Мата тоқу түрлері, матаның өңі және теріс жағы.

6 «А» кл

Сабақтың тақырыбы: Мата тоқу түрлері, матаның өңі және теріс жағы.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:Мата тоқу туралы, олардың түрлері, мата бетіндегі негізгі және арқау жіптер жөнінде,мататану туралы түсінік беру

Тәрбиелік: еңбексүйгіштікке, ептілікке, әдемілікке, мататануға, эстетикалық сұлулыққа, жолдастыққа, ұқыптылыққа, тазалыққа, киімді ұқыпты киюге тәрбиелеу

Дамытушылық: микроскоп арқылы мата бетіндегі талшықтардың тоқылуын анықтау кезіндегі мататануға деген қызығушылықтарын арттыру, таспа жасау кезіндегі қол қабілеттерін дамыту

Сабақ типі: жаңа сабақты меңгерту

Сабақ түрі: жаңа сабақ

Сабақ әдісі: баяндау, көрсету, іс- тәжірибе

Сабақтың пәнаралық байланысы: бейнелеу өнері,биология

Көрнекілік құралдары: оқулық, сәтен, атлас, шыт,шифон маталар түрлері, әртүрлі қағаздар, қайшы, микроскоп, негізгі және арқау жіптердің орналасуының дайын түрі,мата бетінің құрылысы көрсетілген плакат,нұсқау карта т.б.

 

Сабақтың барысы: Амандасу. Оқушыларды түгендеу. Сабаққа дайындықтарын тексеру.

І. Қызығушылықты ояту. Ассоцация және топтастыру стратегияларын қолдану .Мақсаты: Өткенді еске алу.Ойлауды белсендіру,жаңа мәліметті игеруге дайындық

Мата

Класс 3 топқа бөлінеді (түс сәйкестігі арқылы)

І топ –Жаймалық айқаспа

ІІ топ-Саржалық айқаспа

ІІІ топ- Сәтендік айқаспа

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

Қатесін тап!

Өзіңді тексер!

Жібек мата алу схемасын құрастыр

Мата алу процесі

Әр топқа карточкалар таратылады, жауап алынады.

ІІІ. «Мағынаны ашу» Мәтінмен жұмыс Әр топқа мәтін таратылып,3 мин уақыт беріледі. Топ мүшелері тақтаға шығып қорғайды.

Мата шығарудың ең алғашқы сатысы- талшықтардан жіп жасау. 

Тоқыма фабрикасына түскен талшықтарды арнайы машиналарда қопсытады,қоқыстардан тазартады,тарайды.Содан соң бірыңғай,ұзын таспа түрінде созады.

Таспаны тегістеп,сәл айналдырады да,босаң жіп алады.

Тоқыма машиналарында ұршықтың көмегімен оны иіреді.Дайын болған жіпті арнайы шөріктерге орайды.

Талшықтан жіп шығару процесін иіру деп атайды.

Дайын болған жіп тоқыма фабрикасына түсіп, одан тоқу станоктары мата шығарады.Матаның ұзына бойымен орналасқан жіпті негізгі жіп, ал көлденеңінен жатқан жіпті арқау жіп деп атайды. Мата негізгі және арқау жіптерін өріп тоқу арқылы жасалады. Матаның екі жағындағы тарқатылмайтын шеттерін матаның жиегі деп атайды. Матаны алу процесін тоқу деп атайды. Мата жіптері әр түрлі тәсілдермен тоқылады, матаның сыртқы түрі мен сапасы өру түріне байланысты болады.Матадан жіптің әр түрлі айқасу жолдарын байқауға болады. Раппорт деп матаның ұзындық бойында да,енінде де суреттің қайталануын құрайтын жіптер санын атайды

 Қарапайым айқаспалар түрлері: жаймалық, саржалық, атлас- сәтендік. Барлық тегіс айқаспалардың ерекшеліктері мынандай: раппортта әр негіз жіп арқау жіппен бірақ рет айқасады, негіз бойынша раппортқа тең.

Матаның өңі және теріс жағын анықтау

1. Мата жиектерінің шерттерінде тесікшелері болады.Тесікшелердің маңындағы мата іш жағына қарай дөңестеу болады.

2. Тегіс маталардың теріс жағы түктілеу болып келеді.

3. Аралас маталарда қымбат жіптер өң жағынан тоқылады(люрекс,парша)

4. Драп маталарының өң жағы тегіс, теріс жағының тегістігі әртүрлі болып келеді.

5. Түрлі –түсті матаның өң жағының суреті қанық болады.

Тоқыма айқаспаларының түрлері: 

Жаймалық - тоқыма айқаспаларының ішіндегі ең көп тарағаны. Жаймалық айқасуда негіз және арқаудың жіптері біреуден кейін айқасып отырады: матаның бет жағына негіз жіп (н) және арқау (жіптер бойын- ша жайма) жіп (а) кезекпен шығып отырады. Негіз және арқау жіптер бойынша жаймалық айқасудың раппорты екі жіпке тең.Жаймалық айқаспа матасы оң және астыңғы жағынан бірдей тегіс, күңгірт болып келеді. 3.3. суретте жаймалық айқаспа көрсетілген.Жаймалық айқаспалармен шыт, бөз, миткаль, маркизет, бәтес, майя мақта маталары тоқылады. Жаймалық айқаспа матаға барынша мықтылық береді және тығыздығы жоғары болса, мата қатты болады.

Сурет 3.3 - Жаймалық айқаспа

Саржалық айқаспа маталардың ерекшелігі оның бетіндегі сызықтар диагоналі бойымен орналасады (саржа, кашемир, шотланд- ка). Саржалық матаның бетіндегі сызықтар әдетте төменнен жоғары солдан оңға қарай, кейде оңнан солға қарай кетеді. 
Саржаны жасандағы өзіне тән белгісі: раппорттағы жіптер саны ең аз - 3; арқау жіпті әр салған сайын тоқыманың өрнегі шекпен өрнектейді: алымына раппорттың әр қатарындағы негіз жапқыш саны н, ал бөлгішіне - арқаулық жапқыш саны а қойылады (3.4-сурет). 
Саржаның негіз бойынша раппорты арқаулық раппортына тең және алым мен бөліміндегі сандардың қосындысына тең. Егер саржаның бет жағында негіз жіптер басым болса саржалық айқаспа негіз деп аталынады (2/1, 3/1, 4/1), ал егер бет жағында арқау жіптер басым болса, саржа арқаулық деп аталынады (1/2, 1/3). 3.4. суретте саржалық айқаспа көрсетілген. Саржа айқаспасындағы сызықтардың қисаю бұрышы әртүрлі болады. Тығыздығы бірқалыпты, негіз және арқау жіптерінің жуандығы бірдей болғандықтан саржа сызығының қисаю бұрышы 45о-қа тең. Саржалық айқаспа матаға иілгіштік, жұмсақтық береді, бірақ жаймалықтыққа қарағанда мықтылығы нашар, себебі саржалық айқаспаның жапқышы жаймалық айқаспаға қарағанда сопақтау, ұзындау келеді. Матаның тығыздығы төмен болғандықтан олар диагоналы бойынша қатты созылады.

Сурет 3.4 - Саржалық айқаспа

Сәтенді және атласты айқаспаларда маталардың оң бетінде сопақ, ұзын жапқышы болады, сондықтан да олардың оң беті тегіс және жылтыр. Сәтеннің оң бетінде арқау жіптері, ал атласта негіз жіптері басым болады. Сәтендік және атластық айқаспалардың раппортында кемінде 5 жіп болуға тиіс.Бес жіпті сәтенде раппорттағы әр негіз жіп н бетке тек бір-ақ рет шығады, төрт арқау жіптің а астынан өтеді. Сәтендік айқаспаларда арқаулық жапқыштардың ұзын болуына байланысты өте тығыз мата алуға мүмкіндігі бар.Атластық айқаспа сәтенге ұқсас, бірақ бесжіптік атластық айқаспада раппорттағы әр негіз жіп н төрт арқау жіпті а жабады да бір арқау жіптің астына түседі. Атластық айқаспа маталардың бет жағы негіз жіптерден тұрады. Бұл әдіспен: мақта түрлерінен - сәтен-дубль және сәтен-ластик; зығырдан - костюмдік - коломенок; жібектен - креп-сәтен, корсет маталар, іш-киімдік штапель маталар, жібек және жартылай жібек астарлық маталар тоқылады. Сәтендік және атластық айқаспа матаның үйкеліске төзімділігін арттыра- ды. Мұндай маталардың кемшілігі - сусып, ыдырағыш, төсегенде, тіккенде сырғымалы болады.

Сурет 3.5 - Сәтендік айқаспа

Майда өрнекті айқаспалардың класы екі топқа бөлінеді: қарапайым айқаспаларды өзгерту, күрделендіру арқылы алынатын туынды айқаспалар, қарапайым айқаспаларды алмастыру және құрастыру арқылы алынатын құрама айқаспалар. Қарапайымға қарағанда майда өрнекті айқаспаларда негіз мен арқаудың раппорты әртүрлі болады.Туынды жаймалық айқаспаға репс және рогожка (мақта мата) жатады. 3.6 және 3.7 суреттерде майда өрнекті айқаспасы көрсетілген. 

Сурет 3.6 - Рогожка айқаспасы

Сурет 3.7 - Репс айқаспасы

ІҮ Практикалық жұмыс

Әр топ нұсқау карта бойынша жұмыс жасайды

ІҮ. Ой толғау

Матаның негізгі үзіктері мен жіптерін ата

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан. (бойлай, параллель)

• Арқау жіп,негізгі жіпке қарағанда--------------болады.(жуандау, қысқа)

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады. (иіру)

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады. (жиек)

Үй тапсырмасы. §13-14.67-75 бет аралығы. 25-28суреттер. Айқасудың күрделі түрлерін үйрену.

Бағалау. Оқушыларды бағалау.

Жұмыс орнын жинау.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Диктант-сұрақ

• Негізгі жіп, матаның жиегіне----------------орналасқан.

• Бөлек-бөлек қысқа талшықтардан тұтас жіп (иірімжіп) алу процесі-------------------- деп аталады.

• Жүннен шүйкелеп жіп иіруге арналған жеңіл аспап--------- деп аталады.

• Тығыз тоқылған арқау жіп пен бойлық жіптің негізінде матаның шетін бойлай--------------- пайда болады.

Жаймалық айқаспа

№	Жұмыстың орындалуы	Суреті
1	Негізгі жіптерді тігінен орналастыру
2	Арқау жіптерді көлденеңінен орналастыру
3	Негізгі жіптер мен арқау жіптерді бір-бірімен тоқу арқылы айқастырып тоқу

Сәтендік айқаспа

№	Жұмыстың орындалуы	Суреті
1	Негізгі жіптерді тігінен орналастыру
2	Арқау жіптерді көлденеңінен орналастыру
3	Негізгі жіптер мен арқау жіптерді бір-бірімен тоқу арқылы айқастырып тоқу

Саржалық айқаспа

№	Жұмыстың орындалуы	Суреті
1	Негізгі жіптерді тігінен орналастыру
2	Арқау жіптерді көлденеңінен орналастыру
3	Негізгі жіптер мен арқау жіптерді бір-бірімен тоқу арқылы айқастырып тоқу