Matematika fanini o’qitishda interfaol metodlardan foydalanish.
Boltayeva Qumriniso To’xtamurodovna
Buxoro shahar kasb-hunar maktabi o’qituvchisi
Bugungi kunda o’qituvchilar oldida turgan asosiy vazifa, o’sib kelayotgan yosh avlodni bilimli va dono qilib tarbiyalashdir. Chunki kelajak yoshlar qo’lida. Mana mustaqillikka erishganimizdan so’ng ta’lim sohasida bir qancha islohotlar amalga oshirildi. Ta’lim muassasalari zamonaviy jihozlar bilan jihozlandi. O’quvchilarga chuqur bilim berish uchun faqat bu jihozlargina yetarli emas. Asosiy e’tibor ta’lim mazmunini va sifatini yaxshilashga qaratilishi kerak. O’quvchilarni bilim olishga undash, ularning bilim olishga bo’lgan qiziqishini, intilishlarini oshirish uchun darslarni qiziqarli qilib o’tish, o’quvchilarni mustaqil ishlashga, izlanishga o’rgatish kerak bo’ladi. Buning uchun o’qituvchi ham izlanishi, bugungi kundagi ta’lim sohasida qilinayotgan yangiliklarni o’rganib, o’z ish tajribasida qo’llab borishi kerak.
Darsni eskicha usulda emas, balki yangi pedagogic texnologiyalardan, interfaol usullaridan foydalangan holda tashkil etish kerak. Chunki doim bir xil o’tiladigan dars o’quvchilarni zeriktiradi, o’tiladigan mavzuni o’zlashtirish darajasiga ta’sir qiladi.
Interfaol usullar - ta'lim jarayonida o'quvchilar hamda o'qituvchi o'rtasidagi faollikni oshirish orqali o'quvchilarning bilimlarni o'zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol usullarni qo'llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta'limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o'tkazish, o'quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma'ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko'pligi, o'quvchilar tashabbus ko'rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo'lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo'lib, ular ta'lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o'ziga xos ahamiyatga ega.
O’qitishning bu usullarini dars maqsadidan kelib chiqqan holda tanlash kerak. Qaysi usulda maqsadga erishish imkoniyati ko’proq bo’lsa, darsni shu usuldan foydalangan holda tashkil etish kerak.
Quyida matematika fanini o’qitishda tavfsiya etiladigan ba’zi interfaol usullardan misollar keltiramiz.
Aqliy hujum metodi:
Sinf o’quvchilarini ikki guruhga bo’lib, aqliy hujum metodidan foydalanish o’quvchilarnini faollashtirib, ularni fikrlashga, izlanishga o’rgatadi.
- Barcha tomonlari teng to`rtburchak ………… dyeyiladi.
- ……….ning 4 ta simmetriya o`qi bor.
- ………. ning yuzi tomonining kvadtatiga teng.
- ……….ning peremetri 4 a ga teng.
- ………. to`rtburchakning xususiy holi.
- Barca burchaklari teng bo`lgan to`rtburchak …… deyiladi.
- ……… dioganallari o`zaro teng.
- ………ning dioganali uni o`zaro teng ikkita uchburchakka bo1ladi, lekin simmetriya o`qi bo`la olmaysi.
- ……….ning peremetri 2a+2b ga teng.
- ………. ning yuzi eni bilan bo`yining ko`paytmasiga teng.
- Ikki tomoni parallel, qolgan ikki tomoni parallel bo`lmagan to`rtburchak …. deyilasi.
- …… asoslariga parallel va yon tomonlarining o`rtasidan o`tuvchi chizi` ….ning o`rta chizig`i deyiladi.
- ……yuzi asoslar yig`indisining yarmi bilan balandlik ko`paytmasiga teng.
- Uchburchaklardek ….lar ham uch xil bo`ladi. Teng yonli, teng tomonli va turli tomonli.
- …. ning o`rta chizig`iasoslar yig`ndisining yarmiga teng.
- Qarama –qarshi burchaklari o`zaro teng bo`lgan kvadrat…… dyeyiladi.
- …. dioganallari o`zaro perpendicular.
- …… dioganallari uning simmetriya o`qidir.
- …. dioganallari uni 2 ta teng yonli uchburchakka ajradadi.
- …. yuzi uning dioganallari ko`paytmasining yarmisa teng.
- Qaram-qarshi tomonlari o`zaro teng va parallel bo`lgan to`rtburchak …. dyeyiladi.
- …. dioganallari uni 2 ta teng uchburchakga ajratadi.(dioganallari o`zaro teng )emas.
- ……. dioganallari uning simmetriya markazidir.
- …… yuzi ikki tomon va ular orasidagi burchak ko`paytmasiga teng. (dioganallar o`zaro perpendikulyar emas.)
- ……….ning peremetri 2a+2b ga teng.( tomonlar o`zaro perpendikulyar emas)
Kubik metodi
Kubik metodidan darsni mustahkamlash vaqtida foydalansa yaxshi natija beradi. 1 qadam: o’quvchilarga mavzu o’tilgandan so’ng unga biror tushuncha shakllanadi. Shakllangan tushunchani quyidagicha yozish taklif etiladi.
1. Tasvirlang
2. Taqqoslang
3. o’xshating
4. Tahlil qiling
5. Ishlating
6. Foydali va zararli tomonlari.
Masalan mavzu: “Prizma”
- Asosi to`g`ri to`rtburchak, qarama qarshi yoqlari o`zaro teng va paralell bo`lgan prizma to`g`ri prizma deyiladi.
- To`g`ri parallelopiped va to`rtburchakli prizma.
- Sinf xonasi, gugurt quttisi, yashik, shkaf.
- 2 ta asos, 4 ta yoq, 4 ta yon qirra, 12 ta umumiy qirra, 8 ta uchi bor.
- Shkaf (kiyimlar saqlanadi), gugurt(gugurt donalari saqlanadi), xona (odam yashaydi).
- Gugurt- olov yo`ish uchun foydali. Gugurt- bolalar uchun harfli.
Sinkveyn metodi.
Sinkveyn frantsuzcha so’z bo’lib "besh" degan ma'noni bildiradi. o’quvchilarga darsni mustahkamlash bosqichida biror fizik kattalik, asbob, hodisa nomi, fizik olimni quyidagicha besh qatorli misraga solishni taklif etish lozim.
Ot (1 so’z)
Sifat (2 so’z)
Fe'l (3 so’z)
Ibora (gap bilan ta'rifi beriladi)
Sinonim (1 so’z yoziladi, otga yozilgan so’z bilan ma'nosi bir xil bo’lsin).
“Ven diogramma”
«Diagramma vena» qiyosiy taxlilda juda qo’l kelib, mavzuni sharxlab, ikki muammoni bir-biriga muqoyasa qilib o’tishda qulay usuldir. Bu usul ikki doira shaklidagi aylana chiziqlarning qo’shilishi holatida bo’lib doiralarning ikki tarafiga tanlangan mavzuning faqat o’ziga xos individual xususiyatlari yozilib, o’rtada ikki doiraning qo’shilishi natijasida paydo bo’lgan bo’shliqda esa tanlangan ikki mavzuga xos turli fikrlar, xususiyatlar g`oyalar ko’rinishi izohlab boriladi. Bir qarashda oddiydek tuyulgan bu usul o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini oshiradi, xotirani kuchaytiradi. U yoki bu mavzu ustida mustaqil ishlashga undaydi. Ikki mavzuning umumiy va individual, ya’ni faqat o’ziga xos tomonlarini tez farqlaydi. Mavzu tez va uzoq vaqt esda qoladi. «Diagramma vena» o’quvchini hushyorlikka, sezgirlikka chorlaydi. O’quvchilar 4—5 tadan uch guruhga, jami 15 taga ajratiladi. 1-guruh doiraning o’ng tomoni, 2-guruh doiraning chap tomoni, 3-guruh ikki doiraning qo’shilishidan paydo bo’lgan bo’shliq ustida ishlaydi. Mavzuni keng qamrovli o’zlashtirib olishga ko’maklashadi. Guruxdagi qolgan o’quvchilar esa kuzatuvchilardir, ya’ni «Diagramma vena» ustida ishlayotgan 3 guruhning harakatlarini kuzatadilar. Hatto baholashlari ham mumkin. Dars, mavzu, harakatlar uzoq vaqg esda saqlanib qoladi. «Diagramma vena» turli xil g`oya, fikrlar kurashi va hujumini, munozaralarni keltirib chi-qaradi. O’quvchilarni o’ylantiradi, mustaqil fikrlashga undaydi.
Bu metod o’quvchini kattaliklarni qiyoslashga undaydi. quyidagiday doiralar chiziladi. Ikkita kattalik taqqoslanadi. Bir xil jihatlari o’rtada (aylanalar kesishgan qismida yoziladi. O’ziga xos jihatlari aylanada yoziladi
1-da teng tomonli uchburchakning o`ziga xos xususiyatlari yoziladi.
3- da teng yonli uchburchakning o`ziga xos xususiyatlari yoziladi.
2-da har ikkala uchburchakga xos xos xususiyatlari yoziladi.
Bundan ham algebra, ham geometriya darslarida qo`llash mumkin.
Davom ettir”
1 o’quvchi matematik termin aytadi, 2 o’quvchi uning oxirgi harfiga boshqa 1 matematik termin aytadi. O’yin o’quvchilar soni tugaguncha davom etadi.
Masalan: aylana-ayqash-shar-romb-besh-shart-to’rt-teng-gramm-misol-metr-Rene-ellik-kub-binar-riyoziyot-tonna-al-Xorazmiy-yo’l-lyambda-arifmetika-algebra-aksioma-algoritm-manfiy-va hokazo.
Son qatnashgan maqollar aytishuvi
Maqsad:
Son qatnasshgan maqollar orqali O’zbek xalq maqollari degan boy merosimizdan foydalangan holda o’quvchilarni milliy g’urur,axloqiy his tuyg’ularni hakllantirish, ma’naviy tuyg’ularini rivojlantirish, vatanparvarlik ruhida tarbiyalab,Vatan va Vatanga muhabbat tushunchalarini o’quvchilar ongiga sindirish. ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini o’stirish va sonning dunyodagi roli haqida tushuncha berib, ko’nikma va malaka hosil qilish.
Har bir o’quvchi kamida 10 ta son qatnashgan maqol aytishi kerak. Aytish tartibi: navbatma navbat, bitta bittadan maqol aytiladi. 10 tadan kam maqol aytgan o’quvch o’yinni tark etadi.
Masalan:1. 2 quloqdan ko’ra, 1 ko’zga ko’proq ishon.
- yolg’iz aql o’zi yaxshi, 2 bo’lsa, yana yaxshi.
- Qars 2 qo’ldan chiqar,qizg’anch-yo’ldan.
- 1 bolaga 7 mahalla ota-ona.
- 1 boshga 1 o’lim.
- 100 qayg’u 1 ishni bitirmas.
- O’q 1 ni o’ldirar, so’z 1ooo ni.
- 1 kozi ko;’r, haybati zo’r.
- 3 kishi 1 bo’lsa, biri xizir.
- 1ni kessang 10 ni ek.
- Hikmat bir hovuch oltin.
- Do’st 1000 bo’lsa ham oz,dushman 1 bo’lsa ham ko’p
- 1 kalla kalla, 2 kalla tilla
- 1 ni birov beradi, ko’pni mehnat.
- 1 kishi ariq qazar, 1000 kishi suv ichar.
- 1 kun tuz totgan joydan 40 kun salom ber.
Yangi pedagogik texnologiyalar mustaqil fikrlashni o’rgatadi, sodda, oson, o’quvchini izlanishga chorlaydi va dars jarayoni qiziqarli o’tadi.
Ushbu pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha, tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. “Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori (1999 yil 16 avgust) //Xalq ta’limi j. 1999. № 5
2. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. – Qarshi. Nasaf. 2000.
3. Tolipov O‘. Q., Usmanboyeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. - Toshkent: “Fan”. 2005. 4. Sherqulov. M. Ma’ruza matni dan, Toshkent: 2012
