Ма?ал-м?телдер бір ?асырды? ?ана жемісі емес.Ма?ал-м?тел-халы? ауыз ?дебиетінде ерте заманнан келе жат?ан,?зіндік ерекшеліктерімен таныл?ан халы?ты? асыл ойыны? к?ркем жиынты?ы.То?сан ауыз с?зді? тобы?тай т?йінін шешетін асыл м?ра,а?ылына а?ыл ?осатын, жар?ын болаша?ына д?рыс ба?ыт сілтейтін,?мірді танытатын ?ам?оршы.Онда халы?ты? ?мір с?ру барысында?ы барлы? т?жірибені? ?негелі ?сиеттері айтыл?ан, халы? даналы?ы са?тал?ан.
?аза?ты? ма?ал-м?телдері –к?ркем ?дебиетте с?зді? ?рін келтіретін, айтайын деген ойды? ма?ынасын толы?тыратын, сонымен ?атар ?тымды да ы?шам ?олданатын ?демі форма.?йткені б?л – мол т?жірибені? ?за? уа?ыт ?бден с?рыптал?ан, екшелген, сыннан ?ткен асыл т?йіні.
Адамны? мінезіндегі жат ?асиеттер де ма?ал-м?телдерде жеркенішті т?рде берілген.Халы? даналы?ына баулуда ма?алдар мен м?телдерді? т?рбиелік м?ні б?лек.
Ма?ал мен м?телдерді? ма?ынасы тере?, с?зі ы?шам да к?ркем, еске са?тау?а икемді де же?іл бол?анды?тан ж?не бала т?рбиелеу ісінде ерекше р?л ат?аратынды?тан балалар ?дебиетінен ?лкен орын алады.Сонымен ?атар балалар?а арнал?ан ма?алдар мен м?телдерді? ерекшеліктері оны? ??рылысы мен жасалу жолынан емес,мазм?ны мен ма?ынасы т?рбие ж?мыстарына,о?у-а?арту істеріне байланысты болуынан к?рінеді.Ма?алдар мен м?телдер балалар?а тере? ой салумен ?атар, оларды к?ркем ж?не образды с?йлеуге жатты?тырады,с?з байлы?ын, с?здік ?орын байыта т?седі.
?ай халы?ты? болса да ауыз ?дебиетінде ма?ал мен м?тел к?лемі ша?ын, мазм?ны бай, тілі к?ркем жанр?а жатады. Ма?ал-м?телдер ?зін жасаушы халы?пен бірге жасайды, біреулері ескіріп ?олданудан шы?ып, екіншілері жасарып, жа?адан туындап жатады.
Халы? шы?армасыны? бас?а т?рлері секілді ма?ал мен м?телдердіде ?уел баста жеке адамдар шы?арады,оны біреуден біреу естіп, жаттап айта ж?реді, ??дейді, ?згертеді, с?йтіп, олар бірте-бірте жалпы халы?ты? м?ра?а айналады.Демек,ма?ал-м?телді белгілі бір халы?ты? ?мірде к?рген –білгенін жаса?ан ?орытындысы, а?ыл-ой т?йіні деуге болады.
Ма?ал мен м?тел халы?ты? ?зі жасап ал?ан за?ы, ?мірде болатын ?р т?рлі жа?дайларды ??ындыратын,т?сіндіретін о?у ??ралы іспетті.Ма?ал-м?телде, к?бінесе орта? ой, жалпы ереже, аны?тал?ан ?а?идалар айтылады, формасы жа?ынан тілге же?іл, ??ла??а жа?ымды дыбыс?а, ыр?а?-?й?ас?а ??рылады, к?бінше к?ркем тілмен, ?ле?мен жасалады.
Ма?ал мен м?телдерді? ?мірше?дігі, тіліні? к?ркемдігі мен мазм?ныны? тере?дігінде, аз с?збен к?п ма?ынаны беретіндігінде, еске са?тау?а ?олайлылы?ында.
Ма?ал-м?тел адам т?рмысында?ы алуан т?рлі уа?и?аларды, ?арым-?атынастарды ?ыс?а, т?жырымды тілмен т?сіндіреді; айтылмас ойды ажарлайды, ?рі аны?тайды.Сонды?танда халы? С?зді? к?ркі-ма?ал деп ба?ала?ан.
Ма?ал-м?тел-?ос ма?ыналы шы?арма,онда к?бінесе тура ма?ынамен ?атар астарлы ма?ына да болады.Тура ма?ына мысал ретінде алынады да негізгі ой астарлап айтылады.Мысалы,Тырнадан ?алауыл ?ойса?,т?бе?нен ?и?у кетпес.
Ма?ал-м?тел,?детте б?кіл адам баласына орта?.Сонды?тан бір халы?ты? ма?алын екінші халы? т?л шы?армасындай ?абылдай береді.К?птеген ма?ал-м?телдер к?нермей к?п жасайды,?лденеше ?рпа??а, ?о?ам?а ?ызмет етеді. Малым жаным сада?асы,жаным арым сада?асы ;?оянды ?амыс ?лтіреді , ерді намыс ?лтіреді дейтін ежелгі халы? ма?алдары.
Ма?ал-м?телдер ауыз екі с?зді к?ркейту ?шін ?ана емес,к?ркем шы?армаларда да к?п ?олданылады.А?ын – жазушылар шы?армаларында халы? даналы?ын пайдаланумен бірге,сол ?лгімен ?здері де жа?а ма?ал-м?телдер жасайды. Ыбырай Алтынсаринні? Аш бала то? бала мен ойнамайды, то? бала аш баламен ойнамайды дейтін с?з ма?ал?а айналып кеткені рас.
Ма?ал-м?телдер-ертек, а?ыз ??гіме, батырлы?-?ашы?ты? жырлар, ?ара ?ле?дер секілді халы? шы?армаларымен ?атар жасап келе жат?ан к?не жанр.Олай дейтініміз XII-XII ?асырлардан са?тал?ан сирек жазба деректерде де ма?ал-м?телдерді кездестіруге болады.
«К?ре-к?ре к?сем боласын, с?йлей-с?йлей шешен боласы?», деп е?бектенуді?, алаптануды?, ?здік ?рекетті? ар?асында осындай иелікке ал?а ?арай шыр?ай беруге болатынына жас?спірімдерді? сенімін арттырып, ?здерін ынталандыра, ?ызы?тыра т?седі. Балаларды? к??ілін серпітіп, ?анатына су б?ркіп, эстетикалы? идеялын шы?дап аспандата береді.Оны? б?рі халы?ты? бала?а деген ізгі ы?ыласынан ту?ан асыл м?ра.
Халы?ты? шы?армалар ішінде балалар?а арнайы айтыл?ан ма?ал мен м?телдерді? алатын орны да ?з алдына ерекше. Б?л барлы? айтыл?ан ойды?, насихатты? жиынты?ы, ?орытындысы ретінде беріледі.Мысалы Ата бала?а сыншы деген халы? ма?алы мейлінше д?рыс айтыл?ан пікір.Б?л ?мір т?жірибесінен алын?ан бірден- бір даналы? с?з.
Бала ?сіруде,т?рбиелеуде халы? ?зінде бар барлы? асыл с?з, даналы? ойларын балалар?а, жеткіншектерге арнады.?з ?мірін ?асырлы? т?жірибесінен алын?ан асыл ойларын ма?ал-м?тел етіп, ?лгі ?неге ретінде ?міріні? жал?асы болатын баласына, немересіне ?алдырып отыр?ан.Бала-бауыр еті,к?зді? н?ры деп бос?а айтпа?ан.Кім болса да ?з баласын білімді,?негелі халы? азаматы болып ?ссе екен деп арман еткен.Сол арманын іске асыру ?шін ?олда бар барлы? м?мкіншілігін бала болаша?ыны? игілігінен аямайды. «О?у- білім -?мір шыра?ы» деген на?ыл с?здерді ?р?ашан ??ла?ына ??йып отыр?ан.
«О?у – білім азы?ы,білім-ырыс ?азы?ы» деп ?з болаша?ыны? ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады. «А?ыл- тозбайтын тон, білім таусылмайтын кен» деп оны? болаша?ы да соншалы? босымды, мы?ым болатынын сан рет ескертеді.
«Білім ?ымбат, білу ?иын» деген ма?ал осыдан алынып, жас?спірімдерге ?дейі айтыл?ан.
?з білмегені?ді кісіден с?ра, ?лкен жо? болса кішіден с?ра,?алайда соны? у?десіне жет, шы?ына к?теріл дегенді насихат етеді.Егер білім алу жолында?ы ?иыншылы??а т?збесе?, е?бектенбесе? ?атары?нан ?алып ?ойса?, ?кінішті боласы?.
?кініш естен кетпейді,бір той?аны? т?ске жетпейді.?нерлі жігіт ?рге ж?зер,?нерсіз жігіт жер со?ар деп жастарды? намысына тие, ойына ?оз?ау сала айтатын жа?тары да халы? ма?алдарынан к?п кездеседі.
Адам болар баланы? кісіменен ісі бар,
Адам болмас баланы? кісіменен несі бар,-деп баланы? психологиялы? о?у процесіне зер салып, д?рыс ба?ыт?а ж?н сілтеп отыр?ан.Адам болатын баланы? талабы, ынтасы жас кезінен танылады.К?пшілікке, оны? игілікті жа?сы жа?тарына ?йір бола бастайды.?о?амшыл, к?пшіл бола бастайды. А?ыл- парасат?а бой ?рып, игі ж?мыс?а тез ?йренеді.
«Ма?ал дегеніміз – та?ылым берерлік, ыр?а?ы бар, т?жірибеде к?п ?олданылатын бейнелі, ?ыс?а, на?ыл с?йлем…М?тел дегеніміз де ?нерге берерлік бейнелі, ыр?а?ы бар с?йлем. М?ны? ма?алдан айырмашылы?ы-ма?ынасы ашы? болмай ишарамен айтыл?анды?ы,с?йлемні? толымсыз болып келуі.
Ма?алдар мен м?телдер –ма?ынасы да,т?л?асы да ?лде?ашан ?алыптас?ан, тез ?згере ?оймайтын жанр.
Ма?ал мен м?тел-егіз жанр,туыс жанр.Дегенмен ма?ынасына,??рылысына, ат?аратын ?ызметіне ?ара?анда ?зіндік айырмашылы?тары бар.Ма?ал ая?тал?ан бір тияна?ты ойды білдіреді,?з алдына т?рып та дербес ма?ына береді.Мысалы:Толмас?а ??йма,тоймас?а берме.
М?тел жеке т?рып тияна?ты ойды бере алмайды,тек белгілі бір ойды,пікірді ажарлау,ай?ындау ?шін ?олданылады,эпитет,те?еу ?ызметтерін ат?арады.Мысалы:Ат ?ойып,айдар та?ып,к?ргеннен к?зі а?ы ал?ан деген м?телдер тиана?ты ойды білдіріп т?р?ан жо?.
Ауыз ?дебиетінде ма?ал-м?телді? араласпайтын жанры жо?.Ертегі, а?ыз ??гіме, дастан-жыр, халы? ?ле?дерінде, тіпті ж?мба?тар мен та?па?тарда дау с?з ?рлеу, ойды ?ткірлеу ?шін ма?ал-м?телдер д?лел, айшы? ретінде ?олданылады.Ма?ал-м?телдер ауыз ?дебиетіні? атал?ан жанрларына материал-кірпіш болып ?аланумен бірге,олардан ?зі де н?р алады, ойлы, ?негелі с?йлемдер есесінен байып, дамиды.?ор?ыт дегенде ?стіп ?ор?ыт деп пе едім дейтін м?тел «Б?дене мен т?лкі» ??гімесімен, Т?йе бойына сеніп жылдан ??р ?алыпты дейтін ма?ал жыл туралы а?ызбен байланысты шы??ан.
Ма?ал-м?тел халы?ты? сан ?асырлы? к?рген білгенінен,бастан кешкен уа?и?аларынан ?орыт?ан а?ыл ойыны? жиынты?ы, аны?тамасы: таби?атта,?мірде ?немі ?айталап т?ратын уа?и?алармен,??былыстармен байланысты ту?ан то?сан ауыз с?зіні? тобы?тай т?йіні.
?р халы?ты? ма?ал мен м?телі-сол халы?ты? ?зі жасап ал?ан логикалы? формуласы,ережесі.Ол кез-келген уа?и?аны?, м?селені? т?сында еске т?седі, тілге
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Ма?ал-м?телдерді? т?рбиелік м?ні »
Мақал-мәтелдердің тәрбиелік мәні
Мақал-мәтелдер бір ғасырдың ғана жемісі емес.Мақал-мәтел-халық ауыз әдебиетінде ерте заманнан келе жатқан,өзіндік ерекшеліктерімен танылған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шешетін асыл мұра,ақылына ақыл қосатын, жарқын болашағына дұрыс бағыт сілтейтін,өмірді танытатын қамқоршы.Онда халықтың өмір сүру барысындағы барлық тәжірибенің өнегелі өсиеттері айтылған, халық даналығы сақталған.
Қазақтың мақал-мәтелдері –көркем әдебиетте сөздің әрін келтіретін, айтайын деген ойдың мағынасын толықтыратын , сонымен қатар ұтымды да ықшам қолданатын әдемі форма.Өйткені бұл – мол тәжірибенің ұзақ уақыт әбден сұрыпталған, екшелген, сыннан өткен асыл түйіні.
Адамның мінезіндегі жат қасиеттер де мақал-мәтелдерде жеркенішті түрде берілген.Халық даналығына баулуда мақалдар мен мәтелдердің тәрбиелік мәні бөлек.
Мақал мен мәтелдердің мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, еске сақтауға икемді де жеңіл болғандықтан және бала тәрбиелеу ісінде ерекше рөл атқаратындықтан балалар әдебиетінен үлкен орын алады.Сонымен қатар балаларға арналған мақалдар мен мәтелдердің ерекшеліктері оның құрылысы мен жасалу жолынан емес ,мазмұны мен мағынасы тәрбие жұмыстарына ,оқу-ағарту істеріне байланысты болуынан көрінеді.Мақалдар мен мәтелдер балаларға терең ой салумен қатар , оларды көркем және образды сөйлеуге жаттықтырады,сөз байлығын, сөздік қорын байыта түседі.
Қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде мақал мен мәтел көлемі шағын, мазмұны бай, тілі көркем жанрға жатады. Мақал-мәтелдер өзін жасаушы халықпен бірге жасайды, біреулері ескіріп қолданудан шығып, екіншілері жасарып, жаңадан туындап жатады.
Халық шығармасының басқа түрлері секілді мақал мен мәтелдердіде әуел баста жеке адамдар шығарады ,оны біреуден біреу естіп, жаттап айта жүреді, өңдейді, өзгертеді, сөйтіп, олар бірте-бірте жалпы халықтық мұраға айналады.Демек,мақал-мәтелді белгілі бір халықтың өмірде көрген –білгенін жасаған қорытындысы, ақыл-ой түйіні деуге болады.
Мақал мен мәтел халықтың өзі жасап алған заңы, өмірде болатын әр түрлі жағдайларды ұғындыратын,түсіндіретін оқу құралы іспетті.Мақал-мәтелде , көбінесе ортақ ой, жалпы ереже, анықталған қағидалар айтылады, формасы жағынан тілге жеңіл, құлаққа жағымды дыбысқа, ырғақ-ұйқасқа құрылады, көбінше көркем тілмен, өлеңмен жасалады.
Мақал мен мәтелдердің өміршеңдігі , тілінің көркемдігі мен мазмұнының тереңдігінде, аз сөзбен көп мағынаны беретіндігінде, еске сақтауға қолайлылығында.
Мақал-мәтел адам тұрмысындағы алуан түрлі уақиғаларды, қарым-қатынастарды қысқа, тұжырымды тілмен түсіндіреді; айтылмас ойды ажарлайды, әрі анықтайды.Сондықтанда халық Сөздің көркі-мақал деп бағалаған.
Мақал-мәтел-қос мағыналы шығарма ,онда көбінесе тура мағынамен қатар астарлы мағына да болады.Тура мағына мысал ретінде алынады да негізгі ой астарлап айтылады.Мысалы,Тырнадан қалауыл қойсаң,төбеңнен қиқу кетпес.
Мақал-мәтел,әдетте бүкіл адам баласына ортақ.Сондықтан бір халықтың мақалын екінші халық төл шығармасындай қабылдай береді.Көптеген мақал-мәтелдер көнермей көп жасайды,әлденеше ұрпаққа, қоғамға қызмет етеді. Малым жаным садағасы ,жаным арым садағасы ;Қоянды қамыс өлтіреді , ерді намыс өлтіреді дейтін ежелгі халық мақалдары.
Мақал-мәтелдер ауыз екі сөзді көркейту үшін ғана емес,көркем шығармаларда да көп қолданылады.Ақын – жазушылар шығармаларында халық даналығын пайдаланумен бірге,сол үлгімен өздері де жаңа мақал-мәтелдер жасайды. Ыбырай Алтынсариннің Аш бала тоқ бала мен ойнамайды, тоқ бала аш баламен ойнамайды дейтін сөз мақалға айналып кеткені рас.
Мақал-мәтелдер-ертек, аңыз әңгіме, батырлық-ғашықтық жырлар, қара өлеңдер секілді халық шығармаларымен қатар жасап келе жатқан көне жанр.Олай дейтініміз XII-XII ғасырлардан сақталған сирек жазба деректерде де мақал-мәтелдерді кездестіруге болады.
«Көре-көре көсем боласын, сөйлей-сөйлей шешен боласың», деп еңбектенудің, алаптанудың, үздік әрекеттің арқасында осындай иелікке алға қарай шырқай беруге болатынына жасөспірімдердің сенімін арттырып, өздерін ынталандыра, қызықтыра түседі. Балалардың көңілін серпітіп, қанатына су бүркіп, эстетикалық идеялын шыңдап аспандата береді.Оның бәрі халықтың балаға деген ізгі ықыласынан туған асыл мұра.
Халықтық шығармалар ішінде балаларға арнайы айтылған мақал мен мәтелдердің алатын орны да өз алдына ерекше. Бұл барлық айтылған ойдың, насихаттың жиынтығы, қорытындысы ретінде беріледі.Мысалы Ата балаға сыншы деген халық мақалы мейлінше дұрыс айтылған пікір.Бұл өмір тәжірибесінен алынған бірден- бір даналық сөз.
Бала өсіруде,тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын балаларға, жеткіншектерге арнады.Өз өмірін ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл ойларын мақал-мәтел етіп, үлгі өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын баласына, немересіне қалдырып отырған .Бала-бауыр еті,көздің нұры деп босқа айтпаған.Кім болса да өз баласын білімді,өнегелі халық азаматы болып өссе екен деп арман еткен.Сол арманын іске асыру үшін қолда бар барлық мүмкіншілігін бала болашағының игілігінен аямайды. «Оқу- білім -өмір шырағы» деген нақыл сөздерді әрқашан құлағына құйып отырған.
«Оқу – білім азығы,білім-ырыс қазығы» деп өз болашағының ырысты болуы да сол білімділіктен туатынын айтады. «Ақыл- тозбайтын тон, білім таусылмайтын кен» деп оның болашағы да соншалық босымды, мығым болатынын сан рет ескертеді.
Бірақ мұның өзі еңбексіз, әрекетсіз тектен-тек қолға түсе қалатын оңай олжа емес.Асуы қиын бел-белес, ұшы қиыры көрінбейтін құба жон екенін де ашық айтқан. Қажымай қайрат көрсету арқылы ғана оның үлесінде болатынын ескертеді.
«Білім қымбат, білу қиын» деген мақал осыдан алынып, жасөспірімдерге әдейі айтылған.
Өз білмегеніңді кісіден сұра, үлкен жоқ болса кішіден сұра ,қалайда соның уәдесіне жет , шыңына көтеріл дегенді насихат етеді.Егер білім алу жолындағы қиыншылыққа төзбесең, еңбектенбесең қатарыңнан қалып қойсаң, өкінішті боласың.
Өкініш естен кетпейді ,бір тойғаның түске жетпейді.Өнерлі жігіт өрге жүзер,өнерсіз жігіт жер соғар деп жастардың намысына тие, ойына қозғау сала айтатын жақтары да халық мақалдарынан көп кездеседі.
Адам болар баланың кісіменен ісі бар,
Адам болмас баланың кісіменен несі бар,-деп баланың психологиялық оқу процесіне зер салып, дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған.Адам болатын баланың талабы, ынтасы жас кезінен танылады.Көпшілікке , оның игілікті жақсы жақтарына үйір бола бастайды.Қоғамшыл, көпшіл бола бастайды. Ақыл- парасатқа бой ұрып, игі жұмысқа тез үйренеді.
«Мақал дегеніміз – тағылым берерлік, ырғағы бар, тәжірибеде көп қолданылатын бейнелі, қысқа, нақыл сөйлем…Мәтел дегеніміз де өнерге берерлік бейнелі, ырғағы бар сөйлем. Мұның мақалдан айырмашылығы-мағынасы ашық болмай ишарамен айтылғандығы,сөйлемнің толымсыз болып келуі.
Мақалдар мен мәтелдер –мағынасы да,тұлғасы да әлдеқашан қалыптасқан, тез өзгере қоймайтын жанр.
Мақал мен мәтел-егіз жанр,туыс жанр.Дегенмен мағынасына ,құрылысына, атқаратын қызметіне қарағанда өзіндік айырмашылықтары бар.Мақал аяқталған бір тиянақты ойды білдіреді,өз алдына тұрып та дербес мағына береді.Мысалы:Толмасқа құйма,тоймасқа берме.
Мәтел жеке тұрып тиянақты ойды бере алмайды,тек белгілі бір ойды,пікірді ажарлау,айқындау үшін қолданылады,эпитет,теңеу қызметтерін атқарады.Мысалы:Ат қойып,айдар тағып ,көргеннен көзі ақы алған деген мәтелдер тианақты ойды білдіріп тұрған жоқ.
Ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдің араласпайтын жанры жоқ.Ертегі, аңыз әңгіме, дастан-жыр, халық өлеңдерінде, тіпті жұмбақтар мен тақпақтарда дау сөз әрлеу, ойды өткірлеу үшін мақал-мәтелдер дәлел, айшық ретінде қолданылады.Мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің аталған жанрларына материал-кірпіш болып қаланумен бірге,олардан өзі де нәр алады, ойлы, өнегелі сөйлемдер есесінен байып, дамиды.Қорқыт дегенде өстіп Қорқыт деп пе едім дейтін мәтел «Бөдене мен түлкі» әңгімесімен, Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты дейтін мақал жыл туралы аңызбен байланысты шыққан.
Мақал-мәтел халықтың сан ғасырлық көрген білгенінен,бастан кешкен уақиғаларынан қорытқан ақыл ойының жиынтығы, анықтамасы: табиғатта,өмірде үнемі қайталап тұратын уақиғалармен,құбылыстармен байланысты туған тоқсан ауыз сөзінің тобықтай түйіні.
Әр халықтың мақал мен мәтелі-сол халықтың өзі жасап алған логикалық формуласы,ережесі.Ол кез-келген уақиғаның, мәселенің тұсында еске түседі, тілге
