«?лы Абайды? шы?армашылы? м?расы-хал?ымызды? ?асырлар бойы ма?ызын жоймайтын рухани ?азынасы. Ма?ызын жоймау былай т?рсын, заман ?згеріп, ?о?амды? санада к?рт сапырылыстар пайда бол?ан сайын б?л ?азына ?зіні? жа?а бір ?ырларымен жар?ырай ашылып, ?адірін арттыра т?сетініне Абайдан кейінгі уа?ыт ай?ын к?з жеткізді. А?ынны? д?ниеге келгеніне бір жарым ?асыр, ал ?зіні? м??гі ?лмес шы?армаларымен хал?ына с?зді? ?лы ма?ынасында ?стазды? ете баста?анына ?асырдан астам уа?ыт ?тті. Содан бері оны? артына ?алдырып кеткен м?расы елі мен ж?ртыны? рухани ?міріндегі ?ай б?рылыстар мен ?ай ??былыстар т?сында да айнымас темір?азы?, адастырмас ??быланама болып ?ызмет етіп келеді. Б?л к?нде Абай с?зі ?р ?аза?ты? а?засына ана с?тімен бірге дариды десе, арты? айтыл?анды? емес. Ана с?ті т?н ?орегі ретінде жас с?биді? буыны бекіп, б??анасы ?атаюына ?ызмет етсе, а?ын с?зі оны? санасына адамды? пен азаматты?ты? ?ры?ын сеуіп ?ызмет етеді»[1]- деген академик Ж.Ысма??ловты? пікірі Абай поэзиясына берілген ?діл ба?а. Абай шы?армашылы?ы уа?ыт оз?ан сайын д?уір талабына сай ?р ?ырынан ?сіп ?ркендеп отыратын асыл м?ра болып ?рпа?тар санасына орын алады. ?аза? хал?ыны? ма?танышы Абай ??нанбаевты? а?ынды?ы т?псіз тере? м?хитпен те? десек, ?ателеспеген болар едік. ?ажайып суреткер, н?зік лирик, к?ркемс?з шебері, е? алдымен-ойшыл а?ын. Б?л пікір а?ынны? ?мір ??былыстарын тере? тол?ап айту жа?ы басым келетін ?ле?деріне, философиялы? д?ниетанымына ж?не оны? ?ара с?здеріне ?атысты. Мен ?лы а?ынымызды? шы?армашылы?ында?ы к?рделі с?здерді талдауды ж?н к?рдім.,
Жалпы, ?аза? тілінде ?зінше ?лкен орын алып, ?те жиі ?олданылатын с?здерді? ?здеріне т?н ерекшеліктері мен арнайы с?з етерліктей алуан т?рлі сипаттары бар. Жеке талдарлы?тай сипаттарында оларды? шы?у т?ркіндері мен жасалу жолдарын, осы к?нгі тілдегі к?рделі с?здерді? т?р-т?рлерін аны?тауды, солармен бірге, оларды? бір жа?ынан, жай с?здерден, екінші жа?ынан, жай синтаксистік тіркестерден айырмашылы?ын атап айту?а болады. Ал, б?л м?селелерді? грамматика ?шін ?ана емес, лексикология мен лексикография ?шін де, тілді? тарихы ?шін де теориялы? ?рі практикалы? ма?ызы ?те зор.
?азіргі тіліміздегі а?айын, б?гін, т?ра т?р, ?лгі ет, а?сары, темір жол, тасба?а т?різді формаларды алса?, осыларды? ?ай-?айсысын болса да к?рделі с?з деп атау?а болады. Олай дейтініміз б?ларды? ?р?айсысы да, біріншіден, т?тас бір ??ымды білдіреді, екіншіден, ??рамдарында?ы компоненттері ?немі семантикалы? бірлікте ж?мсалады да, ?ызметі жа?ынан б?лшектенбейді, ?шіншіден, ол компоненттер ритм-ыр?а? жа?ынан бір ?дай болып, ?зара ы??айласа ??ралып т?р. ?детте к?рделі с?здерді жай с?з тіркестерінен ажырату ?шін фонетикалык ж?не морфологиялы? белгілерді меже ететін салт бар. Б?л меже негізінен д?рыс бола т?рса да, оларды т?гелімен тек кіріккен с?здерден ж?не бірен-саранда?ан нышаналарын ?ана ?ос с?здерден табу?а болады.
?аза? тіліндегі к?рделі с?здер - ?зіне т?н ерекшелігі мол аса к?рделі категория. Б?л с?здер компоненттеріні? ара ?атынастары жа?ынан іштей біркелкі емес компоненттерді? я салаласа, я саба?таса ??ралатындарына ?арамастан, оларды? к?рделі с?зге айналуларына фонетикалы?, лексикалы?, грамматикалы? процестер ?атынасып, ?алыптастырылуына ы?пал етеді. Б?л категорияны ?аза? тіл біліміндегі ?алымдар ?здеріні? зерттеу объектісі етіп алды. Соларды? ішіндегі ?ома?ты ?лес ?ос?ан ?алымдарды? бірі - Ж?ма?али ІІІакенов. Осы е?бекті басшылы??а ала отырып к?рделі с?здерді кіріккен с?здер, біріккен с?здер, ?ос с?здер, ??рама с?здер я тіркескен с?здер, ?ыс?ар?ан с?здер деп б?луге болады. К?рделі с?здерді ?ай а?ын, жазушы болмасын ?з шы?армаларында жиі ?олданады. Себебі к?рделі с?здер кез-келген шы?арманы тере?, т?йінді, ай?а?, шешен, ?ткір, мазм?нды, т?сінікті етіп, халы?ты? ?ызы?ып о?уына жетелейді. М?селен, Абайды алатын болсам, ?ле?дері мен ?ара с?здеріні? ?не бойында т?нып т?р?ан к?рделі с?здер.
Соны? ішінде ?осарлама зат есімдерді топтап кездестіруге болады.
?ыз-келіншек ?й тігер,
Б?рала басып был?ылдап.
Арасында ??лын-тай,
Айнала шауып б?лтылдап /"Жаз" ?ле?і/.[2]
Осы "Жаз" ?ле?інен келтірілген мысалдарда екі сы?арыны? да лексикалы? ма?ынасы бар зат есім мен зат есімні? ?осарлануы ар?ылы жасал?анын к?реміз, сол ар?ылы а?ын жаз мезгіліні? суретін жала? суреттемей, ?аза? хал?ыны? ?лтты? ерекшелігін ашып к?рсетеді.
Біреуі жылап барса ?йге таман,
Ата- анасы б?ркылдап онан жаман. /"Жігіттер ойын арзан, к?лкі кымбат", 88- бет/.
Барасын ?айда, ?айда болмай ма?ан,
Жас ?мір алтын-к?місі жар?ылда?ан. /"Ленский с?зінен" (Пушкиннен аудармасы).[2]
Кемпір-шалы, бар болса, кандай киын,
Бір жагынан ?ысканда о да азынап.
/"?араша, желто?санмен сол бір-екі ай" /.[2]
Б?ларды? барлы?ында да толы? ма?ыналы зат есімдер ?осарланып келіп, екінші сы?ары т?уелдік жал?ауды? ІІІ жа?ында т?рганды?ын бай?аймыз.
?ле?дерімен ?оса Абайды? ?ара с?здері?де де с?зжасамны? лексика – сематикалы? т?сілі ар?ылы жасал?ан ?осарлама зат есімдер жиі кездеседі. Сегізінші с?зінде былай деп жазады:
"Енді ?ры-залым, с?м-с?р?ия ?здері де ты?дамайды."[3]
М?нда?ы ?ры-залым екі сы?ары да лексикалы? ма?ынасы бар зат есімнен жасал?ан ?осарлама с?з болып т?р. Ма?ынасы жа?ынан бір-біріне ?рі ы??айлас, ?рі орайлас, ?рі бір т?рпаттас, синтаксистік ?атынасы жа?ынан ?зара салалас с?здерден ??рал?ан. Ж?не Абай он екінші с?зінде: "Кімде-кім жа?сы-жаман ?ибадат ?ылып ж?рсе, оны ол ?ибадаттан тыю?а аузымыз бармайды, ?йтеуір, жа?сылы??а ?ыл?ан ниетті? жаманды?ы жо? ?ой дейміз",- деп ?айшы м?ндес сы?арлардан жасал?ан ?осарлама с?зді пайдалан?ан.
Б?л с?здер, я?ни жа?сы-жаман бір-біріне я жетекші, я к?мекші бола алмайды, оларды? ма?ыналары ?зара ты? я пара-пар болады.
Абайды? "К??ілім ?айтты достан да, д?шпаннан да" атты ?ле?інде:
Алыс-жа?ын ?аза?ты? б?рін к?рдім,
Жал?ыз-жарым болмаса анда-санда. -деген жолдарда?ы алыс-жа?ын
?осарлама антонимдік сын есім болса, "Жаз" деген ?ле?індегі:
Жо?ары-т?мен ?йрек, ?аз, ?шып т?рса сымпылдап, -дегендегі жо?ары — т?мен ?осарлама антонимдік, я?ни ?арама-?арсы м?ндегі ?стеу болып келеді. Сондай-а?, екі компоненті де ?арама-?арсы ?осарлама с?здер, я?ни т?бір формалардан жасалып, ма?ыналары жа?ынан бір категория?а т?н антонимдік м?ндегі к?мекші есімдерді де ?шыратамыз.
Мысалы:
Алды-арты бірдей келсе ерте жайлы,
Ке? сауырлы, тар мы?ын, ?алба?айлы.
"Шо?пардай кекілі бар, ?амыс ??ла?"/.
"Мен жазбаймын ?ле?ді ермек ?шін" ?ле?інде:
Бес-алты мисыз к?лсе м?з боп,
?иналмай ?ызыл тілім, кел, тілді ал, ?ой!
Ал, "?артайды?, ?ай?ы ойлады?, ?й?ы сергек" ?ле?інде:
Бір-екі жолы бол?ан кісі к?рсе,
??дай с?йіп жарат?ан осы демек,-деп жазса,
"Сегіз ая?" ?ле?інде:
?ш-т?рт жыл?ы ?деті?
?зі?е болар жендеті?, —деуінен есептік сан есім мен есепгік сан есімні? ?осарлануы ар?ылы жасал?анын кездестіреміз.[3]
Я?ни, б?л мысалдардан Абай шы?армаларында ?осарлама сан есімдерді де ?олдан?анын к?реміз.
Абай шы?армаларынан ?осарлама етістіктерді де кездестіруге болады.
О?ан д?лел — "?зім ??гімесі" поэмасы.
Онда:
Екі кыз естіп-білді ?зім жайын,
Есіркей м?сіркейді айжан сайын. [4]
Ат "Кежекбай?а" ?ле?інде:
Келіп-кетіп к?п ж?ріп,
Мен досы?мын деп ж?ріп,
Д?шпанды?ын оздырар,- делінсе,
"?ашы?ты?, ??марлы?пен-ол екі жол" атты ?ле?інде:
Т?ла бой то?ар, суыр-?міт ?зсе,
Д?меленсе-?ртенер к?йіп-жанып,-делінген.
Абайды? он бірінші с?зінде: "?лы?тар алып берем деп, д?угерді жеп, ??тырам деп ?рыны жеп ж?р", ал "К?лембай?а" деген ?ле?інде:
Пысы?ты? к?бі б??ып ж?р,
Беттесе алмай ша??ылдап.
Бос?а-а? т?сіп ?аларсы?,
Біреу кетсе ?шкіріп.
Б?нда?ы естіп-білді мен келіп-кетіп лексикалы? ма?ынасы бар етістік пен етістікті? ?осарлануы ар?ылы жасалса, жегі ж?р к?рделі етістік болса, сол сия?ты б??ып ж?р, т?сіп ?аларсы? к?рделі етістік болып табылады.
Абай ?ле?дерінде, аудармаларында, ?ара с?здерінде тек ?осарлама с?здер, ?осарлама етістіктер ?ана емес, сонымен ?атар ?айталама ?ос с?здер де бар. Мысалы:
Б?л ?ле? жолдарында екі сы?ары да ма?ыналы сын есімдерді? ешбір жал?аусыз ?айталануы (салта?-салта?) ар?ылы байланысып т?р.
Ал жалта?-жалта?, ??ржа?-??ржа? ?имыл-сын ?стеуді? ?айталануы болса, ойлап- ойлап к?семше формалы етістікті? ?айталануы болып келеді.
??ындырар кісі кез келгенде,
Пыш-пыш демей ?ала ма ол да астыртын-дейді "?алы? елім, ?аза?ым, ?айран ж?ртым" атты ?ле?інде.
М?нда?ы пыш-пышты? фонетикалы?, грамматикалы?, ?сіресе, сематикалы? жа?тан ерекшеленіп, айтайын деген ойды на?тылап к?ркем жеткізуде ерекше м?ні бар.
Тілімізге ?рдайым ?семдік, ы?шамды?, к?ріктік сипат беріп т?ратын -с?з.
Абай ?ле?дерінде, ?ара с?здерінде бір с?йлемні? ішінде ?осарлама зат есім мен сын есімні?, сын есім мен сын есімні?, зат есім мен зат есімні?, зат есім мен біріккен с?здерді? ?осарлануын к?реміз.
О?ан Абайды? "Жаз?ыт?ры" ?ле?і ай?а? бола алады.
Жаз?а жа?сы киінер ?ыз-келіншек,
Жер ж?зіне о? берер г?л-б?йшешек,- дегендегі г?л-б?йшешек зат есім мен біріккен с?зді? ?осарлану ?дісімен ??рылып т?р.
Сонымен ?атар, Абай шы?армаларында біріккен ж?не кіріккен с?здерді де кездестіреміз.
Мысалы:
Арада?ы тілхатым,
А?ын судай екпіндеп.
/"Сап-сап, к??ілім, сап к??ілім"/.
Елубасы шар салып,
Леп берем деп, -десе
/"?артайды?, ?ай?ы ойлады?, ?л?айды арман"/,
"?артайды?, ?ай?ы ойлады?, ?й?ы сергек" ?ле?інде:
А?са?алды?, ?кені?, білімдіні?,
С?зіне сырды? тартып тез жиренбек,- дейді.
Осында?ы тілхатым біріккен с?зі т?уелдік жал?ауды? жеке т?ріні? I жа?ында т?р. Ал а?са?ал толы? ма?ыналы сын есім (а?) мен (са?ал) зат есімні? бірігіп барып ??рылуы, елубасы есептік сан есім мен зат есімні? т?уелдік жал?ауыны? III жа?ында бірігіп жа?а бір лексикалы? ма?ына жаса?ан біріккен с?з ?атарына енеді.
Адамзат тірлікті д?улет білмек,
А?ыл таппа?, мал таппа?, адал ж?рмек,- дейді "?артайды?, ?ай?ы ойлады?, ?л?айды арман" ?ле?інде. М?нда?ы адам мен зат с?здеріні? бірігуі кездессе, "Тоты??с т?сті к?белек атты" ?ле?інде:
Б?йшешек салма?, к?йремек
К?белек елмек, сиремек,- кездеседі.
Б?л шума?та?ы б?йшешек- (бай мен шешек) зат есім мен зат есімні? кірігіп барып бірігуі.
Абай шы?армаларында біріккен с?збен салыстыр?анда кіріккен с?з ?те сирек кездеседі. Мысалы:
Б?гін - жалын, ерте? - шо?,
Белді - бу,
Бетті жу!
Алласы оны жаз?ырып
?келді бастап кейіске, /"С?р?ылт т?ман дым б?ркіп"/-деген ?ле? жолдарында?ы «б?гін» с?зі с?зжасам т?сіліні? аралас т?рі ар?ылы жасал?ан.[5] Я?ни, «б?л» ж?не «к?н» деген с?здерді? фонетикалы? ?згеріске ?шырап кірігуі. «Б?гін» с?зіні? ма?ынасы ??рамында?ы жеке-жеке компоненттеріні? мазм?ндарынан ??ралмайды, олар компоненттеріні? мазм?ндарынан ке?ейіп барып топшалан?ан бір жалпы ??ымды береді. Осындай формада?ы кіріккен «?кел» с?зі де осы ж?мыста кездеседі.
Жо?арыда айтыл?андарды ?орытар болсам, Абай шы?армаларыны? мазм?ны тере?, с?зі ?серлі, к?ркем, шешен болуында к?рделі с?здерді? орны ерекше деп ойлаймын. ?аза? хал?ыны? ма?танышы Абай ??нанбаевты? а?ынды?ы т?псіз тере? м?хитпен те? десек,?ателеспеген болар едік. ?ажайып суреткер, н?зік лирик,к?ркемс?з шебері,е? алдымен-ойшыл а?ын. ?лмейт??ын артына с?з калдыр?ан." - дейді. "Адам ?лмес" дегенні? ма?ынасы ?зі ?лсе де, кейінгіге с?зі, айт?ан ойы ?алады деген пікірге саяды.
Ендеше, Абай шы?армалары - ?р ?аза? ?шін ?лі де ??пиясы мол, т?сінуін, зерттеуін ?ажет ететін аса ?ымбат м?ра. Сонды?тан да ?зі ?мір с?рген заманнан бастап Абай шы?армалары ?аза? ?дебиеті ?шін ?лгі, ?лтты? ?нерді дамытуды? жа?а ба?ыты ретінде жары? ж?лдыз болып ?ала береді.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі:
1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «?аза? энциклопедиясыны?» Бас редакциясы, «Атам?ра» баспасы
2. Есім ?. Абай ж?не Пушкин. Солт?стік ?аза?стан.— 2006.
3. аbai.kz а?паратты? порталы
4. ??нанбай?лы Абай «?ара с?з».Поэмалар (ауд. ?.Серікбаева, Р. Сейсенбаева.-Алматы: Ел, 1993.)
5. ??нанбай?лы Абай. Шы?армалар.-Алматы,1994.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«АБАЙ ШЫ?АРМАШЫЛЫ?ЫНДА?Ы К?РДЕЛІ С?ЗДЕР»
АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
«Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы-халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып, қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді. Ақынның дүниеге келгеніне бір жарым ғасыр, ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен халқына сөздің ұлы мағынасында ұстаздық ете бастағанына ғасырдан астам уақыт өтті. Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы елі мен жұртының рухани өміріндегі қай бұрылыстар мен қай құбылыстар тұсында да айнымас темірқазық, адастырмас құбыланама болып қызмет етіп келеді. Бұл күнде Абай сөзі әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды десе, артық айтылғандық емес. Ана сүті тән қорегі ретінде жас сәбидің буыны бекіп, бұғанасы қатаюына қызмет етсе, ақын сөзі оның санасына адамдық пен азаматтықтың ұрығын сеуіп қызмет етеді»[1]- деген академик Ж.Ысмағұловтың пікірі Абай поэзиясына берілген әділ баға. Абай шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп өркендеп отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасына орын алады. Қазақ халқының мақтанышы Абай Құнанбаевтың ақындығы түпсіз терең мұхитпен тең десек, қателеспеген болар едік. Ғажайып суреткер, нәзік лирик, көркемсөз шебері, ең алдымен-ойшыл ақын. Бұл пікір ақынның өмір құбылыстарын терең толғап айту жағы басым келетін өлеңдеріне, философиялық дүниетанымына және оның қара сөздеріне қатысты. Мен ұлы ақынымыздың шығармашылығындағы күрделі сөздерді талдауды жөн көрдім.,
Жалпы, қазақ тілінде өзінше үлкен орын алып, өте жиі қолданылатын сөздердің өздеріне тән ерекшеліктері мен арнайы сөз етерліктей алуан түрлі сипаттары бар. Жеке талдарлықтай сипаттарында олардың шығу төркіндері мен жасалу жолдарын, осы күнгі тілдегі күрделі сөздердің түр-түрлерін анықтауды, солармен бірге, олардың бір жағынан, жай сөздерден, екінші жағынан, жай синтаксистік тіркестерден айырмашылығын атап айтуға болады. Ал, бұл мәселелердің грамматика үшін ғана емес, лексикология мен лексикография үшін де, тілдің тарихы үшін де теориялық әрі практикалық маңызы өте зор.
Қазіргі тіліміздегі ағайын, бүгін, тұра тұр, үлгі ет, ақсары, темір жол, тасбақа тәрізді формаларды алсақ, осылардың қай-қайсысын болса да күрделі сөз деп атауға болады. Олай дейтініміз бұлардың әрқайсысы да, біріншіден, тұтас бір ұғымды білдіреді, екіншіден, құрамдарындағы компоненттері үнемі семантикалық бірлікте жұмсалады да, қызметі жағынан бөлшектенбейді, үшіншіден, ол компоненттер ритм-ырғақ жағынан бір ұдай болып, өзара ыңғайласа құралып тұр. Әдетте күрделі сөздерді жай сөз тіркестерінен ажырату үшін фонетикалык және морфологиялық белгілерді меже ететін салт бар. Бұл меже негізінен дұрыс бола тұрса да, оларды түгелімен тек кіріккен сөздерден және бірен-сарандаған нышаналарын ғана қос сөздерден табуға болады.
Қазақ тіліндегі күрделі сөздер - өзіне тән ерекшелігі мол аса күрделі категория. Бұл сөздер компоненттерінің ара қатынастары жағынан іштей біркелкі емес компоненттердің я салаласа, я сабақтаса құралатындарына қарамастан, олардың күрделі сөзге айналуларына фонетикалық, лексикалық, грамматикалық процестер қатынасып, қалыптастырылуына ықпал етеді. Бұл категорияны қазақ тіл біліміндегі ғалымдар өздерінің зерттеу объектісі етіп алды. Солардың ішіндегі қомақты үлес қосқан ғалымдардың бірі - Жұмағали ІІІакенов. Осы еңбекті басшылыққа ала отырып күрделі сөздерді кіріккен сөздер, біріккен сөздер, қос сөздер, құрама сөздер я тіркескен сөздер, қысқарған сөздер деп бөлуге болады. Күрделі сөздерді қай ақын, жазушы болмасын өз шығармаларында жиі қолданады. Себебі күрделі сөздер кез-келген шығарманы терең, түйінді, айғақ, шешен, өткір, мазмұнды, түсінікті етіп, халықтың қызығып оқуына жетелейді. Мәселен, Абайды алатын болсам, өлеңдері мен қара сөздерінің өне бойында тұнып тұрған күрделі сөздер.
Соның ішінде қосарлама зат есімдерді топтап кездестіруге болады.
Қыз-келіншек үй тігер,
Бұрала басып былқылдап.
Арасында құлын-тай,
Айнала шауып бұлтылдап /"Жаз" өлеңі/.[2]
Осы "Жаз" өлеңінен келтірілген мысалдарда екі сыңарының да лексикалық мағынасы бар зат есім мен зат есімнің қосарлануы арқылы жасалғанын көреміз, сол арқылы ақын жаз мезгілінің суретін жалаң суреттемей, қазақ халқының ұлттық ерекшелігін ашып көрсетеді.
Біреуі жылап барса үйге таман,
Ата- анасы бұркылдап онан жаман. /"Жігіттер ойын арзан, күлкі кымбат", 88- бет/.
Барасын қайда, қайда болмай маған,
Жас өмір алтын-күмісі жарқылдаған. /"Ленский сөзінен" (Пушкиннен аудармасы).[2]
Кемпір-шалы, бар болса, кандай киын,
Бір жагынан қысканда о да азынап.
/"Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай" /.[2]
Бұлардың барлығында да толық мағыналы зат есімдер қосарланып келіп, екінші сыңары тәуелдік жалғаудың ІІІ жағында тұргандығын байқаймыз.
Өлеңдерімен қоса Абайдың қара сөздеріңде де сөзжасамның лексика – сематикалық тәсілі арқылы жасалған қосарлама зат есімдер жиі кездеседі. Сегізінші сөзінде былай деп жазады:
"Енді ұры-залым, сұм-сұрқия өздері де тыңдамайды."[3]
Мұндағы ұры-залым екі сыңары да лексикалық мағынасы бар зат есімнен жасалған қосарлама сөз болып тұр. Мағынасы жағынан бір-біріне әрі ыңғайлас, әрі орайлас, әрі бір тұрпаттас, синтаксистік қатынасы жағынан өзара салалас сөздерден құралған. Және Абай он екінші сөзінде: "Кімде-кім жақсы-жаман ғибадат қылып жүрсе, оны ол ғибадаттан тыюға аузымыз бармайды, әйтеуір, жақсылыққа қылған ниеттің жамандығы жоқ қой дейміз",- деп қайшы мәндес сыңарлардан жасалған қосарлама сөзді пайдаланған.
Бұл сөздер, яғни жақсы-жаман бір-біріне я жетекші, я көмекші бола алмайды, олардың мағыналары өзара тың я пара-пар болады.
Абайдың "Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да" атты өлеңінде:
Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім,
Жалғыз-жарым болмаса анда-санда... -деген жолдардағы алыс-жақын
қосарлама антонимдік сын есім болса, "Жаз" деген өлеңіндегі:
Жоғары-төмен үйрек, қаз, ұшып тұрса сымпылдап, -дегендегі жоғары — төмен қосарлама антонимдік, яғни қарама-қарсы мәндегі үстеу болып келеді. Сондай-ақ, екі компоненті де қарама-қарсы қосарлама сөздер, яғни түбір формалардан жасалып, мағыналары жағынан бір категорияға тән антонимдік мәндегі көмекші есімдерді де ұшыратамыз.
Мысалы:
Алды-арты бірдей келсе ерте жайлы,
Кең сауырлы, тар мықын, қалбағайлы.
"Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ"/.
"Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін" өлеңінде:
Бес-алты мисыз күлсе мәз боп,
Қиналмай қызыл тілім, кел, тілді ал, қой!
Ал, "Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек" өлеңінде:
Бір-екі жолы болған кісі көрсе,
Құдай сүйіп жаратқан осы демек,-деп жазса,
"Сегіз аяқ" өлеңінде:
Үш-төрт жылғы әдетің
Өзіңе болар жендетің, —деуінен есептік сан есім мен есепгік сан есімнің қосарлануы арқылы жасалғанын кездестіреміз.[3]
Яғни, бұл мысалдардан Абай шығармаларында қосарлама сан есімдерді де қолданғанын көреміз.
Абай шығармаларынан қосарлама етістіктерді де кездестіруге болады.
Оған дәлел — "Әзім әңгімесі" поэмасы.
Онда:
Екі кыз естіп-білді Әзім жайын,
Есіркей мүсіркейді айжан сайын. [4]
Ат "Кежекбайға" өлеңінде:
Келіп-кетіп көп жүріп,
Мен досыңмын деп жүріп,
Дұшпандығын оздырар,- делінсе,
"Ғашықтық, құмарлықпен-ол екі жол" атты өлеңінде:
Тұла бой тоңар, суыр-үміт үзсе,
Дәмеленсе-өртенер күйіп-жанып,-делінген.
Абайдың он бірінші сөзінде: "ұлықтар алып берем деп, дәугерді жеп, ұқтырам деп ұрыны жеп жүр", ал "Күлембайға" деген өлеңінде:
Пысықтың көбі бұғып жүр,
Беттесе алмай шаңқылдап.
Босқа-ақ түсіп қаларсың,
Біреу кетсе үшкіріп.
Бұндағы естіп-білді мен келіп-кетіп лексикалық мағынасы бар етістік пен етістіктің қосарлануы арқылы жасалса, жегі жүр күрделі етістік болса, сол сияқты бұғып жүр, түсіп қаларсың күрделі етістік болып табылады.
Абай өлеңдерінде, аудармаларында, қара сөздерінде тек қосарлама сөздер, қосарлама етістіктер ғана емес, сонымен қатар қайталама қос сөздер де бар. Мысалы:
Бұл өлең жолдарында екі сыңары да мағыналы сын есімдердің ешбір жалғаусыз қайталануы (салтақ-салтақ) арқылы байланысып тұр.
Ал жалтақ-жалтақ, құржақ-құржақ қимыл-сын үстеудің қайталануы болса, ойлап- ойлап көсемше формалы етістіктің қайталануы болып келеді.
Ұғындырар кісі кез келгенде,
Пыш-пыш демей қала ма ол да астыртын-дейді "Қалың елім, қазағым, қайран жұртым" атты өлеңінде.
Мұндағы пыш-пыштың фонетикалық, грамматикалық, әсіресе, сематикалық жақтан ерекшеленіп, айтайын деген ойды нақтылап көркем жеткізуде ерекше мәні бар.
Тілімізге әрдайым әсемдік, ықшамдық, көріктік сипат беріп тұратын -сөз.
Абай өлеңдерінде, қара сөздерінде бір сөйлемнің ішінде қосарлама зат есім мен сын есімнің, сын есім мен сын есімнің, зат есім мен зат есімнің, зат есім мен біріккен сөздердің қосарлануын көреміз.
Оған Абайдың "Жазғытұры" өлеңі айғақ бола алады.
Жазға жақсы киінер қыз-келіншек,
Жер жүзіне оң берер гүл-бәйшешек,- дегендегі гүл-бәйшешек зат есім мен біріккен сөздің қосарлану әдісімен құрылып тұр.
Сонымен қатар, Абай шығармаларында біріккен және кіріккен сөздерді де кездестіреміз.
Мысалы:
Арадағы тілхатым,
Ағын судай екпіндеп...
/"Сап-сап, көңілім, сап көңілім"/.
Елубасы шар салып,
Леп берем деп, -десе
/"Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман"/,
"Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек" өлеңінде:
Ақсақалдың, әкенің, білімдінің,
Сөзіне сырдың тартып тез жиренбек,- дейді.
Осындағы тілхатым біріккен сөзі тәуелдік жалғаудың жеке түрінің I жағында тұр. Ал ақсақал толық мағыналы сын есім (ақ) мен (сақал) зат есімнің бірігіп барып құрылуы, елубасы есептік сан есім мен зат есімнің тәуелдік жалғауының III жағында бірігіп жаңа бір лексикалық мағына жасаған біріккен сөз қатарына енеді.
Адамзат тірлікті дәулет білмек,
Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек,- дейді "Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман" өлеңінде. Мұндағы адам мен зат сөздерінің бірігуі кездессе, "Тотықұс түсті көбелек атты" өлеңінде:
Бәйшешек салмақ, күйремек
Көбелек елмек, сиремек,- кездеседі.
Бұл шумақтағы бәйшешек- (бай мен шешек) зат есім мен зат есімнің кірігіп барып бірігуі.
Абай шығармаларында біріккен сөзбен салыстырғанда кіріккен сөз өте сирек кездеседі. Мысалы:
Бүгін - жалын, ертең - шоқ,
Белді - бу,
Бетті жу!
Алласы оны жазғырып
Әкелді бастап кейіске, /"Сұрғылт тұман дым бүркіп"/-деген өлең жолдарындағы «бүгін» сөзі сөзжасам тәсілінің аралас түрі арқылы жасалған.[5] Яғни, «бұл» және «күн» деген сөздердің фонетикалық өзгеріске ұшырап кірігуі. «Бүгін» сөзінің мағынасы құрамындағы жеке-жеке компоненттерінің мазмұндарынан құралмайды, олар компоненттерінің мазмұндарынан кеңейіп барып топшаланған бір жалпы ұғымды береді. Осындай формадағы кіріккен «әкел» сөзі де осы жұмыста кездеседі.
Жоғарыда айтылғандарды қорытар болсам, Абай шығармаларының мазмұны терең, сөзі әсерлі, көркем, шешен болуында күрделі сөздердің орны ерекше деп ойлаймын. Қазақ халқының мақтанышы Абай Құнанбаевтың ақындығы түпсіз терең мұхитпен тең десек,қателеспеген болар едік. Ғажайып суреткер, нәзік лирик,көркемсөз шебері,ең алдымен-ойшыл ақын. Өлмейтұғын артына сөз калдырған..." - дейді. "Адам өлмес" дегеннің мағынасы өзі өлсе де, кейінгіге сөзі, айтқан ойы қалады деген пікірге саяды.
Ендеше, Абай шығармалары - әр қазақ үшін әлі де құпиясы мол, түсінуін, зерттеуін қажет ететін аса қымбат мұра. Сондықтан да өзі өмір сүрген заманнан бастап Абай шығармалары қазақ әдебиеті үшін үлгі, ұлттық өнерді дамытудың жаңа бағыты ретінде жарық жұлдыз болып қала береді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы
Есім Ғ. Абай және Пушкин. Солтүстік Қазақстан.— 2006.
аbai.kz ақпараттық порталы
Құнанбайұлы Абай «Қара сөз».Поэмалар (ауд. Қ.Серікбаева, Р. Сейсенбаева.-Алматы: Ел, 1993.)
