Ахмет Байтұрсынов "Ақ жол" кітабы

М.Дулатов орта мектебі

6 сынып

Таныстырылымы

Таныстыру шы: Жұмағали М.

Жетекшісі: Сериков Д.

Ахмет Байтұрсынұлы:

«Ақ жол» кітабы

Таныстырылымның мақсаты:

• Білімділік:

Оқушыларға А.Байтұрсынов атамыздың өмірі мен еңбектері жайлы білім беру. Сондай-ақ, «Ақ жол» атты кітабы арқылы сөздік қорларын молайтуға, оқушыларды әдеби кітап оқуға тәрбиелеу.

2. Дамытушылық :   

Осы таныстырылым арқылы оқушылардың ойлау, сөйлеу мәдениетін дамыту.

3. Тәрбиелілік:         

Оқушыларды кітаптағы асыл сөздермен адамгершілікке, татулыққа, ауызбіршілікке, бірлікке, ынтымаққа шақыру.

Туған кездегі есімі:

Ахмет

Қызметі:

ақын ,  әдебиет зерттеуші ғалым ,  түркітанушы ,  публицист ,  педагог ,  аудармашы ,  қоғам қайраткері

Туған күні:

5 қыркүйек   1872

Туған жері:

Ақкөл (Сарытүбек)  ауылы,  Жангелді ауданы ,  Қостанай облысы

Азаматтығы:

Қазақ елі

Ұлты:

Қазақ

Қайтыс болған күні:

8 желтоқсан   1937  (65 жас)

Қайтыс болған жері:

Алматы

Әкесі:

Анасы:

Байтұрсын Шошақұлы

Күңші Құлыбекқызы

Жұбайы:

Бадрисафа Мұхамедсадыққызы

Балалары:

Аумат, Қазихан, Шолпан

Марапаттары:

Қазақ халқының рухани көсемі, ұлт ұстазы

Өмірбаяны

Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын қойған. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп,  Орынбордағы  4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895-1909 жылы Ақтөбе, Қостанай,Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы,  Қарқаралы  қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Ол өте кемеңгер, білімді тұлғаның бірі болған.

Шығармалары

.

Байтұрсынұлы шығармашылық жұмысын өлең жазудан бастаған. Онда ол еңбекші халықтың ауыр халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын сынады.

І топ

ІІ топ

1)Еуразия климатының ерекшелігі қандай?

2)Жылдық жауын – шашын мөлшері қанша? Неліктен?

ІІІ топ

1)Жылдық температурасы, қалыптасу ерекшелігі?

2)Еуразия климатына мұхиттардың әсері қандай?

1)Еуразияның климатын қалыптастырушы факторлар.

2)Еуразияның климатына жер бедері қандай әсер етеді?

Ақынның алғашқы өлеңдері «Қырық мысал» атты аударма жинағында  1909  ж.  Санкт-Петербургте  жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған.

Байтұрсынұлының екінші кітабы —  «Маса»  (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.

Енді осы шығармалардың ішіндегі біздің тоқталатынымыз «Ақ жол» кітабы .

Отызыншы жылдары сталиндік озбырлықтың құрбаны болған ұлы ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, ақын-аудармашы, публицист Ахмет Байтұрсыновтың ардақты есімі қазіргі қайта құру заманы арқасында ақталып, артына қалдырған асыл мұрасы халыққа қайтып оралды.

Ахаңның бұл жинағына өзінің көзі тірісінде-ақ «революциялық рухтағы алғашқы сөз», «елшілік ұраны» деп бағаланған атақты кітаптары- «Қырық мысал» мен «Маса», әйгілі «Әдебиет танытқыш», сондай-ақ ауыз әдебиеті мұраларын ұдай жинап, өңдеген тынымсыз ізденісінің бір бөлігі ретінде танылған «23 жоқтау» мен «Ер Сайын» және қазақ жұртын өнер-білім шұғыласына, рухани жетілуге үндеген көсем сөздері (публицистика) еніп отыр.

Бұл кітап 3 бөлімнен тұрады

1-бөлім : Өлең сөз

2-бөлім : Көсем сөз

3-бөлім : Асыл сөз

1 – бөлім: Өлең сөз

Бұл бөлімде Ахмет Байтұрсыновтың орыс ақындары Пушкин және Крыловтан аударған мысалдары енгізілген. Сондай-ақ, жыршылар аузынан алып, өңдеп өткерген Ер Сайын атты өлең жыры енгізілген.

Қалайда халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген ақын, айналып келгенде, Ұлы Абай тапқан соқпақ орыс әдебиеті үлгілерін пайдалану, аударма жасау дәстүріне мойынсұнады. Бұрынғы ескі ертегі, хикая үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма – мысал арқылы, көшпелі елдің жақсы білетін стихиясы – жан-жануар өмірінен алынған шығармалар арқылы әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен Иван Андреевич Крылов (1768-1844) туындыларын аударып, «Қырық мысал» деген атпен 1909 жылы Петербургта бастырып шығарады. Орыс ақындарының мысалдарын аудармас бұрын Ахмет атамыз «Замандастарыма» - деген өлеңін аудармаға тұздық ете білген:

Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,

Әзірге қолдан келген осы барым.

Қанағат азға деген, жоққа сабыр,

Қомсынып, қоңырайма, құрбыларым.

Аударма бұл бір жағынан қызықты форма, екінші жағынан ұғымды идея, үшінші жағынан қазақ тұрмысына ет-жақын суреттер ұласа келіп, бұл өлеңдерді халықтың төл дүниесіндей етіп жіберді.

Жүк алды Шаян, Шортан, Аққу бір күн,

Жегіліп тартты үшеуі дүркін-дүркін,

Тартады Аққу – көкке, Шаян – кейін,

Жұлқиды суға қарай Шортан шіркін.

Аудармада мін жоқ, мүдірмей, тұтықпай, есіліп-төгіліп тұр. Енді кезең оқырманына қатысты жаңа ой, соңғы пікір, толғаулы сөзді ақын өз жанынан қосады.

Жігіттер, мұнан ғибрат алмай болмас,

Әуелі бірлік керек болса жолдас.

Біріңнің айтқаныңа бірің көнбей,

Істеген ынтымақсыз ісің оңбас, - деп елді тұтастық, ынтымақ жалауының астына шақырады.

Әр түрлі аңдар, әр түлі адамдар кейпінен хабар беріп, ишара тұжырым жасалады. Кісілердің мінезі, өмір ағысы, тағдыр сабағы, заман қабағына қатысты көптеген жайттарды, әсіресе патша отаршыларының зорлық-зомбылығы, жуандардың, байлардың тепкісі, елдің азып-тозуына байланысты сарындарды Ахмет Байтұрсынов жұмбақтап, тұспалдап жеткізеді, кейде ашық, дәл айтылатын ойлар да бар.

Осы кітапта берілген, түп негізі Федрдан алынған Крыловтың он жолдық «Шымшық пен Көгершін» мысалы Ахмет Байтұрсынов аудармасында отыз екі жолдан тұратын жаңа шығарма. «Өгіз бен Бақа» орсшада – 17, қазақшада – 36 жол, «Қасқыр мен Тырна» орысшада – 19, қазақшада – 76 жол, «Арыстан, Киік һәм Түлкі» орысшада – 35, қазақшада – 56 жол, «Қасқыр мен Қозы» орысшада – 37, қазақшада – 68 жол, «Ағаш» орысшада – 31, қазақшада – 56 жол. Бұл фактілер қазақ ақыны дәстүрлі оқиға, қалыпты бейнелерді ала отырып, ойға ой, суретке сурет қосып, жаңа, ұлттық төл туынды жасағанын көрсетеді. Әдебиетші, ақын Ахмет Байтұрсыновтың өнерпаздық мұрасының маңызды саласы – ол жинап, реттеп, өңдеп бастырған фольклор материалдары. Мұның бірі 1923 жылы Москвада Күншығыс баспасында шыққан «Ер Сайын» жыры. Кітап Шоқанның досы әйгілі орыс ғалымы Григорий Николаевич Потанинге тарту ретінде шығарылған.

«Ер Сайын» жырының соңында Радлов нұсқасының тараулары да берілген, кітап аяғында Г.Н.Потаниннің өмірбаяны бар.

Бұл бөлімде Ахмет атамыздың, газет – журнал беттеріне жарияланған мақалалары берілген. Атап айтар болсақ, Абай атамыздың еңбек жолдарынан сыр шертетін «Қазақтың бас ақыны Абай» атты мақаласы, отаршылдыққа, патша үкіметіне үндеу хаттары, отырықшылықты насихаттайтын баяндамалары енгізілген. Бұл бөлімде атамыз халықтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған мақалалары берілген.

3-бөлім: Асыл сөз бөлімі - бұл бөлімде әдебиеттік зерттеулер мен талдаулары енгізілген. Сондай-ақ қазақ халқының төл өнерлері «Айтыс», «Беташар», «Жар-жар» өлеңдерінің шығу тарихы, талдануы, өмірде қолданылуы жайында жазылған ғылыми еңбектері де енгізілген. Өлең шумақтарының түрлері, тармақ толғаулары, өлең ағындары, буын түрлері енгізілген

Қорытындылау:

Ұстастыру түріндегі сөздер әрқайсысына түр беретін қайраткерлеріне қарай сипатталады. Әлектеністің қайраткеріне тек «қайраткер» деген ат қанша олқы көрінсе де, әуреленістің қайраткеріне «қайраткер» деген ат сонша үлкен көрінеді. Мұндай қайраткерлердің қайраты босқа жанады, босқа сөнеді. Сөнгеніне адам күйінбесе, сүйінбейді.

Сондықтан, Ахмет атамыздың қайраткерлік мінезі ешқашан сөнбек емес. Ахмет атамыздың мысалдары арқылы адамгершілікке, рухани сауаттылыққа, ұйымшылдыққа бірлікке, сауаттылыққа ұмтылайық. Әрқашан тәрбиелік мәні бар кітаптар оқып тәрбиелік, сөз саптауы тұшымды, озық ойлы, ел болашағын ойлайтын білімді де, білікті ұрпақ болайық!