?АЗА? ЕСІМДЕРІНІ? ??ПИЯСЫ

ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚҰПИЯСЫ

Тойчиева Фарангиз, Шымкент қаласы,№45мектеп-гимназиясының 9 «А» сынып оқушысы , Алтынбекова Ақмарал Мадияровна, №45мектеп-гимназиясының мұғалімі, ОҚО, Шымкент қаласы

Бұл тақырыпқа қызығушылығым өз достарымның есімдері, сынып жетекшімнің есімі және де өзімнің есімім өзгелерден ерекше екенін білгеннен бастап туды. Қазақтың салты бойынша, жас нәресте туған кезде ата – анасы ең сыйлы, қатты құрмет тұтатын адамына өз сәбиінің есімін қойғызады. «Балаға қандай ат қойылса, оның болашақ тағдыры соған байланысты болады», – деген наным – сенім бар.
Бұл ХХ ғасырдың басынан бері ғалымдардың зерттеу жүргізіп келе жатқан жұмыстарының бірі. Соның нәтижесінде кейін адам есімдерін зерттейтін антропонимика ғылымы пайда болды. Кiсi есiмдерiне қарап отырып-ақ, өзiмiзге дейiн өмiр сүрген ата-бабаларымыздың тарихы, мәдениетi, тұрмысы, әдеп-ғұрыптары мен салт-санасы, дүниеге, дiнге көзқарасын, неге қол созып, неден үмiт күткендiктерiн бiлуге болады. Бұрын ұл болса болды, оның есiмiне «бай», «бек», «хан» сөздерiн қосақтайтын болсақ, қазiргi кезде бұл қосымшалардың мән-мағыналары ескiрдi деп есептеп, оларды қоспайтын, қоссақ та аз қосатын болдық. Ертеректе қазақ халқы баласына ат қоюға келгенде басқа халықтар құсап дiн иелерiнiң атын iздеп,әуре болып жатпай-ақ, дүйсенбi күнi туса – Дүйсенбай, жұма күнi туса – Жұмабек, ауылына, үйiне хан келсе – Хангелдi, би келсе – Бигелдi, сұлтан келсе – Сұлтангелдi, қожа келсе – Қожагелдi деп, болмаса әкесiнiң қанша жасқа келгендiгiне орай баласына Қырықбай, Елубай, Алпысбай, Жетпiсбай, Сексенбай, Тоқсанбай деп ат қоя беретiн болған. Қазiр, Құдайға шүкiр, ол әдеттен арылдық.
Қай кезде болса да Болат, Қанат, Қайрат, Жанат, Берiк, Серiк есiмдi ұлдар мен Мөлдiр, Маржан, Арай, Әсем, Әсел, Сымбат, Сандуғаш, Салтанат, Айгүл, Айнұр, Ақбота, Ақерке, Ақбаян, Ақмарал, Әйгерiм, Назерке атты есімдер кездесетін. Бұл, бiрiншiден, халқымыздың ой-өрiсiнiң, сана-сезiмiнiң артқандығының, мәдениетiнiң, талғамының дамығандығының белгiсi болса керек. Қазiргi кезде мағынасы да, дыбыстық тiркесiмi де түсiнiксiз есiмдер етек алып барады. Әсiресе Альфия, Алина, Анелия, Аида, Анара, Динара, Гуля, Гүлзия, Гүлзира, Гүльмира, Гүлвира, Гүлзада, Эльмира, Элеонора, Замира, Мария, София, Сания, Света, Клара, Лаура, Жания, Жанна, Лиза, Мая, Зоя немесе Артур, Ануар, Арслан, Руслан, Эрнс, Тимур, Мадьяр, Илья т.б. деген сияқты еуропаланып кеткен есiмдер көптеп кездеседi.  Атадан балаға жалғасып, ұрпақтан-ұрпаққа ұласып келе жатқан ізгі дәстүр, тамаша салттарымыздың бірі – ат қою үрдісі. Дана қазақ сәбиге ат қоюға ерекше мән берген. Тіпті осы ат қою дәстүрінен халықтың наным-түсінігін, салт-санасын, арман-мүддесін, эстетикалық талғамын анық байқауға болады. Және уақыт, заман талабына сай, есім талғау, таңдау реті өзгеріп отыратындығы тағы бар. Мәселен, осыдан бірнеше ғасыр бұрын Абылай, Есім, Керей, Ахмет, Ыбырай, Жылқыбай, Қойшыбай сынды есімдер жиі қойылатын болса, бүгінде бұл үрдіс біршама өзгерген. Қазақстан Республикасының статистика агенттігі ең көп таралған ұл балалардың есімдерін былай деп көрсетеді:

1. Ерасыл

2. Әлихан

3. Санжар

4. Нұрислам

5. Нұрасыл

6. Мирас

7. Артем

8. Арсен

9. Диас

10. Әмір

11. Ислам

12. Әділет

13. Әли

14. Руслан

Қыздарға:

1. Айзере

2. Айару

3. Інжу

4. Кәусар

5. Айша

6. Аружан

7. Әмина

8. Аяулым

9. Іңкәр

10. Сезім

11. Мадина

12. Дария

«Ақ» сөзі – бүкіл түркі тілдеріне ортақ төл сөзіміз. «Ақ» сөзі» мен парсының «б ө –  б ә к» сөзінің бірігуі арқылы А қ+бөпе есімі жасалған. «Ақ» пен «кенже» сөзі бірігіп Ақкенже есімі жасалған. Екі сыңары да – өзіміздің төл сөздеріміз. «Ай» –  түркі халықтарына ортақ сөз. Есімдері «ай» сөзімен байланысты қазақта Айгүл, Айзада, Аймангүл секілді аттарды көптеп келтіре беруге болады. Ай+гүл – бірінші түбірі таза түркілік, екінші түбірі – парсы сөзі. Айдың аясындағы гүл.
Ай + зада есімі де екі түбірден тұрады: екінші түбірі – парсы сөзі. Бұл есімнің беретін мағынасы: айдан туған, айдан жаралған. Аймангүл есіміне байланысты бірнеше түсініктеме беруге болады. Бірінші нұсқа – арабтың  «Һәйман»және парсының «гол» (гүл) деген сөздерінің қосындысы. Беретін мағынасы: ғашық+гүл. Бақыт, Бахтияр, Нағима есімдерінің беретін мағыналары ұқсас. Алдыңғы екі есімнің жасалуына арабтың «бәхт» сөзі негіз болып тұр.
Бахтияр есімінің екінші сыңары – «иар» деген парсы сөзі, мағынасы: «дос, жар». Демек, екі түбірден (бәхт + йар) құралған бұл есімнің беретін мағынасы: бақыт жар болсын, бақ жаныңда жүрсін.
БАСЫ – НУН, ОРТАСЫ – ҒАЙН, АЯҒЫ – МИМ түбірінен жасалған есім – Нағима. Нығымет || Нәмет деген есімдермен түбірлес  Нағима араб тілінде «бақыт» деген мағынаны білдіреді. Болат
Парсының «пулад» деген сөзіне барып тірелетін болат деген сөз бар, синонимі құрыш. Н.Островскийдің «Как закалялась сталь» деген романының «Құрыш қалай шынықты» деген аудармасын бәріміз оқығанбыз. Зейін Шашкиннің «Тоқаш Бокин», «Теміртау» романдарында Құрышпай деген жағымды кейіпкер бар болатын. Шежіреде Болатқожа дейтін ата бар. Демек, «ең мықты» деген ұғымдағы болат, құрыш сөздері жалпы есім ретінде де, жалқы есім ретінде де бұрыннан қолданылған.

Гүл
Парсының «гол» (гүл) сөзі көптеген қызымыздың есімдерінің жасалуына ұйытқы болып тұр. Бабаларымыз емін-еркін өмір сүрген атамекенімізде, кең-байтақ жерімізде алуан түрлі гүлдердің жайқалғаны хақ. Сол бір кезеңдерге ой өткелдері арқылы үңілер болсақ, «шешек, бәйшешек» деген сөздерді жиі ұшыратамыз. Кез келген кірме сөздің көбінің бір дағдысы бар. Ол – есіктен кіріп, төрге өрлеу. Көлемі – шағын, айтылуы – ықшам, әрі әуезді «гүл» сөзі де шешек сөзін ығыстырып, доминанттық рөлге ие болғанға ұқсайды. Күлдархан  Гүлдархан есімінің шығу төркінін былай қарауға болады.
Хан,  Қожа, Шаһ
Жұмахан – араб және қазақ сөздерінен құралған есім: «жұма» –  апта күнінің арабша аталуы, «жиын» деген мағынаны білдіреді. Екінші сыңары «х а н» – өзіміздің төл сөзіміз.
Есімдегі әріптердің мән-мағынасы

А-Ә – күш, билік, салтанат; Б – биік сезімге бейімділік, тұрақтылық; В – тұрақсыздық, жүйеліліктің жоқтығы; Г – құпиялылық, болмашыға мән берушілік, тиянақтылық; Д – көпшілдік, ақжарқындық, кінәмшілдік; Е – өмір сүруге бейімділік, сөзге құмарлық; Ж – өзіне деген сенімсіздік, маңыздылық, ішкі сырына беріктік; З – материалдық тұрғыдан қанағаттанбаушылық, жоғары сезімталдық; И – нәзік руханилық, әсерленгіш, бейбітшіл; К-Қ – төзімділік, күйгелектік; Л – әртістік, ұсақшылдық, қисын, әр нәрсені ойлап табушылық; М – қамқоршылдық, ұялшақтық, еңбексүйгіштік; Н – шығармашылық амбиция, денсаулыққа мән берушілік, алғыр ой; О – ерекше сезімталдық, құпия толғаныс; П – қарапайымдылық, жалғыздық, идеяның молдығы, сыртқы түріне мән беру; Р – өзіне деген сенімділік, үнемі шиыршық ату; С – билікке құмартушылық, кінәмшілдік; Т – идеал іздеушілік, сезімтал шығармашылық тұлға; У – жараланғыш, үркектік, …, интуиция; Ф – жұмсақтық; Х – сексуальдық проблема, заңға бағынғыштық, сезімнің екіұдайлығы; Ш – қызғаншақтық, әзілқойлық; Ы – іспен көрінушілік; Я – өз орнын бағалай білушілік, зиялылық, шығармашылық бейімділік. Сондай-ақ есімдері түрлі әріптен басталатын ерлі-зайыптылар, бір әріптен басталатын жұбайларға қарағанда бақытты өмір сүреді делінеді.

Әрбір әріп белгілі бір санға сәйкес болады. Ал әрбір санға Күн жүйесіндегі белгілі бір планета ықпал етеді. Сіз өз есіміңіздің қай планетамен байланысты екендігін, оның мінезіңіз бен тағдырыңызға қаншалықты әсерін білу үшін тым болмаса атыңыздың бастапқы әрпінің сәйкес санын біліп алуыңызға болады. Қазір де көп адам баласына ғұлама болсын деп – Марғұлан, Қаныш, ақын болсын деп – Абай, батыр болсын деп – Едіге, Жәнібек, Алпамыс, ақылгөй ана болсын деп – Зере, Айғаным деп ырымдап ат қойып жатады. Кейінгі кезде елімізде Нұрсұлтан есімді балалар да көбейе бастады. Бұл да елбасымыздай дана, ақылды болсын деген ырым.

Абылай («ата, әке») ——————————– Аида («сыйақы, пайдалы»)
Әсел («бал») —————————————— Әмина («сенімді»)
Асхат («бақытты, сәтті») —————————- Ғазиза («сүйікті, қымбатты»)
Ғани («бай») —————————————— Данияр («жақын, таныс»)
Динара («күміс ақша») —————————— Жамал («әдемі, тартымды»)
Қадір («құрметті») ———————————– Қайрат («күшті, қуатты»)
Мәлік («патша») ————————————– Мұхит («мұхит, қоршаған орта»)
Мұхтар («ерекше, таңдамалы») ——————– Рәзия(«сүйікті, тартымды»)
Сәбит («нық, сенімді») —————————— Айдана («ақылды, дана»)
Айнагүл («таза, мөлдір») —————————- Ахан («темір»)
Бақтияр («бақытты, қалаулы») ——————— Бибігүл («Гүл шашқан ханым»)
Дана («данышпан, ақылды») ———————— Жәния («нәзік жанды»)
Раушан («көрнекті, ашық – жарқын») ————– Рүстем («батыр, ер – жүрек»).

Абсамат – өзгермейтін, тұрақты, Ләйла – түн, кеш, Рабиға – көктем, Абсадық – әділ, шыншыл, Латифа – нәзік, Сабыр – шыдам, Асқар – таңертең, Марфуға – биік, Сәбит – берік, тұрақты, Әмина – адал, Марзия – көпке сүйкімді, ұнамды, Садық – шыншыл, Ғылман – жұмақ қызметкері, Махбуба — сүйкімді, сүйікті, Саттар – жасырушы, тасалаушы, Ғинаят – қамқорлық, ұқыптылық, Мақсұт – тілек, ұмытылмас үміт, Ғалымжан – білімді,Мәжі – бақытты, Салиқа – жақсы, Ділда – жүрек, көңіл, Мырза – мұрагер, Самат – өзгермейтін, мәңгі, Дана – тұқым, Назар – көз қыры, ескеру, ой жүгірту, Дариға – қайғы аяныш, Нағима – жұмсақ, нәзік, Тухфат – тарту, сыйлық, Дәрмен – амал, лаж, күш, Назира – еліктеу (өлең шығаруға), Зада – (патша) ұлы, Насиха – кеңесші, ақыл айту, Хафиза – жаттау, еске түсіру, Зиба – сәнді, көркем, Омар – терістеу, мойындамау, Зағифа – әлсіздік, күшсіздік, Озифа – лауазым, Хайдар – арыстан, Жамал – көрік, шырай, Охап – сыйлаған, Хафия – тыңшы, абайшы, Камал – көрік, шырай, Рахым – қайырымды, ізгі, Қадыр – күшті, икемді, Рахат – тыныштық, демалыс, Шайхы – қарт, Қамар – Ай, Рафқат – даңқ, дәреже, мансап, Шамси(я) – күн, Қарун (Арон) – сараң,Рахмет – алғыс, Шафқат – аяушылық, Шаһбаз – қаршыға, сұңқар.

Әдебиеттер

1.Қазақ тілі (дидактикалық материалдар), Алматы-кітап, 2010

2.Қазақстан мұғалімі 2010ж.№3

3. «Қазақстан мектебі» 3-саны. 2005ж.