-Балалар,б?л ма?алдарды бізді? саба?ымызды? ?раны етіп алса?,жа?а саба?ымыз не туралы екенін а??ару?а болады. Демек, б?гінгі жа?а саба?ты? та?ырыбы...
-- Ма?ал-м?телдер.
--Д?рыс,балалар, олай болса жа?а саба?ты зейін ?оя м??ият т?сініп алы?дар. Содан со? жа?а та?ырып?а байланысты ж?мыстар ж?ргіземіз.
Ма?ал-м?телдер –халы? даналы?ыны?,к?регендігіні? айнасы,тіл байлы?ыны? алтын ?азынасы. Ма?ал-м?телдер-?мір шынды?ыны? к?рінісі,халы?ты? кейінгі ?рпа??а ?алдыр?ан ?сиеті,?мір с?ру ?рекетіні? ережесі.
«С?зді? к?ркі- ма?ал» деп тегін айтылма?ан. Ма?ал-м?телдерді адам баласы ?зі айтайын деген оймен орайластырып,орынды ?олданса,с?зі мірді? о?ындай ?ткір,к??ілге ?онымды, к?ркем ?рі бейнелі болады. Ма?ал –м?телдер с?збен тере? мазм?нды ойды бере алады
Ма?ал-м?телдер ?осарлана айтыл?анымен,олар бір-біріне туыс бол?анмен,екеуіні? ?зара айырмашылы?тары бар. Ол айырмашылы?тар ма?ал мен м?телді? ойды т?йіндеу жа?ынан да, ??рылымы жа?ынан да бай?алады. Мысалы: «То?па?ы к?шті болса,киіз ?азы? жерге кірер» деген ма?алды алса?,б?л ма?ал екі жай с?йлемнен т?рады. М?нан ма?алдарды? к?біне екі б?лімнен т?ратынын білеміз. Оны? ?стіне ма?алдарда ой тияна?ты болады. Алды??ы ой екінші т?йінді пікірді? шарты т?рінде келеді. Я?ни киіз ?аза?ты? жерге кіруі то?па?ыны? к?шті болуына байланысты. Сонымен ?атар ма?алдарда бір-біріне ?арама-?арсы ??ымдар мен н?рселерді салысстыру ар?ылы ой-пікірді ай?ындай т?су т?сілі басым келеді. Мысалы: «Біреу тойып секіреді,біреуі то?ып секіреді», «Ер жігітті? екі с?йлегені-?лгені,Еменні? иілгені –сын?аны» деген ма?алдардан д?лелдеу мен ?орытынды пікір бірдей ж?ріп отыратынын бай?аймыз. М?тел ма?ал?а ?ара?анда ойды а?ырына дейін жеткізбей,топшалап,болжам ретінде т?сіндіретін, с?йлем т?рінде де, с?з тіркесі т?рінде де келетін фразеологиялы? бірлік.
М?тел
С?йлем немесе с?з тіркесі
топшылау
Ма?ына т?спалды
?орытынды пікір, д?лелдеу жо?
М?тел ??рылысы ойды т?йіндеу жа?ынан ма?алдан ?згешерек. «?лін білмеген ?лек», «К?ппен к?рген ?лы той» деген м?телде т?спал ?ана бар,ма?ына ашы? емес,?орытынды пікір жо?. Оны, бейнелік с?з айшы?ы ар?ылы берілген ойды ты?даушы ?зі топшалайды. М?телде тияна?ты т?жырым да болмайды.
Оқушылармен амандасу,түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
ә) Үй тапсырмасын пысықтау:
Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоямын.
1.Қазақ әдебиеті нешеге бөлінеді?
2. Тұрмыс-салт жырлары әдебиеттің қай түріне жатады?
3. Салт өлеңдерінің ішінде қайсысын көп қолданады?
4. Не себепті баланың тұсауын ала жіппен кеседі?
б) Жаңа сабақты түсіндіру:
Тақтаға мақал-мәтелдер жазылған форматты іліп, ондағы мақал-мәтелдерді оқушыларға оқыту.
Білім қымбат,білу қиын.
Ықыласты шәкіртке сабақтың ауыры жоқ,
Ықылассыз шәкіртке ұстаздың тәуірі жоқ.
-Балалар,бұл мақалдарды біздің сабағымыздың ұраны етіп алсақ,жаңа сабағымыз не туралы екенін аңғаруға болады. Демек, бүгінгі жаңа сабақтың тақырыбы...
-- Мақал-мәтелдер.
--Дұрыс,балалар, олай болса жаңа сабақты зейін қоя мұқият түсініп алыңдар. Содан соң жаңа тақырыпқа байланысты жұмыстар жүргіземіз.
Мақал-мәтелдер –халық даналығының,көрегендігінің айнасы,тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдер-өмір шындығының көрінісі,халықтың кейінгі ұрпаққа қалдырған өсиеті,өмір сүру әрекетінің ережесі.
«Сөздің көркі- мақал» деп тегін айтылмаған. Мақал-мәтелдерді адам баласы өзі айтайын деген оймен орайластырып,орынды қолданса,сөзі мірдің оғындай өткір,көңілге қонымды, көркем әрі бейнелі болады. Мақал –мәтелдер сөзбен терең мазмұнды ойды бере алады
Халық даналығының айнасы
Асыл сөз қазынасы.
М-М
Халықтың ұрпағына өсиеті
Өмір сүру ережесі
(Жолда жүру,суда жүзу,қауіп. Ереже
Мақал-халықтың өмірден алған тәжірибесінің,ой-тұжырымының қорытынды жиынтығы,айқын ойды үлгі-өнеге, ақыл ретінде қысқа қайырылып, көркем бейнелеп жеткізетін халықтың дана,нақыл сөзі.
Ой,тиянақты,дәлелді
Аяқталған сөйлем
Мақал
салыстыру
Екі бөлімді
Мақал-мәтелдер қосарлана айтылғанымен,олар бір-біріне туыс болғанмен,екеуінің өзара айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтар мақал мен мәтелдің ойды түйіндеу жағынан да, құрылымы жағынан да байқалады. Мысалы: «Тоқпағы күшті болса,киіз қазық жерге кірер» деген мақалды алсақ,бұл мақал екі жай сөйлемнен тұрады. Мұнан мақалдардың көбіне екі бөлімнен тұратынын білеміз. Оның үстіне мақалдарда ой тиянақты болады. Алдыңғы ой екінші түйінді пікірдің шарты түрінде келеді. Яғни киіз қазақтың жерге кіруі тоқпағының күшті болуына байланысты. Сонымен қатар мақалдарда бір-біріне қарама-қарсы ұғымдар мен нәрселерді салысстыру арқылы ой-пікірді айқындай түсу тәсілі басым келеді. Мысалы: «Біреу тойып секіреді,біреуі тоңып секіреді», «Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені,Еменнің иілгені –сынғаны» деген мақалдардан дәлелдеу мен қорытынды пікір бірдей жүріп отыратынын байқаймыз. Мәтел мақалға қарағанда ойды ақырына дейін жеткізбей,топшалап,болжам ретінде түсіндіретін, сөйлем түрінде де, сөз тіркесі түрінде де келетін фразеологиялық бірлік.
Сөйлем немесе сөз тіркесі
Мағына тұспалды
топшылау
Мәтел
Қорытынды пікір, дәлелдеу жоқ
Мәтел құрылысы ойды түйіндеу жағынан мақалдан өзгешерек. «Әлін білмеген әлек», «Көппен көрген ұлы той» деген мәтелде тұспал ғана бар,мағына ашық емес,қорытынды пікір жоқ. Оны, бейнелік сөз айшығы арқылы берілген ойды тыңдаушы өзі топшалайды. Мәтелде тиянақты тұжырым да болмайды.
Мақал-мәтелдердің тақырыптары әр алуан. Ол халықтың әлеуметтік шаруашылық,рухани өмірін түгел қамтиды.
Топпен жұмыс: Мақалдар мен мәтелдерді ажыратып баған түрінде жазу 1-топ мақалдарды, 2-топ мәтелдерді.
Білімді бекіту: Оқушыларды іздендіре отырып кестені толтыру.
№
Мақал-мәтелдер
Тақырыптары
1
2
3
4
5
6
7
Денсаулық-зор байлық
.............
Досы көпті жау алмайды,.....
...............
Ата көрген оқ жонар,........
...............
Ерді намыс өлтіреді, ...........
.......
өнер-білім
...........
Еңбек
...........
Ынтымақ,бірлік
..........
Білімді бағалау: Оқушылырдың жауаптарына ,сабаққа белсене қатысып отырғандарына қарай білімдері бағаланады.
Үйге тапсырма: Әр түрлі тақырыпқа байланысты мақал-мәтелдер жаттап келу.
