Конспект Лексикология

____________ Къырымтатар тили №_____ 8 сыныф

ДЕРСНИНЪ МЕВЗУСЫ: ____________________________________________________________

Дерснинъ макъсады: талебелериннъ бильгилерни арттырмакъ ве пекитмек;

ана тилине севги дуйгъуларыны ашлав;

Талебелер не бильмек керек: талебелер нутукъ сеслерини билип, сезлерде сеслерни догъру талиль

этмеге кереклер; толу ве тафсилятлы джевап бермеге кереклер;

Дерснинъ типи: ___________________________________________________________

Корьгезме васталар: дерслик, карточкалар, мевзунен багълы джедвель, имля лугъаты.

Иш шекиллери: агъзавий, язма, _______________________________________________

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым.. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъ-сы:______________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Талебелернинъ дерске азырланувы. Эмоциональ севиеси бельгилев.

2. Эв вазифесини тешкерюв_________________________________________________

________________________________________________________________________

3.Янъы мевзу иле чалышув. Оджанынъх анълатмасы.

______________________________________________________________________________________

1. Лексика, лексикология ве фразеология акъкъында не айта билесинъиз? 2. Лексикология ве фразеология фенлери нени огрене?

Тильде олгъан бутюн сёзлернинъ джыйымына лексика я да лугъат теркиби дейлер. Тильнинъ лугъат теркибини огренген болюкке тилыиынаслыкъта лексикология дейлер.

Лексикология лугъат теркибини тарихий джеэттен де (сёзлернинъ пейда олувыны ве лексиканынъ шекилленю- вини) огрене. Мында асыл къырымтатар лексикасы башкъа тиллерден (мисаль оларакъ араб, фарс, рус) кирген сёзлер- ден айырыла.

Фразеология тургъун сёз бирикмелери ве оларнынъ нутукъта къулланылувы акъкъындаки илимдир.

Айтылувы бир, амма маналары башкъа-башкъа олгъан сёзлерге омонимлер дейлер.

Меселя: багъ (юзюм багъы ) — багъ (алякъа ) — багъ (пичен багъы); сагъ (тири) — сагъ (онъ). Бойле сёзлерге лексик омонимлер дейлер. Тильде базан язылувы ве айтылувы бир, маналары исе башкъа-башкъа олгъан ибарелер де расткеле.

Меселя: сёз бермек (доклад япкъан адамгъа сёз бермек) — сёз бермек (ваде этмек). Бойле омонимлерге фразеологии омонимлер дейлер.

_____юнджи иш. Ашагъыда берильген джумлелерни окъунъыз. Асыл къырымтатар тили сёзлерини ве башкъа тиллер вастасынен кирген сёзлерни тапып, кочюрип язынъыз.

1. Тазе хаберлер янаша койлерден кельмекте эдилер. 2. Вокзалда адам чокъ эди.

3. Перронгъа чечеклернен, ленталарнен безетильген эшелон келип янашты.

4. Митингни арбий кийимде, биджагъынынъ огюнде учь- дёрт сыра орден колодкасы олгъан эслидже бир адам ачты.

5. — Сиз халкъара вазиети меселелери хусусында лекциялар окъуйсынъыз. Мен сизнинъ чокъ лекциялары- нъызда иштирак эттим.

6. Эписи эвельден ялынъыз халкъ йырлары дегиль де, буюк классик халкъ музыкалары да яратылгъаны бизге беллидир.

7. Мектепнинъ хи­мия ве физика лабораториялары ичюн достум бир такъым муреккеп алетлер ясап кетирди.

8. Математика боюнджа да районда онъа тенъ келе биледжек бала ёкъ.

______иш. Ашагъыдаки джумлелерде къайд этильген сёзлернинъ насыл манада (асыл я да кочьме) къулланылгъаныны анълатынъыз. Джумлелерни кочюрип язынъыз.

1. Сейирджилер меним ресмиме якъынлашкъанда му- ляйим къадын, индже таягъыны узатып, сёзге киришти. (Я.З.) 2. Бу сизнинъ ресиминъиз индже санат джеэтинден ич бир тюрлю къыйметке малик дегиль. (Я.З.) 3. Анам чыракъны якъмадан пенджереге якъынлашты. (У.Э.) 4. Айше онынъ ичюн омюр зевкъы, бу эвнинъ бирден бир чырагъы эди. (Ю.Б.) 5. Абляким акъай ашыны ашады, чайыны ичти, сигарыны думанлатып, къапугъа якъын кельди. (Я.З.) 6. Акъшам салкъынында бир сигар ичип, озь нерваларыны бираз ятыштырмагъа къарар берди. (Я.З.) 7. Шевкет кой четиндеки къырчыкъ устюне чыкъкъанда, кунеш къаршыдаки дагънынъ артына сакъланаракъ, алтын нурларынен яйла устюнде джайылгъан акъ булутларны, къаннен боянгъан киби къызарткъан эди. (Р.М.)

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

омонимлер

Берильгенджумлелерни окъунъыз. Къайдолунгъан сёзлернинь манала- рыны бельгиленьиз.

Чыкъ, чыкъ, кунешим,

Къыз, кьыз, сен ишим.

Орталыкълар ешерсин,

Эр кес къызгъын ишлесин.

Айтылувы бир, амма м а пал а ры башкьа-башкъа олпьан сёзлерге омонимлер дейлер. М е с е л я, багь (юзюм багъы) — багь (алякъа) — багь (пичен багъы); сагъ (тиры) — сагъ (онъ). Бойле сёзлерге тилынмнаслыкъта лексик омонимлер дейлер.

Тильде база» нзылувы ве айтылувы бнр, маналары псе башкьа-башкъа олгьан ибарелер де расткеле. М е с е л я,

сёз бермек (япкъан адамгъа сёз бермек) — сёз бермек (ваде этмек); козь юммак (озюни бир де бир шейни корьмемемезликке урмакъ) — козь юммак (вефат этмек). Бу чешиттеки омонимлерге фразеологии омонимлер дейлер.

•

1. иш. Ашагъыда берильген фразеологик омонимлерни кочюрип язынъыз. Бир къач данесини джумле ичинде къулланынъыз.

Бойну на алмакь: 1. Бир вазифени беджермеге разылыкъ бермек. 2. Озь къабаатынъны танымакъ.

Бир баш: 1. Бир ерге ашыкъып кетмек. 2. Эвелькисиие коре баягъы арта. 3. Бирисинден устюн, юксек олмакъ.

Бети ёкь: 1. Къаба, утанмаз, юзеюз (адам). 2. Къабаатыиы дуйыи, утаиа, чекиие.

1. шл. Шиирни окъунъыз. Омоним сёзлернн сечип язынъыз. Бу сёзлернинь ифаделеген эр манасыны изаланъыз.

Бахшыш Бундан учь йыл огюне,

Азбарымыз четине,

Сачтым алма фиданы, Бакътым-осьтюрдим оны.

Алмалары сары, ал,

Эр бири дей: „Мени ал!”

Далыны тепрете ель,

Алмапа узатам эль.

Терек эгиле, манъа

Дей: „Чокъ тешеккюр санъа!

Алмаларым джый да ал!

Пек татлыдыр, дерсинъ бал”.

(И.Абдураман)

1. шн. Берильген фразеологик омонимлернинъ ифаделеген маналары- ны кочюрип язынъыз. Бир къач омонимлернен джумлелер тизинъиз.

Зеэр киви: 1. Пек кескин, аджджы (шей). 2. Пек серт, табиаты ачувлы (адам).

Инедеп йипкедже: I. Эр тюрлю шейи бар. 2. Керек олгъан эр бир шейни азырламакъ, бильмек, текмиллемек.

Ёкъ олып кетмек: 1. Эляк олмакъ, ольмек. 2. Гъайып олмакъ, джоюлмакь, гизленмек.

1. иш. Шиирни окъып, омонимлерни язып алыньыз.

Акъ гогерджин, кок гогерджин,

Къонынъыз яныма.

Дост олайыкъ, дертлешейик Бизлер даима.

Сиз учупъыз юксеклерге,

Беклерим сизни.

Авеленинъ мавы кокте,

Йырлап йырынъызны.

Сиз бахтлысыз, гогерджинлер,

Ер, кок сизинъдир.

Мен эминим, сербест омюр Сиз ве бизимдир.

(А.Велиев)

1. ши. Эдебият дерсли ги нъизден фразеологик омонимлеринен келыен джумлелерни тапып, кочюрип язынъыз.

2. иш. Ашагъыда берильгем омонимлернм тюрлю маналарда джумле- лер ичинде къулланын ьыз.

Бакъа, сач, тюш, куль, тай, багъ, чыкъ, къокъла, къаза, къайсы, сай.

Омонимлер вс чокъманалы сёзлер арасыпда буюк фаркъ бар. Омонимик сёзлер ифадслеген маналар арасыпда ички багь ёкътыр. (Бойле маналарнынъ бири экинджисиндеп келип чыкьмагьан). Чокъманалы сёзлерде нее маналар арасыпда ички багь ола: маналар бири экинджисиндеп келип чыкъа. М е с е л я, аят (коридор)—аят (яшайыш), яз (йылнынъ бир мевсими) — яз (язмакъ фиильнинъ шекили). Бу сёзлер ифаделеген маналар арасында ички багь ёкъ, шу маналар бири биринден келип чыкъмагъанлар. Лякин бурун (адамнынъ бурну) — бурун (къайыкънынъ бурну) киби алларда ифаделенген маналар арасында ички багь бар. Бу ички багь предметнинъ тышкъы бенъзевине эсаслангьан. Демек, бу маналар аслында бир бурун сёзюнинъ эки манасы — асыл (адам бурну) ве кочьме (къайыкънынъ бурну). Бойлеликнеи, биринджи мисаллерде аят (1) — аят (2) сёзлери лексик омонимлер олса, экинджи мисальдеки бурун сёзю асыл ве кочьме маналары ол!ъан бир сёздир.

1. И111. Шиирни окъунъыз. Омонимик сёзлернн сечип, ифаделеген мана- ларыны изаланъыз.

Ерде къалын къар ятса, Декабрь — мартны атса, Берекетли яз дейлер, Тизлеринъ къаргъа батса... Акъшамки къара топракъ, Саба бакъсам энди акъ. Къалын къаргъа комюльген Чевремизде эр бир якъ.

1. иш. Берильген чокъ маналы сёзлерни джумлелер иминде эр бир манасында кьулланынъыз.

Этек (дагънынъ, антернинъ).

Бурун (инсаннынъ, чайникнинъ, къайыкънынъ).

Япракъ (кягъыт, терекнинъ).

1. шн. Ашагъыдаки шиирни окъунъыз. Омоним сёзлерни сечип, олар анълаткъан маналарны изаланъыз.

2. иш. Ашагъыда бершшген чокь маналы сёзлернен джумлелер тизинъиз.

'Гиш (инсаннынъ, тырнавучнынъ).

Курек (къайыкънынъ, инсаннынъ).

Къанат (къушнынъ, учакъньгнъ, къапунынъ).

Тирсек (собанынъ, адамнынъ).

1. иш. Ашагъыдаки омонимлерни джумлелер ичинде эр бир манасында къулланынъыз.

Н у м ю н е: бет (юз, мере) — бет (саифе) — бет (тараф). 1. Нариман эрте турды, бетини ювды ве ашамагьа отурды.

(Гъ.Булгьанакълы)

Текне толсун хамырым. Араба, араба чамурым, Тез ягъсын ягъмурым.

Ягъ, ягъ, ягъмурым,

Топум, топ этесинъ, Тепсем, учып кетесинъ. Энверчикнинъ артындан Атлап-атлап кетесинъ.

12 Къырымтатар тили

17

1. шп. Сёз бирикмелерини кочюрип язынъыз. Чокъ маналы сёзлерни гапып, асыл мана ифаделеген сёзни эки сызыкънен, кочьме маналы сёзни псе бир сызыкънен бельгиленъиз.

Лчыкъ ава, ачыкъ юзьлю, ачыкъ агъыз, ачыкъ къапу; хорлукъ чекмек, ах чекмек, сигар чекмек, (къайыкъта) курек чекмек, чекмеджени чекмек, къасевет чекмек; сёз тутмакъ, имтиан тутмакъ, озгони тутмакъ, иш тутмакъ, ораза тутмакъ, эльден тутмакъ, балыкъ тутмакъ; (къокъу) бурнуны йырта, антерни йырта; когек ашамакъ. аш ашамакъ, мийипи ашамакъ, акъкъыны ашамакъ; нур сачмакъ, урлукъ сачмакъ, зеэр сачмакъ, къокъу сачмакъ; талагъы къатмакъ, сувукътан къатмакъ, къурып катмакъ; таш кесильмек, арды кесильмек; сесини кесмек, къыймет кесмек, иш кесмек, макъаснен кесмек.

1. ипь Ашагъыда берильген омонимлернинъ эр бир манасынен джумле- лертизинъиз.

Ава, тай, багъ, чыкъ, къаза, сай.

Чал, топ, къокъла, сай, ат, яш.

1. иш. Ашагъыда берильген сёзлерни синонимлеринен чис]гглеп язынъыз.

'Гюс, юрек, ашай, болдургъан, озю, кетирди, авлакъ, сес, парылдагъан, этраф, козь этти, тюбю, гузель, шавле, ушюди, даима, бет, юре, акъча, сайгъы, беяз, къартана, кенар, атеш, апансыздан, чалыша, не вакъыт, тюркю, сене.

1. иш. Ашагььщаки сёзлерни антонимлеринен чифтлеп язынъыз.

Узуп, тез, чиркин, алмакъ, сувукъ, ог, тар, къуванч, файда, душман, фукъаре, узакъ, батыр, къатты, къалын, сыджакъ.

1. шп. Сёз бирикмелерини кочюрип язынъыз. Чокъ маналы сёзлерни гапып, асыл мана ифаделеген сёзни эки сызыкънен, кочьме маналы сёзни псе бир сызыкънен бельгиленъиз.

Лчыкъ ава, ачыкъ юзьлю, ачыкъ агъыз, ачыкъ къапу; хорлукъ чекмек, ах чекмек, сигар чекмек, (къайыкъта) курек чекмек, чекмеджени чекмек, къасевет чекмек; сёз тутмакъ, имтиан тутмакъ, озгони тутмакъ, иш тутмакъ, ораза тутмакъ, эльден тутмакъ, балыкъ тутмакъ; (къокъу) бурнуны йырта, антерни йырта; когек ашамакъ. аш ашамакъ, мийипи ашамакъ, акъкъыны ашамакъ; нур сачмакъ, урлукъ сачмакъ, зеэр сачмакъ, къокъу сачмакъ; талагъы къатмакъ, сувукътан къатмакъ, къурып катмакъ; таш кесильмек, арды кесильмек; сесини кесмек, къыймет кесмек, иш кесмек, макъаснен кесмек.

1. ипь Ашагъыда берильген омонимлернинъ эр бир манасынен джумле- лертизинъиз.

Ава, тай, багъ, чыкъ, къаза, сай.

Чал, топ, къокъла, сай, ат, яш.

1. иш. Ашагъыда берильген сёзлерни синонимлеринен чис]гглеп язынъыз.

'Гюс, юрек, ашай, болдургъан, озю, кетирди, авлакъ, сес, парылдагъан, этраф, козь этти, тюбю, гузель, шавле, ушюди, даима, бет, юре, акъча, сайгъы, беяз, къартана, кенар, атеш, апансыздан, чалыша, не вакъыт, тюркю, сене.

1. иш. Ашагььщаки сёзлерни антонимлеринен чифтлеп язынъыз.

Узуп, тез, чиркин, алмакъ, сувукъ, ог, тар, къуванч, файда, душман, фукъаре, узакъ, батыр, къатты, къалын, сыджакъ.

Фразеология

Нутукъта сёзлер бири-биринен белли бир багь васталарынен багъланып келирлер. Эки я да экиден зияде олгьан сёзлер бири-биринен грамматик васталарынен багъланып мейдангъа сёз бирикмесини кетире билелер. Сёз бирикмеси эки там маналы сёз чешитлеринден асыл олур. Къырымтатар тилинде сёз бирикме- лерининъ эки буюк чешити бардыр: а) сербест сёз бирикмеси; б) дургъун сёз бирикмеси.

Сербест сёз бирикмеси синтаксисте, яни онынъ айры бир болюги оларакъ огренилир.

Сербест сёз бирикмелерини тешкиль эткен сёзлер арасында синтактик багъ мунасебети пейда олур. Сербест сёз бирикмесини тешкиль эткен сёзлернинъ эр бирине айрыджа суаль къоймакъ мумкюн. М е с е л я: къырмызы алма (насыл?) — къырмызы, (не?) — алма: мектепке кетмек (къайда?) — мектепке, (не япмакъ?) — кетмек; алтын юзюк (насыл юзюк?) — алтын, (не?) — юзюк; дайымнынъ бостаны (кимнинъ бостаны?) — дайымнынъ, (неси?) — бостаны, эвден чыкъмакъ (къайдан чыкъмакъ) — эвден, (не япмакъ?) — чыкъмакъ ве иляхри.

Дургъун сёз бирикмелери лексикологиянынъ болюгинде огренилир. Оларгъа фразеологик бирикмелер дерлер. Фразео- логик бирикмелер, ич олмагъанда, эки там маналы сёз чешитле- ринден ибарет олур ве бутюн, болюнмеген бир мананы анълатыр. Меселя: козь тиймек, джаны агъырмакъ, козьден кечирмек, бурун сокъмакъ, гонълю бол олмакъ, тиль узат- макъ, баш къашымагъа вакъыт тапмакъ ве иляхри.

Эксериет фразеологик бирикмелер кочьме маналарыны анъ- латкъан сёзлерден ибарет олур. Шунынъ нетиджесинде де бирикменинъ озю де кочьме манада къулланылыр. Эгер сербест сёз бирикмелерини тешкиль эткен сёзлернинъ эр бирине айрыда суаль къойып, джумле азаларыны тайин эте бильсек, фразео­логик бирикмени тешкиль эткен сёзлернинъ эр бирине айрыда суаль къоюлмаз ве джумле азалары тайин этильмез. Фразеологик бирикмелерине, яни оны тешкиль этип кельген сёзлерине умум олып кельген бир суаль къоюлыр. Меселя: Виз ташлы ерлерден кечкенде, чокъ замет чектик. Не яптыкъ? — замет чектик. Асаннынъ къувангъанындан баигы кокке тийди. Не япты? — башы кокке тийди.

Лексикология

Лексикология тильшынаслыкъ илимининъ болюмидир. Лексикология болюминде тильнииъ лугъат теркибини огренслер. Лугъат теркибини тешкиль эткен сёзлер тюрлюдже талиль этилир.

Сёз тильнинъ эсас темелини мейдангъа кетиргеи бир къыс- мыдыр. Сёзлер вастасынен бирикмелер, джумлелер тизилип келирлер. Джумлелерден исе тюрлю колеминдс олгъан ве бири бирине маневийдже багьланып кельген метинлерни мейдангъа кетирмек мумкюн.

Бирикмелерни ве джумлелерни тизгенде, сёзлер тюрлю багъ васталарынен багъланырлар. Бап васталары дегемде, биз пазарда ялгъама, багьлайджы, дереджелик ве мунасебетчилерни тутамыз.

Лупат теркибини тешкиль эткен сёзлер бир я да бир къач мана анълатмакъ мумкюнлер. Сёзнинъ нутукътан тышта алынгъан сою белли бир предметлерни, эшьяларны, арекетлерни, аляметлерни, адларны косьтерип, оларнынъ маналарыны анълата.

Бойле маналаргьа лексик мана деп, айталар.

Бир мана анълатып кельген сёзлерге, бир маналы

сёзлер деп, айтамыз. М е с е л я: мен, сен, эким, эбанай,

озен, тал, серник, ираде, огълан, ягъмур, денъиз, баарь,

кузь ве иляхри.

Лякин сёзлернинъ бир талайы эки ве экиден зияде маналар анълатмакъ мумкюн. М е с е л я: тамыр — терекнинъ тамыры, сёзнинъ тамыры; кирмек — ишке кирмек, эвге кирмек; ичмек

1. сув ичмек, сигар ичмек; чалмакъ — кемане чалмакъ, аякъ чалмакъ; баш — баш кутьмек, баш пармакъ, баш язысы, баш эким, баш уджу, баш келиш (грамм), баш эгмек, баш сёз, (кириш сёз), маса башында, ёл башында, чокъракъ башында ве иляхри.

Башкъа тиллерден кирген сёзлер эксериет чокъ маналар анълатмайлар. Асыл къырымтатар сёзлери дегенде, назарда умумтюркий сёзлерни тутамыз. Умумтюркий сёзлер башкъа тюркий тиллерде де къулланылалар.

Тюркий тиллерде къулланылгъан умумтюркий сёзлернинъ арасында сеслер денъишмеси ола билир. М е с е л я: мен (къы- рымтат), бен (тур.), мин (тат.); агъыз (къырымтат.), огъиз (узб.); тёрт (хар.балкъ.) дёрт (къырымтат.); тюненден бери (хар.балкъ), тюневинден берли (къырымтат.) ве иляхри.

Бойле сёзлер бурунгъы девирлерден берли къулланылып кельмектедирлер. Умумтюркий сёзлернинъ бир къысмы шивелер- де къулланылса, эксериети исе халкънынъ тилинде ишлетиле.

Чокъ маналы сёзлернинъ маналары бирикме я да джумле ичинде танылмакъ мумкюн. Чокъ маналы сёзлернинъ бир манасы

1. догъру я да асыл манасы сайылыр. Къалгъан маналары исе

2. кочьме манасы сайылыр.

Сёзнинъ нутукътан тышта озь башында анълаткъан I манасына асыл мана дениле.

Чокъ маналы сёзлернинъ кочьме маналары нутукъ ичерисинде башкъа сёзлер тарафындан яратылгъан шараиттен сонъ таинлене билир. Бу — чокъ маналы сёзлернинъ эсас шартларындан биридир. Нутукъ ичерисинде чокъ маналы сёз башкъа бир сёзлернен белли бир грамматик мунасебетте олып, оларнынъ арасында маневий багъ пейда ола ве кочьме манала- рындан бир де бири ифаде этилир.

Сёзнинъ асыл ве кочьме маналары арасында да умум олгъан алямети бардыр. Асыл ве кочьме маналары арасында олгъан умум алямети эсасында маневий багъ пейда олур.

Сёзнинъ асыл ве кочьме маналары бам-башкъа джумлелерде муайен олып ифаделенселер де, оларнынъ арасындаки маневий багъы узюльмез. Сёзнинъ кочьме маналары асыл манасынен берабер олып кельген умумий алямети эсасында асыл мана этрафында бирлешип келирлер. Мисаль оларакъ, къайсы бир. предмет я да адисенинъ ады башкъа бир предметке авушып, онынъ адыны ташымакъ мумкюн, чюнки экинджи бир пред- метнинъ биринджисине бенъзеп кельген аляметлери бар. М е - селя: бир — сёзю. Бу сёз предметлернинъ мыкъдарыны косьтерген сайыдыр. Бу — онынъ эсас анълаткъан манасыдыр. Бундан башкъа бир сайысы башкъа сёзлернен бирикип, бир сыра башкъа, кочьме маналар да анълата билир. М с с е д я: бир агъыздан, бир даа, бир кереден, бир талай, бир такъымГ5ир * талайдан, бир кунь, бир кунь ола, бир тюрлю ве иляхри. Бир сёзнинъ кочьме маналары башкъа сёзлернен бирикип кельген сонъ ифаделенди.

Башкъа мисаллер: адамнынъ агъызы, ёл агъызы, тюфек агъызы, топ агъызы бирикмелеринде адамнынъ агъызы асыл мананы ифаде эте. Къалгъанларында исе кочьме мана ифаде- ленир.

Башкъа миссаллерге де дикъкъаг этинъиз: адамнынъ аягъы

1. масанынъ аягъы, адамнынъ козю — эвнинъ козю (учь