Тіл жəне сөйлеу

Қош

келдіңіздер !

Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Түрген ауылы, «Ломоносов атындағы орта мектеп-мектепке дейінгі шағын орталығымен» коммуналдық мемлекеттік мекемесі

    Мағжан Жұмабаевтың туғанына 125 жыл Орындаған: 8 «Ә» сынып оқушысы Серикбаева Набира

Мағжан – ең алдымен, сыршыл ақын. Ол жүректің қобызын шерте біледі, оның жүрегінен жас пен қаны аралас шыққан тәтті сөздері өзгенің жүрегіне тәтті у себеді. Мағжан не жазса, сырлы, көркем, сәнді жазады. Оқушының жүрегіне әсер бере алмайтын құрғақ өлеңді, жабайы жырды Мағжаннан таба алмайсыз .

Жүсіпбек Аймауытов

Мағжан Жұмабаев (1893-1938)

Мағжан Жұмабаев (Әбілмағжан) Бекенұлы  

(1893 жылы 25 маусымда Солтүстік Қазақстан облысы , қазіргі  Мағжан Жұмабаев ауданы ,  Сасықкөл  жаға- сында дүниеге келген – 1938 жылы 19 наурызда   Алматы да дүниеден озған) –  Алаш қозғалысының  қайраткері, ақын , қазақ әдебиетінің жарқын жұлдызы өкілі.

Өмірбаяны

Туған жері - бұрынғы Ақмола губерниясының Ақмола уезіндегі Полуденовский болысы (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Мағжан Жұмабаев ауданы).

Әкесі Бекен (Бекмағанбет) орта дәулетті, өзінің әділдігімен, адамгершілікті парасатымен ел арасында беделі жоғары адам болған. Көп жылдар болыс болған. Мектеп ашып, мұғалім ұстап,өз балаларының оқуына қамқорлық жасаған.

Атасы – Жұмабай қажы. Әкесі Бекен саудамен айналысқан дәулетті адам болған. Анасының есімі – Гүлсім. Мағжан ауыл молдасынан сауатын ашып,  1905  –  1910  жылдары Қызылжардағы ( Петропавл ) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, мұсылман халықтарының азаттығы жолында күрескен М.Бегишевтің ұйымдастыруымен ашылған медреседе оқыды. Медреседе Бегишевтен Шығыс халықтарының тарихынан дәріс алды, қазақ, татар әдебиеттерін,  Фирдоуси ,  Сағди ,  Хафиз , Омар Һайям ,   Низами ,  Науаи  секілді шығыс ақындарының дастандарын оқып үйренді.

Баспадан  1909  жылы шыққан Абай өлеңдерін оқып, “Атақты ақын, сөзі алтын хакім Абайға” деген өлең жазды.  1910  –  1913  жылдары  Уфа  қаласындағы “Ғалия” медресесінде  білім алды. Онда татар жазушысы Ғ.Ибрагимовтен дәріс алып, белгілі қайраткер С.Жантөринмен тығыз қарым-қатынас орнатады, болашақ көрнекті жазушы  Б.Майлинмен  танысады.

Ибрагимовтің көмегімен  1912  жылы  Қазан қаласындағы  Кәрімовтер баспасында “Шолпан” атты тұңғыш өлеңдер жинағы басылып шығады. “Садақ” журналын шығаруға қатысады, оған өзінің өлеңдерін жариялайды.  1913  –  1916  жылдары Омбы мұғалімдер  семинариясында  оқыды .

“ Бірлік”  ұйымы жұмысына белсене араласып,  “Балапан”  қолжазба журналын шығаруға қатысады.  Ә.Бөкейхан ,  А.Байтұрсынұлы ,  М.Дулатұлы  секілді алаш қайраткерлерімен байланыс орнатып,  “Қазақ” газетіне  өз өлеңдерін жариялайды.

1917  жылы Ақпан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси жағдайға сай қоғамдық өмірге белсене араласып,  Ақмола облыстық қазақ съезін  өткізуді ұйымдастырушылардың қатарында болды. Осы жылы сәуірде  Ақмола облысы  қазақ комитеті құрамына сайланды.  Мәскеу  қаласында өткен  Бүкілресейлік мұсылман съезіне  қатысты. Бірінші жалпықазақ съезінің шешімі бойынша  Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына  депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылды.

“Алаш” партиясының  Ақмола облысының комитетінің мүшесі болды.  “ Үш жүз ”  партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға жуық абақтыға отырып шықты.  Екінші жалпықазақ съезіне  делегат ретінде қатысып, онда оқу мәселесі бойынша құрылған комиссияға төрағалық етті.

1918  –  1919  жылдары Петропавл уездік земство басқармасында қызмет етті. 1919 –  1923  жылдары Ақмола губерниялық  “Бостандық туы”  газетінде,  “Шолпан”, “Сана” журналдарында,  “Ақжол”  газетінде қызмет істеп жүріп, халық ағарту жұмысына белсене араласады. Сол кезеңде қалың қауымға таныс поэмасы “ Батыр Баянды ” жазып, жарыққа шығарады.

1923  –  1927  жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркемөнер институтында оқиды. Онда орыс әдебиетін, Батыс  Еуропа әдебиетін  терең зерттеп, орыс мәдениет қайраткерлерімен жете танысып, көпшілігімен достық қарым-қатынаста болады. Мәскеуде оқып жүргенде оның шығармалары орынсыз сынға ұшырады.

1924  жылы  24 қарашада  Мәскеу қаласындағы Шығыс еңбекшілері коммунистік университетінде қазақ жастарының жерлестік ұйымында жиналыс өтіп, олар Жұмабайұлының  1922  жылы қазанда,  1923  жылы  Ташкентте  басылып шыққан жыр жинақтарын талқыға салды.

Онда ақын шығармаларын теріске шығаратын қаулы қабылданды. Бұл қаулы  “ Еңбекші қазақ ”  газетінің  1925  жылы  14 ақпандағы  санында басылды. Орынсыз сыннан көңілі жабыққан ақын “Сәлем хат” деген өлең жазды.

Ол  “Тілші”  газетінде жарияланды.  “Еңбекші қазақ”  газетінің  1924  жылы  19 желтоқсанындағы  санында  С.Мұқановтың   “Сәлем хат жазған азамат Мағжан Жұмабайұлына” деген ескертпемен  “Сәлемге сәлем”  деген жауап өлеңі басылды.

Жаңа құрылысқа, жаңа тұрмысқа қатысты нақтылы өлең жазбаса да,  “уралап айқайламадың”  деген кінәмен, тап күресіне белсене араласып, кедей сөзін сөйлемедің деген айыппен Жұмабайұлы қатаң сынға алынды. Жұмабайұлы  1927  –  1929  жылы  Бурабайда , одан соң  Қызылжарда  оқытушылық қызметтер атқарады.

1929 жылы Жұмабайұлы  “ Алқа ”  атты жасырын ұйым құрғаны үшін деген айыптаулармен Мәскеудегі  Бутырка  түрмесіне қамалып, 10 жыл айдауға кесіледі.  1936  жылы М.Горький  мен  Е.Пешкованың  араласуымен бостандық алып,  Қазақстанға  қайтады.

Петропавл  қаласыннда мектепте  орыс тілі  мен әдебиетінен сабақ беретін мұғалім болып жұмыс істейді. Көп ұзамай қалалық оқу ісінің меңгерушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен мұғалімдік қызметтен босатады.  1937  жылы наурызда Жұмабайұлы  Алматыға  келеді. Аударма ісімен айналысады.  1938  жылы қайтадан қамауға алынып, ату жазасына кесілді.

Мағжан шығармашылығы

Ақын тұңғыш  өлеңінен  бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық, ұлт-азаттық,  демократияшыл  бағытты ұстанды. Абай поэзиясының өшпес маңызын бірден танып, оны  “ хакім ”  деп атады, ұлы ақынның  “мың жыл жұтса дәмі кетпес”  сөзін жаңа жағдайда ілгері дамытты, Батыс пен Шығыстың рухани қазынасын сабақтастыру негізінде  қазақ поэзиясын  тақырып, түр мен мазмұн жағынан байытты. Жұмабайұлы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді ( “Шын сорлы” ), халқын өнер-білімге шақырды ( “Ләззат қайда?” ,  “Жазғы таң” ,  “Өнер-білім қайтсе табылар” ,  “ Балалық шақ ” ,  “Қазағым” ,  “Қарағым” ,  “Осы күнгі күй” ,  “Мен сорлы” ).

Бірқатар өлеңдерін махаббат тақырыбына арнады ( “Жас келін, “Зарлы сұлу”, “Сүйгеніме”, “Алданған сұлу” ). Өз поэзиясының алғашқы қадамдарынан бастап ақтық демі біткенге дейін Жұмабайұлы ұлт азаттық тақырыбын үзбей толғанды, оны өз поэзиясының өзегі етті. Бүкіл халықты тап, топқа жіктемей, Қазақ елін әлемдік мәдени жетістіктерге қол жеткізуге қандай күш кедергі деген сауал қойып, оған басты кедергі – отаршылдық деген шешімге келді.

Бастапқы кезде бұл тақырып туған жердің табиғатын тамашалаудан барып қайран жердің ендігі күні не болады деген уайым-қайғыға ұласады, ақыры келіп кіндік қаны тамған нулы, сулы өлкені жаулап жатқан қара шекпенді отаршылдыққа қарсы наразылық оты болып тұтанды ( “Туған жерім – Сасықкөл” ). Ақын халқымен бірге күйзелді, осыдан келіп романтикалық әуенге бөленген жорық идеясы туды (“ Жарыма”, “Есімде... тек таң атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастарға сенемін” , т.б.).

Жұмабаев шығармаларындағы романтикалық сарын, әсіресе, оның символистік арнада жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын  символизмі  болашақ пердесін ашатын жаңа мифология туғызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген сенімге айналды ( “ От ”, “ Пайғамбар ”, “Күншығыс”, “Жаралы жан”, “Айға” , т.б.). Ақын дыбыс-буынның соны үндестіктерін тауып,

Мағжан Жұмабаевтың өлеңдері

Қазақ тілі

Күш кемiдi, айбынды ту құлады,

Кеше батыр – бүгiн қорқақ, бұғады.

Ерiкке ұмтылған ұшқыр жаны кiсенде

Қан суынған, жүрек солғын соғады.

Қыран құсты қос қанаты қырқылды,

Күндей күштi күркiреген ел тынды.

Асқар Алтай — алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар — асқан жандар ұмытылды!

Ерлiк, елдiк, бiрлiк, қайрат, бақ, ардың, —

Жауыз тағдыр жойды бәрiн не бардың...

Алтын Күннен бағасыз бiр белгi боп,

Нұрлы жұлдыз, бабам тiлi, сен қалдың!

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен-тiлiм,

Таза, терең, өткiр, күштi, кең тiлiм,

Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тiлiм!

МЕН ЖАСТАРҒА СЕНЕМIН

Арыстандай айбатты,

Жолбарыстай қайратты –

Қырандай күштi қанатты.

Мен жастарға сенемiн!

Көздерiнде от ойнар,

Сөздерiнде жалын бар,

Жаннан қымбат оларға ар,

Мен жастарға сенемiн!

Жас қырандар – балапан,

Жайып қанат ұмтылған.

Көздегенi көк аспан.

Мен жастарға сенемiн!

Жұмсақ мiнез жiбектер.

Сүттей таза жүректер.

Қасиеттi тiлектер –

Мен жастарға сенемiн!

Тау суындай гүрiлдер,

Айбынды алаш елiм дер,

Алтын Арқа жерiм дер,

Мен жастарға сенемiн!

Қажу бар ма тұлпарға,

Талу бар ма сұңқарға,

Иман күштi оларда,

Мен жастарға сенемiн!...

Алаш айбынды ұраны,

Қасиеттi құраны,

Алаштың олар құрбаны,

Мен жастарға сенемiн!

Мен сенемiн жастарға.

Алаш атын аспанға

Шығарар олар бiр таңда,

Мен жастарға сенемiн! 

ПОЭМАЛАРЫ: (1922—1927)

•   Қорқыт
•   Қойлыбайдың қобызы
•   Батыр Баян
• Жүсіп хан
•   Өтірік ертек
•   Тоқсанның тобы
•   Қара сөздер (1923)
•   Шолпанның кінәсі (әңгіме)

АУДАРМАЛАРЫ (1912—1924 )

•   Бала мен құс
•   Ертеңгі сәулелер
•   Шалдың үміті
•   Тұтқын
•   Әбу Фирастан
• Күн шығады да, батады
• Арабтан
•   Дәрігер
• Орман патшасы т.б

Жұмабаев – философ  ақын . Ақынның философиялық көзқарасы өз өлеңдерінде жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік тәрізді қарама-қайшылықты философиялық ұғымдарды шебер шендестіре білуінен байқалады. Ол дүниені біртұтас құбылыс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат, жаратылыстың бір туындысы, бөлшегі ретінде суреттейді. Табиғатсыз, жаратылыссыз адам жоқ. Ал табиғат адамсыз да күн көре береді. Бірақ сана оған бағынбайды, дене бағынса да сезім бағынбайды. Сондықтан ол бұлқынады, серпінеді, үстем болғысы келеді ( “ От ” ).

Мағжан поэмалары

Жұмабаев қазақ  поэмасының  баяндау стилін, шешендік мәнерін өзгерту қажет екендігін алғаш айтқандардың бірі болды. Қазақ поэмасын суреткерлік арнаға бұрды. Адам жанының,  психология  әлемінің құпия сырларын, иірімдерін, даму  диалектикасын  шеберлікпен кестелеп өрнектей білді. Жұмабайұлы поэмаларына  лирикалық тереңдік пен  эпикалық  кең құлаштылық бірдей тән.

Жеке адам мен ұлт тағдырын драм. сюжетте үйлестіріп, көркемдік зор қуатпен жырлай білді (“ Батыр Баян ”, “ Оқжетпестің қиясында ”, “Қойлыбайдың қобызы”, “Өтірік ертегі”, “Шын ертегі”).

Ақын шығармашылығының үлкен бір арнасы – халыққа білім беру,  педагогика  саласы. Мектеп оқушыларына, мұғалімдерге арнап “Педагогика” ( 1922 ,  1923 ), “ Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні ” ( 1925 ) еңбектерін жариялады.  Ақан сері ,  Базар жырау ,  Әбубәкір Диваев  туралы зерттеу еңбектер жазып,  ауыз әдебиеті  үлгілерін жинауға жәрдемдесті.

Мағжан Жұмабаевтың құрметіне почта маркасы

Қайтыс болғаннан кейін…

Кеңестік жүйенің қуғын-сүргінінің құрбаны болған Жұмабаев есімін ақтау ісі  1958  жылы қолға алынды. Осы жылы ресми комиссия құрылып, ақынның таңдамалы лирикаларын жариялау жөнінде ұйғарым жасалды. Бірақ одан нәтиже шықпай, Жұмабаев шығармалары басылмай қала берді.

1960  жылы Түркістан әскери окр. әскери трибуналының алқасы шешімімен Жұмабайұлы толығымен, біржола ақталды. Жұмабаев есімі ақталса да ол жөнінде  Қазақстан Жазушылар одағы  мен ғылыми мекемелерге хабарланбады. Осылайша, Қазақстан халқы ұзақ уақыт бойы Жұмабайұлы шығармаларымен жете таныса алмай келді.

Түркияда  ақын кітаптары жарық көргенімен, олар қазақ оқырмандары қолына тимеді.  1969  жылы Жұмабаевпен қызметтес, таныс болған адамдар Жұмабаевты ақтау, шығармаларын жариялау керектігі жөнінде Қазақстан басшыларына хат та жолдаған болатын.

Бірақ Жұмабаевтың шығармалары  1989  жылы ғана қайтадан жариялана бастады.  1995  жылдан  М.Базарбаев ,  С.Қирабаев ,  Х.Абдуллин ,  Ш.Елеукенов ,  Б.Дәрімбет , Ш.Сариев  бастаған ғалымдар тобы Жұмабаевтың 3 томдық шығармаларын шығаруды қолға алды.

Жұмабаев шығармашылығын тереңірек зерттеу еліміздің егемендік алуынан бергі кезеңде ғана нақтылы жолға қойылды. Жұмабаев есімін мәңгі есте қалдыру бағытында да біршама жұмыстар атқарылды. Алматы және Петропавл қалаларында бір-бір көшеге Жұмабайұлы есімі берілді. Петропавл қаласында және ақынның туған ауылында ескерткіш қойылған. Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы  Булаев ауданы  Мағжан Жұмабаев ауданы болып аталды

М.Жұмабаев және Интернационал көшелерiнiң қиылысында орналасқан алаңда  Солтүстiк Қазақстан  жерiнде туған көрнектi қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың ескерткiшi орнатылған. Оның авторы — Қазақстан Республикасының жетекшi мүсiншiсi, халықаралық конкурстардың лауреаты және дипломанты, Суретшiлер одағының мүшесi  Марат Әйнеков .

Назарларыңызға рахмет!