Құстар әлемі

Құстар әлемі

Жоспар

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

1. Құстар әлемі

2. Әлемдегі ең әдемі құстар

3. Қазақстанның Қызыл кітабы

4. Мақал- мәтелдер

III Қорытынды

Кіріспе.

1 сәуір - Құстар күні.

1 сәуір – Халықаралық құстар күні. Бұл күн сонау 1906 жылдан, құстарды қорғау туралы Халықаралық конвенция жарияланғаннан бері аталып келеді. Бүкіл дүние жүзінде құстардың 9 мыңдай түрі тіршілік етеді. Біздің еліміз де құстарға өте бай. Қазақстанда құстардың 500-ге жуық түрі бар. Олардың күз айларындағы саны шамамен 18-20 миллионға жетеді. Бұл – үлкен байлық. Сондықтан да біз оларды қорғап, пайдалана білуіміз керек. Құстар орман, жер зиянкестерімен қоректеніп ауыл шаруашылығына пайдасын тигізеді. Ал құстардың эстетикалық мәні өз алдына бір төбе. Талай сазгерлер құстардың үнін әуенге қосса, талай ақындар құстар туралы тамаша жырлар жазған. Құстардың ұшу заңдылығын алғаш рет Леонардо да Винчи зерттеген екен. Содан бері көптеген авиаконструкторлар құстарды негізге алып, талай ұшақтар жасап шығарды емес пе?!

Құстар — омыртқалы жануарлардың ішінде Жер шарында кеңінен таралған жануарлар. Құстарды дене құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты 3 топқа бөледі. Олар:

1. Қыртөссіздер (жүгіретін құстар);

2. Жүзетін құстар (пингвиндер);

3. Қыртөстілер (ұшатын құстар).

Құс - табиғат, өмір көркі. Халық шебер әншісін бұлбұлға, ардақты азаматын сұңқарға, қас сұлуын аққуға, өз жігітін жапалаққа теңеген. Ертеде байлар мен патшалар, хандар бұлбұлды бағында сайратып, тотыны үйінде ұстаған, аққуды көлінде жүздіртіп, сұңқарды қолына қондырған. Құс барлық пен байлықтың, әсемдік пен сұлулықтың белгісі болған.

Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау қауымдастығы мен Құстарды қорғау одағы бірлесе отырып елімізде биылғы 2012 жыл құсына дала қыранын лайық деп ұйғарды. Дала қыранын тану аса қиындық тудырмайды, ол ел аумағында кеңінен таралған құс. Соңғы кезде саны азайып бара жатқан бұл құс ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген дала қыраны мемлекет қамқорлығына алынған.

Құс табиғат байлығы. Көктемде құстар оңтүстіктен оралады. Құстар-достар дегендей адамдардың ең жақсы көретіні-құстар. Құстарсыз орманның сәні келіспейді. Құстардың дауысы орманға бір сиқырлы көрік беріп тұрады. Құс табиғатқа тек көрік беріп тұрады десек онымыз дұрыс болмас себебі, құстардың тіршілігі орман,бау-бақша зиянкестерді жойып, адамға көп көмегін тигізеді. Жануарлар мен аң-құстарда кез келген адам біле бермейтін немесе аңғармайтын өзіндік тіршіліктеріне тән қасиеттері, әдеттері мен қызықты әрі сирек кездесетін табиғи ерекше мінез-құлықтары болады. Бұл қызықты жайларды біздің ежелгі ата-бабаларымыз далада еңбек етіп жүріп, мал бағып немесе аң аулап жүріп анықтаған. Әрі қызықты, әрі тағылымды осындай жайлар өмірімізде әрқашанда қажет.

Негізгі бөлім

1. Құстар әлемі.

Құс – дене тұрқы әртүрi, мамықты, қанатты, ұшып жүрiп тiршiлiк ететiн, етi, жүнi пайдалы жәндiк. Сулы жерлердi, орман-тоғайды, далалықты, тау бөктерлерiн мекендейтiн жабайы және қолда ұстайтын асыранды түрлерi бар. Жыл құстары көктем туа келiп ұя салады, жұмыртқалап балапан басады, қанаттанған сон қоңыр күзде, қыс түсе жылы жаққа қонысаударады.

Құстар – омыртқалы жануарлар тип тармағының бір класы. Құстардың эволюциялық даму сатысы 4 кезеңге бөлінеді

1. Алғашқы құстар – археоптерикс;

2. Тісті құстар;

3. Қырсыз жалпақ төстілер – түйеқұстар, киви, пингвиндер;

4. Қырлы төсті құстар.

Ең қырағы құс – бүркіт. Ол бірнеше шақырым жерден көреді. Бүркіт әбден қартайған кезде өзін-өзі аспаннан тастап өлтіреді.

Ең көреген құс – үкі. Ол қараңғы жерден де анық көре алады.

Қаз бен бүркіттен басқа құстардың балапандары қолға (асырауға) көнбейді.

Көкек жұмыртқа баспайды. Олар өз жұмыртқасын басқа құстың ұясына апарып салады.

Аққу – сұлу әрі киелі құс. Аққуды атпайды. Аққу жалғыз жүрмейді, жалғыз өспейді. Сыңарынан айырылған аққу да аспандап барып, құлап өледі.

Бозторғай туған жерінен қыста да, жазда да кетпейді.

Бозторғай таң атқанын білдіріп шырылдайды.

Әтеш күн шыққанын хабарлап, шақырады.

Адамға ең жақын жүретін құс – қарлығаш. Ол ұясын адам бар жерге салады.

Әнші құс – бұлбұл.

Сап түзеп, салтанатпен ұшатын құстар – тырналар.

Мүлде ұша алмайтын құс – түйеқұс.

Дауысы ең зор құс – әупілдек.

Шағалалар жалғыз ұшпайды.

Италақаз ұясын інге салады.

Адамнан ең қашық жүретін құс – қоқиқаз.

Ең сақ құс – сауысқан.

Үкі екі көзімен бірдей көре алады. Басқа құстарда ондай қасиет жоқ.

Сұңқар бір шақырым жердегі ұсақ жәндіктерді көре алады.

Күн көзіне тіке қарай алатын – тек бүркіт қана.

Ешкімаңырауық деген құс дыбысты аузымен емес, құйрық қауырсынымен шығарады.

Ұрлық жасайтын құс қарғалар екен.

2. Әлемдегі ең әдемі құстар.

Құстардың бәрі әдемі. Дегенмен, сұлулығы жөнінен ешбір құсқа дес бермеймін дейтіндері де жоқ емес. Біз мына сұлулықты көріп отырып, бірінші мына құс әдемі, екінші орын мына құста деп нөмір таққымыз келмейді. Жаратылыстың шеберлігіне еріксіз таңдай қағып, әлемдегі ең әдемі құстарды назарларыңызға ұсынамын.

Тауыс құсы

Тауық отрядының ең ірі түрі.Үндістанда, Шри-Ланка аралында, Ассамда тараған.Таулы жерлерді, сонымен қатар жартасты жерлердегі сирек ормандар мен нулы жерлерді мекендейді. Бәрінен бұрын бұталар мен шөпті өсімдіктер қалың өскен жерлерді қалайды. Қауіп төнгенде және ұйықтау үшін ағашқа қонады. Тауыстардың іс-қимылына қарап үнділер жолбарыстардың таяп қалғанын біледі.Үндістанда қасиетті құс саналған: оны өлтіргендерге жазалау қаупі төнген.Бір үйірде 30-40 тауыс топталып жүреді. Тауыстар үшін үй тауықтарына тән жем қорек болады.Ұясын жерге, бұталармен бүркелген тұсқа салады. Ұя жіңішке сабақты шөптерден және кепкен жапырақтардан салынады.Ұяда 4-тен 15-ке дейін жұмыртқа болады. Қолға үйретілген құстарды Еуропаға алғаш рет Александр Македонский әкелген.Тауыстар ежелден сарайларда, саябақтарда ұсталған.Бұрын олардың етін «патшалық» тойлар кезінде пайдаланған.

Аққу

Аққу махаббат пен сенімнің, тазалық пен кіршіксіздіктің белгісі. Аққулардың есте сақтау қабілеті өте жақсы дамыған. Сол арқылы олар өздеріне жасалған жамандық пен жақсылықты үнемі ажырата алады. Көбіне ата аққу мен ұрғашы аққу өздерінің ұрпақтары үшін бірігіп ас іздейді.

Мандаринка.

Мандаринка ең әдемі үйрек. Басқа үйректерден сыртқы сұлулығымен ғана емес, өзгеше дауысымен де ерекшеленеді. Ширақ қимылдайтын, сақ құс.

3. Қазақстанның Қызыл кітабы.

Табиғаттың әні, сәні – құстарға қамқорлық жасап, қорғау керек. Сондықтан 1948 жылы ағылшын ғалымы Питер Скотт дүниежүзілік «Қызыл кітап» ашуды ұсынды. «Қызыл кітапқа» енген құс, аң өсімдіктерді атуға, аулауға тыйым салынады. Дүниежүзілік «Қызыл кітап» 6 жыл бойы жинастырылды.

Қазақстанның жануарларына арналған кітап 1978 жылы жарық көрді.

1991 жылы «Қызыл кітап» толықтырылып, екінші рет шығарылды. 3-ші басылымы 1996 жылы қайта өңделіп шығарылды.

Табиғат байлықтарын бастапқы қалпына келтірумен оны келешек үшін сақтап қалу, табиғат өзгерістеріне бақылау жасау мақсатында қорықтар ашылған. Қорықтарда адамның шаруашылық әрекетіне тыйым салынған. Қазақстанда 10 қорық бар: Алматы, Алакөл, Ақсу-Жабағалы, Барсакелмес, Үстірт, Қорғалжың, Батыс – Алтай, Наурызым, Маркакөл, Қаратау қорығы.

Қазақстанда жыртқыш құстардың жағдайы шұғыл нашарлап кетті. Оның негізгі себептері мыналар:

-ересек құстарды жаппай аулау, сондай-ақ сату үшін ұядан балапандарын алу;

-қаскерлік;

-жабайы тұяқтылардың санының кемуінен қоректік қордың азаюы ;

-тоғайлы орманның құлдырауы ;

-тіршілік орындарының бүлінуі;

-тың даланы жырту;

-ірі қараны қайталап жаю.

Көкқұсты кейінгі жылдары сайрағыш құстарды торда ұстаушылар көбейіп кетті. Ұлттық костюмдер мен бойтұмарларды әшекейлеуге үкінің қауырсындары пайдаланылады. Аталған түрлер жойылу қаупінде болып шыққандықтан, Қызыл кітапқа тіркелді.

4.Мақал-мәтелдер.

Құстардың адам өміріндегі маңызы туралы мақал- мәтелдер, аңыз-әңгімелер көп жылдар бойы нақылға айналған асыл сөздер көп. Бұл адамның құстарға деген көзқарасын айқындай түскендей.

1. Бұлбұл үнді, жылан тілді.

2. Құсқа аяз қатер емес, аштық қатер.

3. Қыста құсқа жақсылық жасасаң, жазда жақсылығыңды

өтеп береді.

4. Құстар көп болса, зиянкес жәндіктер аз болады.

5. Қыран құс қисық ұшып, түзу ілер.

6. Қара құс басып жейді, сұңқар құс шашып жейді.

7. Қыран құстың баласы ұшса келмес ұяға.

8. Құс баласы қырымға қарайды.

9. Қаршығалыға қоян кездеспейді,

Жарақтыға жау жолықпайды.

10. Екі құзғын таласса,

Бір қарғаға жем болар.

11..Құстар-достар.

12. Қыста құсқа жақсылық жасасаң,жазда жақсылығын

өтейді.

13. Құс ұясын бұзба.

14. Құстың жұмыртқасын жарма.

15. Құсты атпа.

Қорытынды

Құстар – табиғаттың көркі!
Құстар өзгеше болып жаратылған құбылыс иесі. Бейне біздің аспан Әлеміндегі қорғаушымыз сияқты. Сияқты емес солай да. Себебі көк аспан олардың туған мекені. Көкті құссыз, құсты көксіз елестету қиын. Біздің көгімізде құстар сайрап жүрсе, жердегі адамдар да тыныш, бейбіт өмір сүре алады. Біз көкке қарағанда көзіміз ең әуелі ұшқан құсқа түседі. Көп жағдайда күйкі тірлікпен олардың тыныс - тіршілігіне мән беріп, тіпті көкке көз тастап, бір де қарамаймыз. Ал, олардың көкте ұшқанын, жерге қонғанын зер салып, бақылап қарайтын болсаң, олар бейне бір жұмбақ құбылыс сияқты. Ешнәрсені ашып айта алмайды. Қуанышы да, реніші де ішінде сияқты. Бір құдіретті күшің болып, құстардың тілін меңгеріп алсаң, яғни құстардың тілін түсінер болсаң, тіпті басқаша әлемде өмір сүрген болар ма едік. Өзім солай ойлаймын, себебі, құс киелі жануар.

Елбасы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан жолы» атты кітабында былай деген екен: «Көктөбенің басында, алып көк теңіздің жағалауында өмір ағашы - Бәйтерек өседі екен. Жыл сайын Бәйтеректің бұтағындағы ұясына келіп, киелі Самұрық құс күн бейнелі алтын жұмыртқа салады екен. Бірақ жыл сайын айдаһар - жылан сол күн тәріздес жұмыртқаны жеп қояды екен. Бұл көрініс күн мен түннің, қыс пен жаздың ауасын, қайрымдылық пен зұлымдықтың, жарық пен қара түнектің күресін астарлы түрде бейнелейді. Аңыз бойынша Ер Төстік жыланды өлтіріп, Самұрық құстың алтын жұмыртқасын аман алып қалады, ал осыған разы болған құс оның жер асты патшалығынан шығуына көмектеседі. Киелі ағаш туралы аңыз - бейбітшілік пен келісімде өмір сүруге ұмтылған жаңарған Қазақ елінің мақсатты көрінісі».

Буриханова Дарига

Ататүрік атындағы №17 мектеп -гимназиясы

2«З» сынып оқушысы

Сынып жетекшісі: Жумабаева Гулбану