Ма?ала

Тақырыбы: «Оқушының тілін дамыту жұмысының тиімділігі.»

Тіл дамыту мәселесі –күрделі әрі ұзақ жүргізілетін прцесс , сондықтан бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарының алдына белгілі бір мақсат қойылады. Тіл дамыту жұмысын белгілі тақырыптарға негіздей отырып , мұғалім тілдік прцестің төмендегідей басты мәселелерін үйретудің мақсат етуі керек

Ол мәселелер мыналар: белгілі бір тақырыпты оқытуға байланысты оқушының сөздік қорын дамыту , мәтінде кездесетін жаңа сөздерді үйрету, мағынасын ұқтыра отырып , оларды жасайтын формаларын меңгерту, ойын ауызша және жазбаша сауатты жеткізе білуге дағдыландыру, сөз бен сөзді байланыстыруға , сөйлем құруға үйрету.

Тіл дамыту жұмысында сөздікпен жұмыс істеудің үлкен мәні бар. Сөздік- тілге қажетті материал. Бастауыш қазақ сыныбында сөздікпен жұмыс істеуге үйретудің маңызы зор, себебі қазақ тілі- олардың ана тілі болғанымен де кішкентай балалардың тілдік қоры өте аз, оны байыту мұғалімнің маңызды ісінің бірі болып есептеледі.

Тіл дамыту – үнемі жүйелі түрде жүргізіліп отыратын оқу жұмысы. Олай болса , тіл дамыту дегеніміз оқушылардың сөз байлығын арттырып,әр сөзді орынды қолдануы , ойын жүйелі түрде жеткізу.тіл дамыту оқушылардың ойлау қабілетімен тығыз байланысты болғандықтан , олардың ойлау процесін үнемі кеңейтіп отыру мұғалімнің басты нысанасы болуға тиіс.Сондықтан бастауыш сыныбында тіл дамыту жұмыстары жалпы ойын дамытуға бағытталады.Демек,оқушылардың тілін дамыту – олардың жалпы ойын дамыту деген сөз.

Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда байып ,толығып жетілдіріп отырады; бір-сөзді активті қолдану,екіншісі-сөзді пассивті қолдану .Сөз байлығының аздығы оқушылардың өз ойын ауызша әрі жазбаша , дәл, жүйелі , ықшамды етіп жеткізуіне қиындық келтіреді. Сондықтан сабақта сөздік жұмысын сөздікпен өткізетін жұмыстың дұрыс ұйымдастырудың , зор.Біріншіден , ол оқушылардың сөз байлығын молайтып кеңітсе, екіншіден үйренген сөздерін қатесіз сауатты жазуға бейімдейді, үшіншіден , сөзді үйрену арқылы бала тіл нормасында сөйлеп үйренеді, төртіншіден , анықтама құралдарменжұмыс істеуге дағдыланады.

Қазақ тілі сабағында оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы сабаққа белсенділігін арттыратын , олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытатын ойын әдісінің бір тәсілі. .Дидактикалық ойындар арқылы қазақ тілін меңгерту барысында оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіруге , тілдік қарым-қатынасқа еркін түсуін дамытуға басты назар аударылады. Мұның себебі , оқушыларға тілдің фонетикалық, лексикалық және грамматикалық заңдылықтары мен ережелерін үйретумен қатар , олардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру мақсатында туындап отыр.Сондықтан 4- сыныпта қазақ тілі дидактикалық ойындар арқылы меңгеру барысында мынандай негізгі талаптар ескерілуі қажет.

1.Оқу жоспарына сай оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолдану жолдары:

2. Дидактикалық ойындар арқылы оқушыларға тілдік материалдарды игерту әдіс-тәсілдері.

3. Оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолдары.

4. Дидактикалық ойындарды оқушылардың танымдық , білімдік, шығармашылық қабілеттерін жетілдіру дәрежесіне қарай дұрыс таңдай білу жолдары.

5. Дидактикалық ойындар арқылы шешендік сөздерді үйретіп, олардың тіл мәдениетін жетілдіру керек.

Сабақта «Жалғасын тап» , ойынынд жасырылған мақал- мәтелдердің екінші сыңарын табу арқылы оқушылар үлкенді сыйлауға , мінез-құлықтарын жас кезден бастап қадағалауға , адамгершілік іс-әрекеттерді орындауға тәрбиеленеді. Тәлім-тәрбиелік маңызы жоғары мақал-мәтелдер алдын ала іріктеліп , кеспе қағаздарға жазылады. Мұғалім алғашқықатарлары жазылған мақал- мәтелдері бар кеспе қағаздарды оқушыларға таратып береді. Мысалы:

1.Әдептілік белгісі ... .

2. Оқу білім бұлағы

...............................

3. Еңбек етсең ерінбей

.................................

4. Көп оқыған білмейді,

...................................

Бала тілін әсіресе жазба тілін дамыту және сол тіл арқылы ақыл-ойын шығармашылығын дамыту мақсатындағы жасалған интеграциялар –тіл-жазу – бейнелеу өнері – сахналау нәтижесінде шығармашылықты дамытумен қатар , мектепке жаңа келген баланың алғашқы жылындағы қызметінің жаңа тәсілін тудырады.

Ол жаңа тәсіл- балаға жазба тілі дағдысына үйрету. Тілі дамымаған баланың басқа да психикалық қызметтері дамымайды.Әсіресе жазба тілді дамыту маңызды және күрделі мәселе.Кішкене бала тілі шықпай , қолына қарындаш ұстайтын шаққа келгенде-ақ түрлі сызықтар сыза бастайды. Л. С. Выготскийдің зерттеуі бойынша ол бізге, үлкендерге , шимай сызық болғанымен ,бала үшін ішкі ойдың көрінісі , яғни бала ойын қолының қозғалысы арқылы көрсетеді . Тілі шыға бастаған кезде бұл шимайлар мағыналы бара-бара ойын сыртқа тіл арқылы шығарып сурет сала бастайды. Сурет сала отырып сөйлеп отырады.Бұл тәсілді бала мектепке дейін дамытып өздігінен не балабақшадан келеді. Мектепке келгеннен кейін бұл тәсіл ескерілмей , жазуға үйретудің дәстүрлі әдістемелік жолы қолданылады.Жазба тіл дағдысына үйретудің жолы тіл сабағын Әліппе бейнелеу өнері сабағымен интеграциялау деп есептелінеді.

Оқушының тілін дамытуда , сөйлеу мәдениеті мен ой –өрісін, дүниетанымынжетілдіруде рөлдік ойындар тиімді нәтиже береді.Сабақта оқушының рөлдік ойындарды ойнау барысында іс-әрекеті әлеуметтік сипат алады. Сыныптағы өз жолдастарының алдында сөйлеп тұрған оқушы өзін шешенге , батырға теңеп, кейіпкердің жақсы қасиеттерін бойына сіңреді.Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда рөлдік ойындар қолдану жұмыстары мынандай бағытта жүргізіледі.

1. Сөздік қорды молайту

2. Байланыстырып сөйлеуге үйрету.

Рөлдік ойындар оқушылардың шығармашылық ойлауын қалыптастыратын,өз пікірін екінші адамға толық жеткізуін жетілдіретін тиімді тәсілдердің бірі.Бұл тәсіл арқылы оқушылардың әдеби сөйлеу дағдылары қалыптасып, оларды шығармашылыққа баулиды.Осы мақсатта мақал-мәтелдердің тақырыбын айқындап ,мақал-мәтелдерді өмірдегі жағдайларға қолдану кезіне мәтін құрау тапсырылады. Өзім сабағымда осы ойынды қолданамын. Сабақта «Мақалды дұрыс қолдан» ойынын өткізуге болады.Бұл ойында оқушыларға мақал-мәтелдер жазылған кеспе қағаздар таратып беремін. Оқушылар мағынасын айқындап , тақырыбын табады. (Достық, Отан, Туған жер, Білім туралы т.б.)

Ойынның мақсаты: Оқушылардың сөздік қорын молайту, оқушыларға халықтың асыл –маржаны мақал- мәтелдерді меңгерту.

1. Тіл – тас жарады

Тас жармаса , бас жарады.

1. Тоқсан ауыз сөздің

Тобықтай түйіні бар.

1. Ердің атын еңбек шығарар

2. Еңбек мұратқа жеткізер.

3. Отан оттан да ыстық.

4. Досы көпті жау алмас.

Осындай ойындар арқылы сөз қадірін түсінуге дағдыланып , сөздік қорлары молаяды.Мақал- мәтелдерді табу олардың тілін дамытумен қатар , олардың әсерлі сөйлеу дағдыларын да қалыптастырады. Оқушылардың сөйлеу тілінде мақал-мәтелдер көп болса, олардың тілдік қарым-қатынасқа түсу түрткілері артады.

Мақал-мәтелдің үйретері мол.

Тіл қылыштан өткір

Ойнап сөйлесең де,

Ойлап сөйле –деп ескерткен

Баланың ойлау қабілетін дамытатын . танымын кеңейтетін тамаша үлгінің бірі- жұмбақ. Ол қазақ халқының ойынан, қиялынан туған ұтқыр да бейнелі шығармасы. Қазақ халқында жұмбақ ерте заманнан қолданып , қарым-қатынас жасаудың ерекше бір құралына айналғаны белгілі. Үлкендер арасында адамды тану ,сынау ,әзіл-қалжың , шешендік шеберлігін байқату ойын түрінде қолданылса , балалар үшін жұмбақты дүниенің қыр –сырын білдіртуге , танымы мен қиялын ұштауға , тіл шеберлігіне , ой жүйріктігіне баулу мақсатында қолданған.Жұмбақтардың мазмұнында тілдік қолданыстар да сан алуан болып келеді.

1. Жұмбақталатын нәрсенің ішкі және сыртқы сапа балгілерін сипаттау.

Бір нәрсе іші қуыс , сырты томпақ

Болады денесінде үш- төрт құлақ (Қазан)

1. Тұспалдау мағынасында

Бар екен үш қанатты ұшып кетпес,

Егін сап жұрт қатарлы кәсіп етпес.

Өзінің мекенінен шығып кетсе,

Тіршілік көремін деп үміт етпес. (Балық)

1. Екінші бір нәрсемен салыстыру

Екі кісі қарауыл қарайды,

Бір кісі шөпшек тереді.(Түйенің өркеші , ерні)

1. Баламалау мағынасында

Көк көйлекті жеңешем,

Көлбең –көлбең етеді.(Түтін)

Баланың сөздік қорын молайтуға , ұйқастырып сөйлеуге , сан атауын ретін білдіртуге үйрететін «Санамақ» өлеңдердің орны бөлек.Санамақ өлеңіндегі Бірім-бір, екіні –екі деп қайта –қайта қайталануы баланың сандарды есте сақтау қабілетін арттырады.

Баланың тілін ширатуда ойын өлеңдерінің берері мол. Ауыз әдебиетіндегі «Қуыр-қуыр қуырмаш,қуырмаш»,

Қуырмаш, «Ұшты,ұшты»,т.б. ойын өлеңдері баланың танымын кеңейтіп, байқампаздыққа, зеректікке, тәрбиелеп ,тілін ширатады.

Оқушылардың тілін ширатуда , сөздік қорын молайтуда ,бейнелі , көркем сөйлеуге үйреді.

Бастауыш сыныптан бастап , мектеп бітіргенге дейін оқушының сөздік дәптері болу қажет.Бастауыш сыныптарда жүйелі жүргізілген сөздікпен жұмыс істеу оқушылардың сөздік қорын байытуға негіз болады.

Қорыта келгенде мұндай жұмыстың барлығы оқушының ойлау қабілетін дамытып,шебер сөйлей білуге тәрбиелейді.

Демек сөзді орынды қолданып , оның мағынасын жетік білген бала өз бетімен сөйлем құрап ,оның ауызша сөйлеу тілінде шебер қолдана алатыны сөзсіз, Сондықтан сөздіктермен жұмысты дұры ұйымдастырып , баланың сөз байлығын арттыру, содай –ақ , үйренген сөздердің жазбаша және ауызекі қолдана білуіне мұғалім жауаптылықпен қарағаны дұрыс.

Тәрбие тақырыбы: «Желбіре , Жеңіс жалауы !»

Мақсаты: жеңіс салтанатын көре алмай кеткен боздақтардың ерлік істеріне тағзым етуге тәрбиелеу.

Көрнекілік: нақыл сөздер жазылған плакаттар соғыс тақырыбындағы суреттер.

Барысы:

1-жүргізуші:

Жер жүзінде нұр шашып жеңіс күні,

Жақсы үміттің шырағы жанды міне!

Аспан бетін қаптаған қара тұман

Серпіліп зұлымдықтың сөнді түні.

2- жүргізуші:

Жер бетін қан сасытқан соғыс бітті,

Жер бетінен жамандық мүлде үрікті.

Жеңістің жарқын күнін жыр қыламыз,

Аспандатып жырлаймыз жақсылықты.

1.жүргізуші:

Бүгін жайнап жасасын ана біткен,

Асыр салып қуансын бала біткен.

Жүректері жарылсын қуаныштан

Аялансын көңілі жақсы үмітпен.

2-жүргізуші:

Жүрек біткен желпінсінжүйрік аттай

Сезім біткен серпілсін дамыл таппай .

Дәл бүгін өлең айтып ,ән шырқамай

Қандай жүрек қалғандай қанат қақпай

Мұғалім: 20- ғасырдың ең бір қайғы қасірет қайғысыдесек, ол –Екінші дүниежүзілік соғыс еді.Себебі оған әлем халықтарының 80 пайызы қатысты, майдан баталиясына 61 мемлекет тартылды, 40 елдің жерін соғыс өрті шарпыды.110 миллион адам қолына қару алды. Олардың арасында көп ұлтты Кеңес Одағы деген алып ел де бар еді.Сол кездегі КСРО үшін Ұлы Отан соғысы болды. Осы ел бақайшығына дейін қаруланған фашистік Германияны тізе бүктіріп , тек өздерін ғана емес, бүкіл әлемді құлдық бұғауынан құтқарып қалды.1941-1945 жылғы Ұлы Отан соғысына Қазақстан 1 миллион 366 мың адам аттандырды.Статистикаға сүйенсек жеңіске олардың жартысы ғана аман жеткенін айтады, қалғандары ұрыс даласында көз жұмды.Олар бізге «Жеңіс » атты қасиетті де қастерлі сөзді сыйлап кетті.Жеңіс күні – 9 мамыр . Талай жылдар бойы бейбіт өміріміздің бастауы болған күн.Адамзат тарихындағы ең ауыр қантқгіс соғыс аяқталған күн.Фашизмді жеңген қаъарман халқымыздың мереке күні.Осынау қуаныш үшін өмірлерін қиған боздақтарды еске алу күні.Үйіне ,отбасына ,ата-анасына оралмаған аталарымызбен , ағаларымызды сарыла күткен сағыныш күні. Бұл күн –сол бір қанды қырғыннан қайтпай қалған қыршын боздақтардың асқақ рухтардың аспандайтын күні.Бұл күн –әділеттің әділетсіздіктің жеңген күні.

3-оқушы:

1945 жылы 22- шілдеде фашистік Германия Совет еліне тұтқиылдан шабуыл жасады. Жаудың жүздеген дивизиясы біздің елге баса көктеп кірді.

4- оқушы: Гитлер сөзінде : Қыс түскенше Мәскеуді алу керек те , жер бетінен жойып жіберу керек – деді.Мәскеуді басып алу операциясын фашистер «Тайфун » деп атады. Мәскеуге 51 дивизиясын жіберді, оның 13-і танк, 7-уі моторлы қайық , 31-і жаяу әскер дивизиясы еді.

Ән: «Священная война»

5- оқушы: Дәл осы кезде «Отан Ана шақырады » ұранымен бүкіл совет халқы майданға аттанды.Қазақстаннан 1 миллион 366 мың адам аттанды.

1-Жүргізуші:

Тоқта достар , тез мін атқа,

Қатерлі ауыр сын сағатта

Батыстан зіл қара бұлт

Төнді айналып Кавказ қартқа

Қай жан шығар бұл қорлыққа ,

Қай жан шыдар бұл мазаққа.

Туған жерін талқандату

Өлім – арлы азаматқа

2-жүргізуші:

Отан Ана еліміздің ер азаматтарының қолына қару , бойына қуат беріп , жауға осылай шығарып салды.

6- оқушы: Қазақстанда құрылған 316 атқыштар дивизиясының қолбасшысы генерал –майор В.Панфилов болды.

7-оқушы:

Дубосеково разъзінде әр алуан ұлттан құралған 28 панфиловшы батырлар жаудың 50 танкісіне жекпе-жекке ұрысқа шықты.Ұрыс 4 сағатқа созылды. Батырлар жаудың 18 танкісін өртеді,көптеген адамдарын жойды.Жаралы В.Г. Клочков жауынгерлерді жігерлендіріп «Ресей кең байтақ , шегінуге жол жоқ ,артымызда Мәскеу !» деген ұран тастады.Клочков жауынгерлерініңбасым көпшілігі қаза болды, бірақ шегінбеді.

8- оқушы:

Тастар көкке атылды,

Орман шулап, тау құлап ,

28 батырды жеңе алмады жау бірақ.

Жамылды жер тұманды, өрт ішінде қалды бақ,

28 қыранды жеңе алмады жау бірақ.

9- оқушы:

Оқ астында зулаған , туған жермен бір болып,

Жау алдында тұрды олар 28 мың болып

Жау жеңілді ақыры ,атты бейбіт таң күліп,

28 батырын ұмытпайды ел мәңгілік.

10-қоушы:

Байтақ Отан сия ма тар қыспаққа,

Мұхиттай жігер тасып сол бір шақта.

Сұрапылдай соқты да жау қамалын,

Жеңіс туын қадады рейхстагқа.

11-оқушы:

30- сәуір 14 сағат 25 минутта рейхстаг төбесіне ту тіккен сержанттар Егоров пен Кантария қатарында жас қазақ Р.Қошұарбаев та бар еді. 1945 жылы 8- мамырда Берлин маңындағы Карлехорст қаласында Германия қарулы күштер одақтастары алдында тізе бүгу жөніндегі актіге қол қойды.

12-оқушы:

Біз қашаннан ер қаъарман халықпыз,

Біз тарихта теңдесі жоқ алыппыз,

Біз күштіміз күштілердің бәрінен

Біз сөнбейтін күн тәрізді жарықпыз.

13-оқушы:

Біздер нағыз құдыретті елденбіз,

Ғасыр көшін бастау үшін келгенбіз.

Біз кешегі майдангерміз күйрете ,

Қаныпезер фашизмді жеңгенбіз.

14-оқушы:

Соғыс құйыны әр отбасының шаңырағын шайқалтты,отын өшірді ,сәбилер жүрегіне жазылмайтын жара салды.

15- оқушы:

Соғысқа аттанып оралмаған, қаншама шаңыраққа қайғы – қасірет орнады.Біздің бүгінгі бақытты өміріміз үшін өз өмірін қиған, сол соғыста құрбан болған азаматтардың ерлігіне тағзым етейік.

Бір минут үнсіздік жарияланады.

16- оқушы:

Орыс , қазақ, қырғыздар ,

Құралған бұл шағын топ.

Жауға үрей туғызған

Жаппай түскен жалын боп

Ән: Сарбаздар әні

Қорытынды: «Соғыста құрбан болғандардың жете алмаған жеріне Сен жетесің ! Жер бетінде баянды бейбітшілік орнату – тірі адам сенің борышың . Саған қалған үлес сол – осыны өтесең , адамгершілік парыздан құтыласың , Отан міндетін , ана сүтін ақтағаның.»

Ән: Әрқашан күн сөнбесін!