс істеуге бар+а+сың ба? (схемы из «Шаңырақа»)

• Нет, не могу, документы не готовый.

Жоқ, бар+а ал+ма+й+мын, құжаттарым дайын емес.

• Давай, вместе быстро соберем документы

Екеуміз құжаттарыңды жылдамдатып ретте+йік

• Да, надо это дело завершить быстро.

Иә, бұл істі тез аяқта+у керек.

Шаңырақты қолдану арқылы мен көптеген мақсаттарға қол жеткіземін.

1. Студенттердің лексикалық қорын қамту;

2. Сөйлемдерді дұрыс құрастыру іскерлігіне үйрету;

3. Сөздерді қазақ тілінде дұрыс айту, ойларын толық жеткізу;

4. У ребят появляется уверенность в своих умениях.

5. Повышается работоспособность группы.

Етістік сөздермен жұмыс үшін жасалған етістіктер үшін «Шаңырақ» сұлбасы оқушыларға сөйлесу үлгісіндегі жай, кейде күрделі сөйлемдер құрастыруға көмектеседі.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Назарбаев Н. “Қазақстанның болашағы қазақ тілінде” “Егемен Қазақстан” № 7 4б.

2. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. М., 1972.

3. Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы. Алматы, Санат. 1994.

4. Кеңесбаев І. Қазақ әдеби тілінің қысқаша курсы. Алматы, 1950.