Абай және Шәкәрім дүниетанымы

Абай және Шәкәрім дүниетанымы

Колледж студенттері:Сабыртаева Балжан

Асқарқызы Эльназ

Ғылыми жетекшісі:Сәуле Қайсанқызы

антропонимдердің этимологиялық аспектілері

Антропонимика ономастикадан ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында бөлініп шықты . Ғылымда  «антропонимика» терминінің орнына «ономастика» қолданылып келгені белгілі.      Лингвистикада қазақ антропонимдері туралы жазылған еңбектер біршама. Профессор Қ.Жұбанов қазақ антропонимдері  жөнінде кең көлемде саласындағы ой –пікірлерінің маңызы ерекше.

    « Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры,жұмсайтын қаруының бірі »,- деп, тілдің әлеуметтік қызметін , айрықша қабілетін түйсінуі заңдылық. Әр этностың әр кезеңде өзіне тән антропонимиконы ( есімдер тізбесі ) қалыптасады. Осы орайда , Абай және Шәкәрім  шежірелеріндегі ұрпақ есімдері, аты, атауы да өз дербестігімен ерекшеленіп тұратындығына байланысты кеңірек тоқталуды жөн көрдік. Антропонимдер де тілдегі сөздік құрамның бір бөлігі. Тілдің ішкі заңдарына сәйкес дамиды. Есімдердің басым тобы халықтың өткен замандардан бастап күні бүгінге дейінгі мәдени – тарихи өмір бейнесін көрсетеді.Адам аттарына байланысты қалыптасқан араб-парсы сөздерінің антропонимия ғылымындағы алар орны айрықша.Бұндай тілдік деректер  ең  мол қорды жасайды. Олар тұлғасы жағынан да,  семантикалық  топтары  жағынан да,  игерілуі  жағынан да әр түрлі  дәрежеде.

• Адам есімдерінің пайда болу, даму заңдылықтары, әлеуметтік сипаттары, салт-әдет, ислам дінінің тікелей әсеріне байланысты . Мысалы, Алдажар ( Алла жар ), Құдайберді , Тәңірберді , Ибраһим , Ысқақ , Оспан , Халиолла , Смағұл , Алдаберген (Шәкәрімнің нағашы атасының есімі  ) .

• Хақ Тағаланың кітаптарын пайғамбарларға жеткізумен , уахи ісімен айналысатындығын , Алла мен  пайғамбарлар арасында дәнекер   болғандығын ескерсек ,    Абай мен  Шәкәрім  де  өз ұрпақтарына   періштенің бойындағы көптеген ізгі сипаттарды тілеу ниетінен  - Жебірейіл есімін таңдағандығы бекер емес .Тіл мен сөздің құдірет, күшіне сене отырып балаға ат қою арқылы оған белгілі бір қасиеттерді дарытуды мақсат етіп көздеген антропонимдердің астарында  оқу , ғылым –білімге деген  ағартушылық мақсат берік орын алған . 

• Халқымызда мұсылмандық шариғат бойынша жаңа туған нәрестеге ат қою үшін азан шақырылып , сәбидің құлағына айту дәстүрін ескерсек, Шәкәрім де Айғаншадан туған қызы Жәкімнің ( Жәкіш)  балаларына  Қожағапан , Қожанияз , Қожағапез деген есімдерді өзі қойған . Компоненттерінің бірігуінен құралатын қос есімдердің  жоғарыдағыдай негізгі қабаттары ұйтқы тірек болып табылады . Қожа + ғапез  (Хафиз)  Шәкәрім  шежірелеріндегі антропонимдердің үлес салмағы , саны әр тарихи кезеңдерде біршама өзгеріп тұратындығы да, керісінше біршама тұрақтылығы да қатар дамып отырады.  Әрине ,негізгі этнологиялық , антропонимиялық қор атадан балаға мирас болып  сақталып отыратындығын мына кестеден аңғаруға болады

• Ғабдулжәлел- ( Жәліш) ,
• Ғабдул ғафур - (Қапыр, Ғафыр, Ғапыр) 
• Ғабдул аһад –( Ахат)
•   Ғабдулла - ( Қабыш) 
• Ғабдул хакім -(  Хаким,Хакім, Әкім).  Бірінші   белсенді тірек сыңары –       Ғабдул   болып  келсе, келесі мысалда

• -Құл  сыңары  екінші  орында  келетін  белсенді  тірек– Әлім құл , Мұсылман құл , Тура ғұл т.б.Антропонимдер арасында өз кезегінде ортақ тірек сыңарлардың  кейбірінің  тілдің дыбыстық ерекшеліктеріне сай өзгеріске түсіп отыратындығы заңдылық .

Әбусуфиян,  Әубәкір – Әбубәкір - (Әбу+Бакир ), Шаһкарим – Шәкәрім, Шаһингерей –Шәңгерей, Мұхаммедшаһкүр – Шәкір антропонимдерінің этимологиялық түп төркініне бойлағанда арабша  әш –Шакур сөзі , парсы   тілдеріндегі   Шаһ  сыңарларының көбірек өзгеріске түсуге бейімділігі байқалады. Абай дәстүрін дамыта жалғастырған Шәкәрім дүниетанымында Алла туралы  сенім  мен таным ерекше.

• Бұл дүниетанымдық көзқарас  Шәкәрім  өмірінде де ,  шығармашылығының барлық бағытында да берік орын алған. Ендеше , ислам тарихын жетік меңгерген Шәкәрімнің теология – философиялық ұстанымдарының дәлелдері антропонимдерде көптеп ұшырасатындығы , Абаймен үндесетіндігі  кездейсоқтық емес . Жебрейіл – Шәкәрімнің Айғаншадан туған баласына қойылған есім. ( Алайда  , Жебрейіл жастайынан қайтыс болған ) [2.373б] . Жебрайыл – Абайдың да немересіне қойылған ат . Мұсылмандық дүниетаным бойынша  ең үлкен төрт періштенің бірі саналатын  Жебірейіл ( Ә .С .)

• Халық өмірінен , дүниетанымынан хабардар ететін этнолингвистикалық мән-маңыз антропонимдерде өзіндік бір мәдени мәтін ретінде қабылданып қалыптасқан. Исламдық  дүниетанымдағы  жәннаттағы  бір  бақшаның  аты –Фирдоус болса, шығыс халықтарындағы  кісі есімдерінің жасалуында Фирдоуси үлгісімен аталатын ныспы да жоғары талап пен талғамға сай таңдап алынып отырады. Абай өлеңдеріндегі Шығыстың атақты жеті ақындарының бірі –Фирдоуси есіміне ұқсас қойылған Әзімбайұлы Фирдоуси ( Бердеш) . Сағди – Сағадат т.б.

•   Эмоционалды –экспрессивті реңк мәнін тудырушы жұрнақтар да кісі есімдерін  жасауда  белсенді  қолданыста  жұмсалады : Шаһмардан  – Шәке, Мүслима  – Мүкіш , Турағұл – Тураш , Ғақылия – Ақылия – Ақила – Ақыш, Тәңірберген –Тәкежан , Мекайыл -Мекеш, Мінура – Мінәш , Жебірайыл-Жебеш , Ізкайыл – Зекеш , Зікеш  т.б. тізбектер жалғаса береді.Төл есімдердің қосымша атаулармен берілетіндігінен өзге, осы тұста тағы бір  тоқталатын  жайт – құрылым  жүйелілігі. Кісі аттарының жасалу үлгісі, принципі , компоненттерінің антропонимдер жүйесінде сақталуы;Әр антропопимдерде жиі кездесетін біріккен түбір арқылы жасалған есімдерді төмендегідей мысалдар арқылы көрсетуге болады :

• Бай ; Кеңгірбай,  Ырғызбай, Өскенбай,Құнанбай , Ақылбай, Әзімбай,Әкімбай. Хан ; Берекехан, Жошыхан, Әлихан, Райхан. Тай ; Кәкітай , Мырзатай т.б.тілімізде қалыптасқан үрдіс бойынша жасалған.         Жалпы , салыстырмалы түрде байқағанымыз Абай және Шәкәрім ұрпақтарына қойылған есімдердің сайып келгендегі мағыналық тобын құрайтындары  төмендегідей үлгіге саяды :

• Алла тағаланың 99 есімдерінің біріне байланысты -Жағыпар (–әл- Жаббар),  Фатх, Ахад , чӘрхам- ( ар Рахман ) ,  Ғафур, Қапура, Ғафура,    Ғазиза - ( әл Ғазиз).   Исламдағы басты ұғымдар ; кәміл - (  Қамила , Кәмәлия) . Калима -   ( Қалима, Қалил). Мағрифат –( Мағрифа - Мағыш). Құрандағы сүре аттарының құрметіне ; Фатх ,Фатиха . Исламдағы ең үлкен  періштелердің аттары ; Жебірейіл , Исрафил ( Исраил), Микәйіл (Мекайыл).  Пайғамбарлардың есімдеріне ; Закария , Құзайыр , Ысқақ . Жақып , Жақия. Пайғамбардың айналасындағы адамдар және туысқандарының аттары ;Зубаир , Құтайба , Айша , Рухия , Хадиша ,  Әлішер, Ахмедтауфих , Біләл , Әбдірахман ,  Рахила , Ділда , Рахима , Ләбиба, Нәзипа,  Рухия , Уәсила ,  Райхан т.б.  

• Түйіп  айтар  болсақ ,  Шәкәрім  дүниетанымына  негіз  болған  Абайдың рухани  өресі  – кәміл  мұсылмандық . Камил  инсаният - Шәкәрімде Ар  ілімі жүйесімен өрбіп,  есім  берудің  уәждерінде  қарастырылып  отырады .  Шәкәрімнің үміт- тілектерінен  туындаған  арабша  есімдерде мол   мәдени  - тарихи  ақпараттар  жинақталған .Шәкәрім әлемдік дейгейде осы дүниетанымдық көзқарасы  арқылы биіктей  бермек.  Ат  қоюда  Абай мен Шәкәрімнен тамырын алып жатқан ұрпақтар арасындағы сабақтастықты аңғару қиын емес.

• Жалқы  есімдер  мен  мифтік  танымның байланысы  және  инварианттары мен варианттарын , маңызды құндылықтарын  анықтау – келешек  зерттеулердің  кезек  күттірмейтін мәселесі.

Пайдалы әдебиеттер

• 1.А.Байтұрсынұлы , Тіл тағылымы , А.,19922.«Шәкәрім энцциклопедиясы » Семей, 20083.Досжанов Б. « Тілдің  дыбыстық  заңдарына  сай  антропонимдер тұлғасының қалыптасуы .- Тіл және қоғам .№ 1(33 2013-77-89б)4.Шаһкәрім. Жол табалық ақылмен .Шығармаларының бір томдық жинағы. Халықаралық Абай клубы. Жидебай. 2006

Назарларынызға рахмет