Абай Құнанбайұлы 175 жыл

Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-1904) —ақын, ағартушы,  жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор 

Абайдың ақын – шәкірттері

Ұстазы пейілді болса,

Шәкірті зейінді болады

Халық нақылы

Абай дәстүрін жалғастырушы, қазақ халқының көрнекті ақыны, ойшыл ғалымы – Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы 24 шіддеде бұрынғы Семей уезіне қарасты Шыңғыстау болысының Кеңбұлақ деген жерінде дүниеге келді. Ол өзінің қолының ашықтығымен, көпшілдігімен қайырымдылығымен дастарханының молдылығымен елдің ықылас-ілтипатына бөленіп, кейін келе Дәметкен атанып кеткен мейірімді жан болатын. Шәкәрімнің ерекше ақылдылығы басқа балалардан өзгешелігі 4-5 жасынан-ақ байқалады. Әкесі оны бес жасында өз ауылындағы молдаға арабша оқуға береді. Аса зеректік танытқан ол көп кешікпей арабша, парсыша хат танып, кітап оқыға жарайды.

Ақылбай Абайұлы (1861-1904) Абайдың бәйбішесі Ділдәдан туған тұңғыш баласы. Ақылбай өмірі Абай алдында ақын-шәкірт ретінде, өзінің талантты інілеріне ақын аға, ақыл аға атанып өтеді. Ол-домбыра, сырнай, скрипкада шебер ойнайтын мақтаулы өнерпаз. Ақылбай-Абай төңірегіндегі талантты шәкірттердің бірі. Әнші, домбырашы, скрипкашы және ақындығымен бірге ән шығаратын композиторлық өнері болған.

Көкбай Жанатайұлы (1861-1925) Көкбай Жанатайұлы (1861 ж. Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Шыңғыстау бөктерінде Тақыр ауылында туған, 1925 ж. қайтыс болған) ақын, ағартушы, Абай дың шәкірті, әрі інісі. Көкбай бала кезінде хат танып, 3 жылдай Төлетай молдадан дәріс алған соң, Семейдегі Кемали қазірет медресесінде, уездік училищеде оқыған. Елге келген соң үнемі Абайдың жанында болған. 1913 ж. Меккеге барып қажы атанған.

Мағауия Абайұлы (1870-1904) Абайдың 25 жасында Ділдәдан туған кенже баласы. Әкесінің ақындық еңбегін аса қадірлеп, жақсы білген, ұғынған Мағауия Ақылбай, Көкбай сияқты ақындық еңбекке беріледі. Бұның жазған ұсақ өлеңдері Әбдірахманның науқасына байланысты көңіл шері есебінде, өз орталарына мәлім болады. Сонымен қатар Мағауия Абайдың мәслихатымен және материал беруімен пайдаланып, бірнеше поэма жазады.

Абайтанушылар

Танымал абайтанушылар: Мұхтар Әуезов,

Қайым Мұхамедханов, Әбіш Жиреншин, Досым Омаров, Бекен Исабай, Төкен Ибрагимов, жазушы, ғалым Тұрсын Жұртбай, Мекемтас Мырзахметұлы, Рәбиға Сыздық, Бақыт Ғабдуллин.Танымал қазақстандық абайтанушылар әлем әдебиетінің жетістігі болып табылатын Абайдың шығармашылық мұрасын зерттеген: М.Әуезов, Қ.Мұхамедханов, Р.Нұрғалиев, З.Ахметов, Л.М.Әуезова, Б.З.Ерзакович, Г.Бейсенова, Б.Байғалиев, С.Оразалинов, К.Оразалин; М.Мырзахметұлы, М.Сильченко және т.б.

Ұлылар үндестігі

«Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғанда маған «Абай» деген сөз «Қазақ» деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар секілді», - деп тебірене айтқан Мұхтар Әуезов

Қазақтың ұлы ақыны Абай ( Ибраhим) Құнанбаев 23 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей обылысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың 4 әйелінің бірі, 2-нші әйелі Үлжаннан туған. Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған.. Мектепте жүргізілетін дін сабағын жеңіл меңгеріп, арап, парсы тілдерін меңгерген. Шығыстың ұлы ақындары Низами, Сағди, Фердоуси, Физули шығармаларымен танысады.

Мұхтар Омарханұлы Әуезов Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданындағы Бөрілі деген жерде 1897 жылы 28 қыркүйекте туған. Шыққан руы қожа. Мұхтардың атасы Әуез ескіше сауаты бар, араб, парсы, ортазиялық түркі әдебиетімен таныс болған. Мұхтар бала кезінде атасының үйретуімен арабша хат таниды. Мұхтардың әкесі Омархан да, атасы Әуез де Абай аулымен іргелес отыратын, құдалы, дос-жар адамдар еді. Әуезов шығармашылығының үлкен арнасы-»Абай жолы» эпопеясы. Абайдың бүкіл өмір жолы, жеке бас тіршілігі молынан қамтылған.

Шәкәрім Құдайбердіұлы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданындағы, Шыңғыстау бөктерінде 1858 жылы, 11 шілде күні дүниеге келеді. Арғын тайпасының Тобықты 

руынан шыққан. Абайдың немере інісі., Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күнкеден туған Құдайбердінің ұлы. Ақынның дүниеге көзқарасының қалыптасуына да Абай әсері болғаны белгілі. Шәкәрім өлеңдерінің тақырыбы, көркемдік мазмұны сан қилы. Өлеңдері: «Жастарға»,»Шын сырым», т.б. Поэмалары: «Еңлік-Кебек», «Ләйлі-Мәжнүн», «Қалқаман-Мамыр». 

Абайдың лирикасы

Абайды оқы, таңырқа...

С.Торайғыров

• Абай лирикасының шығу тарихы

• халқының надандығы, қамығуы
• мыңмен жалғыз алысуы
• қажуы

2. Абай лирикасының қайнар көзі

Үш арна:

• Қазақтық халық ауыз әдебиеті
• Шығыстың ұлы шайырлары
• Европа және орыс поэзиясы

АБАЙ

ЛИРИКАСЫ

3. Лирикаларының басты ерекшелігі

• ұлттық нақышы
• сөзбен сурет салуы
• жан сезімін жеткізу
• ой түю, ойлануға меңзеуі

4 . Философиялық көзқарасы

• діни тыйымы
• халқының тағдырын ойлауы
• адам және қоғамға көзқарасы

5. Лирикаларының басты ерекшелігі

• ұлттық нақышы
• сөзбен сурет салуы
• жан сезімін жеткізу
• ой түю, ойлануға меңзеуі

Абай білім алған арналар

Абайды шын мәнінде классиктік деңгейге көтеріп, әлемдік аренадағы ақындар галереясынан ойып орын алатын биікке шығарған, әлемнің озық ақындарымен иық теңестіретін қалыпқа жетуі – осы үш бұлақтың тоғысуынан, қорытпасынан туындаған жетістік

Үш қайнар бұлақтың алғашқысы өзінің төл халқының аса бай әдебиеті мен мәдениеті болды. Қазақ әдебиетінің тарихындағы ақын-жыраулармен қатар, өз тұсындағы ақындардың, сал-серілердің, жыршылардың шығармашылығын Абай толық меңгерді

әжесі Зере анасы Ұлжан

Абай шығармашылығының үш қайнар бұлағы

Абайдың нәр алған екінші қайнар бұлағы –

Шығыс әдебиеті мен мәдениеті

Физули Фердоуси Руми Низами Бабыр Науаи

Үшінші қайнар бұлақты – орыс әдебиеті мен мәдениеті арқылы меңгерген Еуропа әдебиеті құрайды.

Орыс әдебиетінен:

Л.Н.Толстой И.А.Крылов Ф.М.Достоевский И.С.Тургенов Н.Г.Чернышевский Д.Г.Байрон

А.С.Пушкин А.И.Герцен Салтыков-Щедрин Н.А.Некрасов М.Ю.Лермонтов И.В.Гете

Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған

Ақын

176 өлеңі бар.

Ең алғаш 1909жылы Санкт-Петербург қаласында И.Бороганскийдің баспаханасында басылып шықты. Оған 140 өлеңі кірді. Кітаптың басылуынаАбайдың әдеби хатшысы – Мүрсейіт Бікеұлы , шәкірті – Көкбай Жанатайұлы және Әлихан Бөкейханов ықпал етті.

Абай өлеңдері 40-тан астам әлем тілдеріне аударылды.

Абай дана, Абай – дара қазақта

Поэма

3 поэмасы бар. Олар; «Ескендір», «Масғұт», «Әзім әңгімесі» (аяқталмаған)

Қара сөз шебері (Ғақлия)

45 қара сөзі бар.Ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан «Абай» журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.

Аудармашы

Орыс ақындарының (А.С Пушкин, И.А. Крылов, М.Ю. Лермонтов, Н.А.Некрасов т.б.) мысалдарын қазақша аударған

Сазгер

Өз өлеңдеріне ән шығарған

3 күй шығарған. («Тор жорға», «Май түні», «Майда қоныр»)

Ел басқарушы

Абай 1875-1878 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс болады. Бұл жылдары өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразысын тең ұстауға күш салды.

Абай ел ісіне араласқан жылдарыңда әділеттілгімен, білімділігімен көрініп, халық арасында беделі өседі.

Заңгер

1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде Семей генерал-губернатор. Цеклинскийдің басқаруымен Семей губернаторына қарайтын 5 уездің 100-ден астам би –болыстары бас қосқан төтенше съезі өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға «Семей қазақтары үшін қылмыстық істерге қарсы заң ережесін» әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған комиссия 3 кун, 3 түнде барлығы 93-баптан тұратын «Әдеп-ғұрып заңдарын» құрастырды. Бұл заң Қазан қаласында басылып шыққан қазақ тарихындағы ең алғаш баспа көрген заң жинағы болып табылады.

Тоғызқұмалақ, дойбы ойынының шебері

Абай тоғызқұмалақ, дойбы ойындарын жақсы көрген және шебер ойыншылардың бірі болған. Ел ішіндегі тоғызқұмалақшылардың бас қосып,сайысқа түсетін жері де Абай аулы болған екен. Жас – жайлауда, қыс –қыстауда тоғызқұмалақшылар Абай ауылына жиналып , өзара жарысқа түскен. Жарысты ұйымдастырушы Абайдың өзі болған.

Абай жолы –ғасырлық туынды

«Абай жолы»-Мұхтар Әуезовтің әлемге әйгілі тарихи романдар топтамасы-қазақтың тұңғыш эпопеясы. 1-кітабы 1942, 2-сі 1947, 3-сі 1952, 4-томы 1956 ж. жарыққа шықты.