?аза? поэзиясы мен музыка ?нері

8-сынып. ?аза?стан тарихы

Саба?ты? та?ырыбы: § 46. ?аза? поэзиясы мен музыка ?нері

Саба?ты? ма?саты:

О?ушылар?а ?аза? поэзиясы мен музыкасы жайлы т?сінік ?алытастыру. Халы?ты? ?н-к?йі мен ?дебие шы?армашылы?ы т?уелсіздік, адамгершілік, адалды?, ?лтжандылы? ?асиеттерін д?ріптеді;
О?ушыларды? ?осымша ?дебиеттермен ж?мыс істеу да?дысын жетілдіру, есте са?тау, с?йлеу м?нерін дамыту, тарихи о?и?а?а ?зіндік к?з?\?арасын білдіре алу?а ?йрету.
?й тапсырмасыны? с?ра?тары параграфты? со?ында берілген.

Саба?ты? т?рі: аралас

Саба?ты? ?дісі: интерактивті

К?рнекілік: карта, сызба

Саба?ты? барысы:

?йымдастыру кезе?і
О?у ??ралын тексеріп т?гелдеу
О?ушы зейінін саба??а аудару

Жа?а та?ырыпты о?ытуды? жоспары:

?аза? ?дебиеті
М.?теміс?лыны? шы?армашылы?ы. ХІХ ?асырды? 40-60- жылдарында?ы поэзия ?кілдері.
Д?улескер к?йші.
Айтыс ?нері.

?дебиет п?ні м??алімі о?ушыларды ?аза? музыканттары мен а?ын-жырауларыны? ?мірі ж?не шы?армашылы?ымен таныстырады. ?деби туындыларды? мазм?нына талдау жасап, т?рлі ?деби жанрлар?а т?сініктеме береді. К?рделі шы?армалардан ?зінділер келтіреді.

Музыка п?ні м??алімі ?лтты? музыкалы? аспаптар жайлы сыр шертеді. Саба?ты алдын ала ?зірлеген с?ра?тар бойынша еркін ??гімелеу т?рінде ?ткізген ж?н. Саба? ?стінде о?ушыларды? еркін шы?армашылы? к??іл к?йін ?алыптастыру ?шін, оларды? жас ж?не психологиялы? ерекшеліктерін, білімге деген белсенділік де?гейін ?рдайым есте ?ста?ан ж?н. Музыкалы? туындылардан ?зінділер келтірсе, о?ушыларды? ?ызы?ушылы?ын ту?ызатыны с?зсіз.

Тапсырма: Та?ырыпты о?ып шы?ып, мына с?ра?тар?а жауап бері?дер:

Суырыпслма а?ындар дегеніміз кімдер?
А?ындарды? ?о?ам ?міріндегі р?лі ?андай?
Олар халы? алдында?ы ?з міндеттерін ?алай т?сінді?
?аза? айтыс ?нерді? ерекшелігі неді?

XIX ?асырды? бірінші жартысында?ы эпикалы? шы?армалар негізінен халы?ты? ?а?арман батырлары Абылай мен Кенесарыны? ерлік істерін суреттейді.

Махамбет ?теміс?лы (1804—1846) поэзиясы Исатай Тайман?лы баста?ан 1836—1838 жылдарда?ы к?теріліспен ты?ыз байланысты болды. Махамбет 1804 жылы Ішкі Ордада?ы Бекетай ??мында д?ниеге келді. Ол жастайынан а?ынды? ?нерге ??мартып ?сті. Оны? ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иді. Махамбет от ауызды с?з шеберлігімен ?атар, ?зіні? домбырашы-к?йшілігі, батырлы?ы, а?ынды?ы мен даналы?ы ар?асында ел арасында да???а б?ленді. Ол орыс, татар ж?не араб тілдерін жа?сы білді. Сонды?тан да ол 1824-1829 жылдары Ж??гір ханны? ?лы З?л?арнайды? т?рбиешісі ретінде Орынбор ?аласында т?рды. Осы жылдары орыс жазушысы, этнограф В.И. Дальмен, саяхатшы ?алым С.Г. Карелинмен жа?ын танысып, достасып кетті. Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы?-азатты? к?терілісте ?зіні? жалынды ?ле?дерімен халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Ол ?з еліні? отарлы? езгіден азат бол?анын к?рсем деп армандаумен ?тті. Махамбетті? ?ле?дері халы? к?терілісіні? ?уатты дауысы, бостанды? пен ?ділдікті? ?раны болып табылады. А?ын к?терілісшілерді ?зіні? жалынды жырларымен жігерлендіре т?сті ?рі ?арулы шай?астар?а ?зі де белсене ?атысты. Ол патша ?кіметіні? халы??а ?арсы саясатын, жергілікті хан, с?лтандарды? ?арапайым халы??а шектірген касіреттерін аяусыз сын?а алды. Е?бек адамдарыны? ??лды? ?міріне ?ар?ыс айтты: «?апыда ?ткен д?ние-ай, Хал?ымны? к?рген ?орлы?ы, Хандарды? еткен зорлы?ы… Ата-ананы с?ктіріп, Ат басына со?тырып, Н?лет айтса болмас па Осылай ж?рген ж?ріске… 1838 жылы Исатай Тайман?лы ?анды шай?ас ?стінде ерлікпен ?аза табады. Махамбет ?теміс?лы ?азак хал?ыны? т?уелсіздігі жолында?ы к?ресті одан ?рі жал?астыра береді. Махамбетті? «Ереуіл ат?а ер салмай…», «Со?ыс», «Алайма, с?лтан, алайма!», «Байма?амбет с?лтан?а айт?аны», «Тарланым», «Тайманны? ?лы Исатай», «М?нар да м?нар, м?нар к?н», «?ыз?ыш ??с» ж?не бас?а ?ле?дерінде к?терілісшілерді? бейнесі, Исатайды? ?а?арманды? ерлігі шебер суреттелген. ?р рухты а?ын ту?ан хал?ыны? бостанды?ы мен т?уелсіздігі жолында?ы к?ресті жыр?а ?осып ?тті. А?ын Шернияз Жарыл?ас?лы (1817-1881) ?азіргі А?т?бе облысыны? аума?ында д?ниеге келді. Жас ша?ынан ?ле? шы?ара бастады. Махамбет ?теміс?лы сия?ты ол да Б?кей ханды?ында?ы шаруалар к?терілісіне белсене ?атысты. ?зіні? жалынды жырларында ол да халы?ты азатты? жолында?ы к?реске ша?ырды. Оны? билеуші с?лтан Байма?амбет Айшуа??лына арна?ан ?ле?і халы? арасында ке?інен м?лім. Онда Б. Айшуа??лыны? халы?ты? м?ддесіне ?арсы жасап отыр?ан озбырлы?ы, с?лтанны? арамзалы? ?рекеттері аяусыз сыналады. XIX ?асырды? бірінші жартысында поэзияда к?нделікті ?мірді? ?р т?рлі салаларын, ?арапайым адамды жыр етуде жа?а бастама ?алыптасты. Осы орайда Жана? Са?ынды??лы (1775—1846),Ш?же ?аржаубай?лы (1808-1884), С?йінбай Арон?лы (1815-1898) сиякты к?рнекті а?ындар шы?армашылы?ыны? ма?ызы зор болды. Оларды? поэзиясына патша ?кіметіні? отаршылды? езгісі кезіндегі елді? ауыртпалы?жа?дайы, к?нделікті ?мірдегі ?леуметтік-экономикалык м?селелер ар?ау болды.

?аза?ты? аса ?лы к?йшісі, к?й атасы ??рман?азы Са?ырбай?лы (1806 (18)(23)—1879(89)(96)) Б?кей ордасыны? Жиделі деген жерінде д?ниеге келген. Бала кезінен-а? музыкалы? дарыны бар екенін танытты, ?з бетінше алуан т?рлі к?йлерді тартып ?йренді. Болаша? д?улескер к?йшіні? жасты? ша?ы жо?шылы?ты? зардабын тартып, ел аралаумен ?тті. Сонды?тан да олД?улеткерей Шы?ай?лы (1820-1887ж) ?зіні? к?йлерінде ?арапайым адамдарды? ?мірін, т?рмыс-тіршілігін суреттеді, ?айырымсыз байларды? ?ылы?ын ?шкереледі. ??рман?азы ?аза? к?йлерін шебер орындаумен ?атар домбырада орысты? «Коробейники» («?ыдырма саудагерлер»), «Светит месяц» («Айды? с?ттей жары?ы») деген ?ндерін де ??й?ылжыта орындады. Бізді? заманымыз?а дейін оны? сазгерлік туындылары – 60-?а жуы? ?ажайып, к?ркем де ас?а? сезімге толы к?йлері жетті. Оны? «Адай», «Балбырауын», «Сарыар?а», «А?сак киік», «Т?рмеден ?аш?ан», «Ерте? кетем», «Кісен аш?ан», «?айран шешем» сия?ты бас?а да к?йлері — халы? с?йіп ты?дайтын тамаша туындылар. «Кішкентай» атты к?йі Б?кей ханды?ы ?азактарыны? халы?-азатты? к?терілісіні? басшысы Исатай Тайман?лына арнал?ан. ??рман?азыны? к?йлері хал?ымызды? м?дени дамуына ?ома?ты ?лес болып косылды.

Т?ттімбет ?азан?ап?лы (1815-1862ж) Талантты ж?не халы? арасына ке?інен белгілі, аса к?рнекті композиторларды? бірі –Д?улеткерей Шы?ай?лы (1820—1887). Ол Б?кей ханды?ыны? аума?ында?ы ?арамола деген жерде Кіші ж?зді? ханы Шы?айды? отбасында д?ниеге келіп, ер жетті. Ол ?з заманыны? білімді азаматтарыны? бірі болды. Билеуші-с?лтан деген лауазымды ?кімшілік ?ызмет ат?арды. Біра? м?ны? ?зі сазгерлік шы?армашылы?пен айналысуына кедергі бола ал?ан жо?. Д?улеткерей т?релік биліктен г?рі ?з ортасында к?йшілік ?нерді? алтын Д?улеткерей ді?гегі бол?ан. Халы? арасында оны? «Жігер», «Шы?ай?лы», «Б?лб?л», «?азан?ап Тілепберген?лы», «?о?ыр», «Тартыс», «Желдірме» сия?ты к?йлері ке?інен тара?ан. К?йші-сазгерді? бізді? заманымыз?а дейін 40-?а жуы? к?йі жетті. ?аза?ты? XIX ?асырда?ы аспапты? музыкасына ?ома?ты ?лес ?ос?ан сазгер-к?йші Т?ттімбет ?азан?ап?лы(1817—1860) ?ар?аралы ?лкесінде д?ниеге келген. Кар?аралы сырт?ы округы Н?рбике-Шаншар болысында болысты? ?ызмет та ат?арды. Ресей императоры II Александрды ?лы?тау р?сіміне ?атыс?ан. Т?ттімбет ?аза?станды зерттеуші ?алымдар Ш. У?лиханов, Г. Потанин, А.Янушкевичтермен таныс бол?ан. Ол халы? арасына ке?інен тара?ан «Саржайлау», «Был?ылда?», «Сыл?ылда?», «Сары?зен», «Бес т?ре», «?осбасар» сия?ты ?серлі к?ркем лирикалы? к?йлер шы?арды: Талантты сазгер ?з туындыларында ?аза? жеріні?, оны? ?зендері мен к?лдеріні?, таулары мен даласыны? с?лу таби?атын, к?ркем к?рінісін ж?рек ?ылын шерте отырып, н?зік сезіммен бейнеледі. Т?ттімбет к?йлері ?аза? хал?ыны? музыкалы? ?нерін барынша байыта т?сті.

Айтыс. Б?л кезе?де ?аза?тарда айтыс ?нері ке? ?ріс ала бастады. ?детте ?р руды? ?з айтыс а?ыны бол?ан. Олар ?з руыны? ата?ты адамдары — батырлары мен билерін, балуандарын мада?тап, д?ріптеген, оларды ?згелерге ?лгі етіп к?рсете білген. Айтыс а?ындары ?ле?ді алдын ала дайындама?ан, на?ты жа?дай?а орай ая? астынан суырып салып айтатын. Олар біріні? с?зін бірі іліп алып кетіп, ?ле?мен с?з сайысына т?с- кен. Айтыс а?ындары ?здеріні? білімін, а?ыл-парасатын, шешендігі мен тап?ырлы?ын таныту?а бар к?шін ж?мсайтын. Олар ?аза? хал?ыны? тарихын, шежіресін, тегін, д?ст?рлі салт-санасы мен ?дет-??рпын жа?сы білуге тиісті еді. Айтыс кезінде а?ындар домбыра, сырнай ж?не ?обыз сия?ты музыкалы? аспаптарда ойна?ан. Айтыс жалпы халы? арасында ашы? ?ткізілетін. Айтысты тамашалау?а келген ж?рт ?здеріні? ?олдау білдірген к?тері?кі дауыстарымен же?імпазды аны?та?ан. Ондай же?імпаз айтыскерді? ата?-да??ы ?аза? даласына, халы? арасына тез жайылып кететін. XIX ?асырды? ата?ты айтыс а?ындары Орынбай, Жана?, Ш?же, ?сет, Сара, С?йінбай ж?не бас?алар болды. Сол кезден бастап айтыстарды? м?тінін Б?л ?нер сайысын арнайы зерттеушілер жазып ала бастады. Айтыстарда д?ст?рлі ?аза? ?о?амыны? аса ма?ызды ?ткір проблемалары к?терілді.

Саба?ты бекіту:

Б?гінгі та?да бізді? елімізде м?дениетті? т?рлі ба?ыттарын дамыту?а ерекше м?н беріледі. К?нделікті баспас?з беттерімен теледидардан м?дениет ?айраткерлері туралы айтылып жатады. Соларды? ?атарынан ?йгілі айтыскер а?ындардан кімдерді білесі?дер? Оларды? шы?армашылы?ы туралы не айта аласы?дар?
«Аламан айтыс» хабары туралы пікірлері? ?андай?
Б?гінгі ?йгілі музыканттардан кімдерді білесі?дер? Оларды? ?андай ?ндері ерекше ?найды?

?йге тапсырама:

?осымша ?дебиеттерді пайдалана отырып, елемізге белгілі музыканттар мен а?ындар туралы буклеттер дайындап келі?дер.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«?аза? поэзиясы мен музыка ?нері »

8-сынып. Қазақстан тарихы

Сабақтың тақырыбы: § 46. Қазақ поэзиясы мен музыка өнері

Сабақтың мақсаты:

Оқушыларға қазақ поэзиясы мен музыкасы жайлы түсінік қалытастыру. Халықтың ән-күйі мен әдебие шығармашылығы тәуелсіздік, адамгершілік, адалдық, ұлтжандылық қасиеттерін дәріптеді;
Оқушылардың қосымша әдебиеттермен жұмыс істеу дағдысын жетілдіру, есте сақтау, сөйлеу мәнерін дамыту, тарихи оқиғаға өзіндік көзұ\қарасын білдіре алуға үйрету.
Үй тапсырмасының сұрақтары параграфтың соңында берілген.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: интерактивті

Көрнекілік: карта, сызба

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі
Оқу құралын тексеріп түгелдеу
Оқушы зейінін сабаққа аудару

Жаңа тақырыпты оқытудың жоспары:

Қазақ әдебиеті
М.Өтемісұлының шығармашылығы. ХІХ ғасырдың 40-60- жылдарындағы поэзия өкілдері.
Дәулескер күйші.
Айтыс өнері.

Әдебиет пәні мұғалімі оқушыларды қазақ музыканттары мен ақын-жырауларының өмірі және шығармашылығымен таныстырады. Әдеби туындылардың мазмұнына талдау жасап, түрлі әдеби жанрларға түсініктеме береді. Күрделі шығармалардан үзінділер келтіреді.

Музыка пәні мұғалімі ұлттық музыкалық аспаптар жайлы сыр шертеді. Олардың үрлерімен таныстырып, ұлттық аспаптардың түрлі түсті суреттерін көрсетіп өтеді. Сабақты алдын ала әзірлеген сұрақтар бойынша еркін әңгімелеу түрінде өткізген жөн. Мұғалім әңгіме барысында оқушылардың ақындар, жыршы-жыраулар мен күйшілер жайлы білімдеріне сүйенеді. Одан рі оқушыларды бірнеше топқа бөліп тақырып материалдыры бойынша тапсырма беруге болады. Мұғалім оқушылардың топтарға бөлініп жұмыс істеуі барысында олардың жаңа тақырыпты қалай меңгергендіктерін қадағалап отырады. Егер оқушылар тапсырмаларын сыныпта аяқтай алмай қалса, үде бітіріп келулеріне болады. Сабақ үстінде оқушылардың еркін шығармашылық көңіл күйін қалыптастыру үшін, олардың жас және психологиялық ерекшеліктерін, білімге деген белсенділік деңгейін әрдайым есте ұстаған жөн. Музыкалық туындылардан үзінділер келтірсе, оқушылардың қызығушылығын туғызатыны сөзсіз.

Тапсырма: Тақырыпты оқып шығып, мына сұрақтарға жауап беріңдер:

Суырыпслма ақындар дегеніміз кімдер?
Ақындардың қоғам өміріндегі рөлі қандай?
Олар халық алдындағы өз міндеттерін қалай түсінді?
Қазақ айтыс өнердің ерекшелігі неді?

XIX ғасырдың бірінші жартысындағы эпикалық шығармалар негізінен халықтың қаһарман батырлары Абылай мен Кенесарының ерлік істерін суреттейді. Қыз ұзату, келін түсіру тойлары, рулар мен тайпа басыларының жиындары әдетте ән салу, күй тарту сияқты салтанатты жағдайда басталатын. Қазақтардың жазға қарай жайлауға, кысқа қарай қыстауға көшетін кездері де осындай ойын-сауық салтанатымен өтетін. Ән салу, күй тарту қазақ даласындағы жәрмеңкелердің де сәнін кіргізетін. Әр түрлі еңбек үрдістері мен тұрмыстық салт-сана жоралары да ән мен күйге ұласатын. Сондай-ақ бесік жырлары мен балаларға арналған әндер де кеңінен таралған дәстүрлі әдет-ғұрып болатын. XIX—XX ғасырлардың бас кезіндегі қазақтардың поэзиясы халықтың ежелден қалыптасқан мәдениетімен, дәстүрлерімен және әдет-ғұрыптарымен тығыз байланысты болды. XVIII ғасырдың аяғынан бастап қазақ әдебиетінде бұрынғы әншілік-жыршылық дәстүр біртіндеп ығыстырылып, оның орнын жеке поэтикалық шығармашылық ала бастады. Егер бұрын батырлардың ерлік істерін дәріптеу басым болып келсе, XIX ғасырдан бастап күнделікті тұрмыс-тіршілік тақырыбына тереңдеп ену байқалды. Ақындар өмір жайлы толғанысында шығармашылықтың өзіндік дара жолын іздеуге тырысты, жаңа кәсіби поэзия қалыптаса бастады. Қазақтың поэтикалық және музыка өнерін дамытуға Махамбет Өтемісұлы, Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы,Тәттімбет Қазанғапұлы, Біржан сал Қожағұлұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Ақжігіт (Ақан сері) Қорамсаұлы сияқты тағы басқа да көптеген ақындар мен өнерпаздар үлкен үлес қосты.

Махамбет Өтемісұлы (1804—1846) поэзиясы Исатай Тайманұлы бастаған 1836—1838 жылдардағы көтеріліспен тығыз байланысты болды. Махамбет 1804 жылы Ішкі Ордадағы Бекетай құмында дүниеге келді. Ол жастайынан ақындық өнерге құмартып өсті. Оның асқан дарындылығына қалың жұртшылық бас иді. Махамбет от ауызды сөз шеберлігімен қатар, өзінің домбырашы-күйшілігі, батырлығы, ақындығы мен даналығы арқасында ел арасында даңққа бөленді. Ол орыс, татар және араб тілдерін жақсы білді. Сондықтан да ол 1824-1829 жылдары Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайдың тәрбиешісі ретінде Орынбор қаласында тұрды. Осы жылдары орыс жазушысы, этнограф В.И. Дальмен, саяхатшы ғалым С.Г. Карелинмен жақын танысып, достасып кетті. Махамбет Өтемісұлы Исатай Тайманұлы бастаған халық-азаттық көтерілісте өзінің жалынды өлеңдерімен халықты патша өкіметі мен хандардың езгісіне қарсы күреске шақырды. Ол өз елінің отарлық езгіден азат болғанын көрсем деп армандаумен өтті. Махамбеттің өлеңдері халық көтерілісінің қуатты дауысы, бостандық пен әділдіктің ұраны болып табылады. Ақын көтерілісшілерді өзінің жалынды жырларымен жігерлендіре түсті әрі қарулы шайқастарға өзі де белсене қатысты. Ол патша өкіметінің халыққа қарсы саясатын, жергілікті хан, сұлтандардың қарапайым халыққа шектірген касіреттерін аяусыз сынға алды. Еңбек адамдарының құлдық өміріне қарғыс айтты: «Қапыда өткен дүние-ай, Халқымның көрген қорлығы, Хандардың еткен зорлығы… Ата-ананы сөктіріп, Ат басына соқтырып, Нәлет айтса болмас па Осылай жүрген жүріске… 1838 жылы Исатай Тайманұлы қанды шайқас үстінде ерлікпен қаза табады. Махамбет Өтемісұлы қазак халқының тәуелсіздігі жолындағы күресті одан әрі жалғастыра береді. Махамбеттің «Ереуіл атқа ер салмай…», «Соғыс», «Алайма, сұлтан, алайма!», «Баймағамбет сұлтанға айтқаны», «Тарланым», «Тайманның ұлы Исатай», «Мұнар да мұнар, мұнар күн», «Қызғыш құс» және басқа өлеңдерінде көтерілісшілердің бейнесі, Исатайдың қаһармандық ерлігі шебер суреттелген. Өр рухты ақын туған халқының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресті жырға қосып өтті. Ақын Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881) қазіргі Ақтөбе облысының аумағында дүниеге келді. Жас шағынан өлең шығара бастады. Махамбет Өтемісұлы сияқты ол да Бөкей хандығындағы шаруалар көтерілісіне белсене қатысты. Өзінің жалынды жырларында ол да халықты азаттық жолындағы күреске шақырды. Оның билеуші сұлтан Баймағамбет Айшуақұлына арнаған өлеңі халық арасында кеңінен мәлім. Онда Б. Айшуақұлының халықтың мүддесіне қарсы жасап отырған озбырлығы, сұлтанның арамзалық әрекеттері аяусыз сыналады. XIX ғасырдың бірінші жартысында поэзияда күнделікті өмірдің әр түрлі салаларын, қарапайым адамды жыр етуде жаңа бастама қалыптасты. Осы орайда Жанақ Сағындықұлы (1775—1846),Шөже Қаржаубайұлы (1808-1884), Сүйінбай Аронұлы (1815-1898) сиякты көрнекті ақындар шығармашылығының маңызы зор болды. Олардың поэзиясына патша өкіметінің отаршылдық езгісі кезіндегі елдің ауыртпалықжағдайы, күнделікті өмірдегі әлеуметтік-экономикалык мәселелер арқау болды.

XIX ғасырдың 40-60-жылдарындағы поэзияның жарқын өкілдері қатарына Дулат Бабатайұлын (1802—1871), Шортанбай Қанайұлын (1818—1881), Мұрат Мөңкеұлын (1843—1906) қосуға болады. Бұлар «зарзаман» дәуірінің ақындары аталды. Олардың поэзиясының негізгі сарыны өткен заманды, қазақ халқының бұрынғы ерлік істері мен аңызға айналған өмірін аңсау, жаңа заманның зардаптарын сынау болды. Мұрат Мөңкеұлы «Үш қиян» деген өлеңінде Ресейдің Қазақстанды жаулап алуы мен отарлауы кезіндегі казақ халқының ауыр жағдайын шынайы суреттейді.

Біржан сал Қожағұлұлы (1825—1887) қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының аумағында дүниеге келді. Ол халық арасында Біржан сал деген атпен белгілі болды. Жас кезінен-ақ ән салуға, өз жанынан ән шығаруға бейім еді. Ақын, сазгер әрі әнші ретінде ел арасында кеңінен танылды. Екі сыныптық қазақ-орыс мектебінде сауат ашты, содан соң Петропавл қаласындағы медреседе оқыды. Араб, парсы, шағатай тілдерін жақсы білді. Біржан сал махаббат лирикасы саласында көптеген ән шығарды. Оның музыкалық-ақындық шығармашылығының демократиялық сипаты айқын байқалады. Біржанның әндерінде байлардың, старшындар мен болыстардың озбырлығы әшкереленеді. Жаяу Мұса Байжанұлы. Ақын әйелдердің теңсіздігін жою жөнінде жар салды. Біржан салдың «Айбозым», «Ақ тентек», «Біржан сал», «Ғашығым», «Айтбай», т. б. 40-қа жуық әні бар.

XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ музыкасындағы әйгілі тұлғалардың бірі аса көрнекті ақын, композитор Жаяу Мұса Байжанұлы (1835—1929) болды. Ол Баянауыл округының Ақшоқы деген жерінде дүниеге келген. Алғашқы сауатын ауыл молдасынан ашып, кейін Омбыда оқып білім алған. Ол домбыра, скрипка және гармонь тартуды жастайынан үйренді. Көрнекті орыс жазушылары мен ақындарының шығармаларымен таныс болды. Жаяу Мұса өзінің өлеңдері мен әндерінде жергілікті болыстардың зорлық-зомбылыктарын, патша үкіметінің отаршылдық саясатын батыл әшкереледі. Оның атақты «Ақ сиса» әні әлеуметтік Жаяу Мұса. әділетсіздікке қарсы наразылықтан туған. Ол өзінің отаршыл үкіметіне қарсылығы үшін «қырдағы қауіпті адам» ретінде сотталып, Тобыл қаласына жер аударылады. Сонда түрмеде отырып, Батыс Сібір генерал-губернаторына хат жазып, өзін армияға жіберу жөніндегі өтінішін жолдайды. Оның бұл тілегі қабыл алынып, Тобылда, Орынборда, Қазанда, Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913ж) Новгородта, Мәскеуде, Владимирде және Петербургта, сондай-ақ Польша мен Литвада әскери қызметте болады. Генерал Черняевтің Оңтүстік Қазақстан аумағына жасаған әскери жорығына да қатысады. Ол «Сүйіндік», «Толғау», «Бозторғай», «Жанбота», «Ғашығым», «Хаулау» сияқты 70-тен астам ән шығарады. Әндерінің сөзін де өзі шығарды.

Қазақ халқының атақты ақыны, композитор-әнші Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913) қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының аумағында дүниеге келді. Сауатын ауыл молдасынан ашып, кейін Қызылжар қаласындағы медреседе оқыған. Ол бала кезінен өлең шығарып, музыкамен әуестене бастайды. Қасына ерген талантты жастармен ауыл-ауылды аралап ән салып, домбыра тартады. Халық оны құрмет тұтып, «Ақан сері» атады. Ол музыкалық-поэтикалық мол мұра қалдырды. Оның бізге 40-тан астам әні жетті. Ақан серінің «Алтыбасар», «Сырымбет», «Мақпал», «Ақтоқты» әндері жан тебірентерлік әсерлі, сазды келеді. Оның «Еркем», «Аужар», «Айгөлек», «Ғашық жарға» атты тамаша әндері сүйіспеншілік тақырыбына арналған. Ақан серінің шығармашылығына қатты әсер еткен жағдай сүйікті тұлпары Құлагердің қаскөй зұлымдардың қолынан өлтірілуі еді. Ақан серінің әндерінде қоғамдық өмірдің әлеуметтік мәселелері, ел билеген әкімдердің озбырлық әрекеттері шебер бейнеленеді.

Балуан Шолақ (1864—1916) қазіргі Ақмола облысында дүниеге келген. Халық арасында атақты сазгер, әнші, ақын әрі балуан ретінде кеңінен танылды. Бала күнінен ат құлағында ойнап, түрлі цирктік өнер көрсетуді үйренді. Оның композитор әрі әнші ретіндегі даңқын шығарған әні «Ғалия» болды. Балуан Шолақтың «Желдірме», «Қос перне», «Көкшетау» атты ғажайып әндері оптимизмге, адамға, табиғатқа деген сүйіспеншілікке толы.

Көрнекті ақын-ағартушылардың бірі Домақ шешен (1850—1918) болды. Ол Ақмола облысының Омбы уезінде дүниеге келген. Домалақ шешен өзінің туған халқының болашақ тағдырына қатты алаңдаушылық білдірді. «Оқу. Өнер. Адалдық» деген өлеңдерінде жастарды оқуға, білім алуға, кәсіп үйренуге, адал болуға шақырды.

Бұл кезеңде баска да дарынды ақын-композиторлардың талантты шоғыры өмір сүріп, еңбек етті, шығармашылықпен айналысты. Олардың қатарында Шернияз Жарылғасұлы (1803—1881), Мәди Бапиұлы (1880—1921), Құдайберген Әлсейітов, Сара Тастанбекқызы (1853—1916), Әсет Найманбайұлы (1867— 1922),Иманжүсіп Құтпанұлы (1863-1929), Базар жырау Оңдасынұлы(1842—1911), Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1889), Кемпірбай Бөгембайұлы (1834—1895) сияқты басқа да ақын-композиторлар болды.

Дәулескер күйшілерҚұрманғазы Сағырбайұлы (1823-1896ж) Қазақтың музыка өнерін нотаға түсіру XIX ғасырдың аяқ кезінде ғана басталды. Оған дейінгі қыруар мол музыкалық мұрамыздың біркатары, өкінішке орай заманымызға жетпеді.

Қазақтың аса ұлы күйшісі, күй атасы Құрманғазы Сағырбайұлы (1806 (18)(23)—1879(89)(96)) Бөкей ордасының Жиделі деген жерінде дүниеге келген. Бала кезінен-ақ музыкалық дарыны бар екенін танытты, өз бетінше алуан түрлі күйлерді тартып үйренді. Болашақ дәулескер күйшінің жастық шағы жоқшылықтың зардабын тартып, ел аралаумен өтті. Сондықтан да олДәулеткерей Шығайұлы (1820-1887ж) өзінің күйлерінде қарапайым адамдардың өмірін, тұрмыс-тіршілігін суреттеді, қайырымсыз байлардың қылығын әшкереледі. Құрманғазы қазақ күйлерін шебер орындаумен қатар домбырада орыстың «Коробейники» («Қыдырма саудагерлер»), «Светит месяц» («Айдың сүттей жарығы») деген әндерін де құйқылжыта орындады. Біздің заманымызға дейін оның сазгерлік туындылары – 60-қа жуық ғажайып, көркем де асқақ сезімге толы күйлері жетті. Оның «Адай», «Балбырауын», «Сарыарқа», «Ақсак киік», «Түрмеден қашқан», «Ертең кетем», «Кісен ашқан», «Қайран шешем» сияқты басқа да күйлері — халық сүйіп тыңдайтын тамаша туындылар. «Кішкентай» атты күйі Бөкей хандығы қазактарының халық-азаттық көтерілісінің басшысы Исатай Тайманұлына арналған. Құрманғазының күйлері халқымыздың мәдени дамуына қомақты үлес болып косылды.

Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862ж) Талантты және халық арасына кеңінен белгілі, аса көрнекті композиторлардың бірі –Дәулеткерей Шығайұлы (1820—1887). Ол Бөкей хандығының аумағындағы Қарамола деген жерде Кіші жүздің ханы Шығайдың отбасында дүниеге келіп, ер жетті. Ол өз заманының білімді азаматтарының бірі болды. Билеуші-сұлтан деген лауазымды әкімшілік қызмет атқарды. Бірақ мұның өзі сазгерлік шығармашылықпен айналысуына кедергі бола алған жоқ. Дәулеткерей төрелік биліктен гөрі өз ортасында күйшілік өнердің алтын Дәулеткерей діңгегі болған. Халық арасында оның «Жігер», «Шығайұлы», «Бұлбұл», «Қазанғап Тілепбергенұлы», «Қоңыр», «Тартыс», «Желдірме» сияқты күйлері кеңінен тараған. Күйші-сазгердің біздің заманымызға дейін 40-қа жуық күйі жетті. Қазақтың XIX ғасырдағы аспаптық музыкасына қомақты үлес қосқан сазгер-күйші Тәттімбет Қазанғапұлы(1817—1860) Қарқаралы өлкесінде дүниеге келген. Карқаралы сыртқы округы Нұрбике-Шаншар болысында болыстық қызмет та атқарды. Ресей императоры II Александрды ұлықтау рәсіміне қатысқан. Тәттімбет Қазақстанды зерттеуші ғалымдар Ш. Уәлиханов, Г. Потанин, А.Янушкевичтермен таныс болған. Ол халық арасына кеңінен тараған «Саржайлау», «Былқылдақ», «Сылқылдақ», «Сарыөзен», «Бес төре», «Қосбасар» сияқты әсерлі көркем лирикалық күйлер шығарды: Талантты сазгер өз туындыларында қазақ жерінің, оның өзендері мен көлдерінің, таулары мен даласының сұлу табиғатын, көркем көрінісін жүрек қылын шерте отырып, нәзік сезіммен бейнеледі. Тәттімбет күйлері қазақ халқының музыкалық өнерін барынша байыта түсті.

Қазақтың күй өнерін қобызда қүйқылжыта шебер орындайтын дәулескер күйші Ықылас Дүкенұлы (1843—1916) Қарағанды облысының аумағында қарапайым қазақтың отбасында дүниеге келген. Оның әкесі Дүкен қобыз тартқан, ал ата-бабаларына да жыршы, бақсылық өнер дарыған. Ықылас патша шенеуніктері мен байларды әжуалаған «Жарыс патша», «Бес төре» күйлерін шығарды. Оның «Жезкиік», «Кертолғау», «Аққу», «Жалғыз аяқ», «Қорқыт сарыны», «Ерден», «Қазан», тағы басқа да ғажайып күйлері бар.

Қазақтың дәулескер күйшілерінің бірі — Қазанғап Тілепбергенұлы (1854—1927). Ол Арал теңізі маңында дүниеге келген. Бүкіл ғұмырын халықтың сазгерлік өнеріне арнады. Оның қалдырған мол мұрасының арасында «Ноғайлы босқыны», «Окоп», «Жұртта қалған» сияқты зарлы күйлері де бар.

Айтыс. Бұл кезеңде қазақтарда айтыс өнері кең өріс ала бастады. Әдетте әр рудың өз айтыс ақыны болған. Олар өз руының атақты адамдары — батырлары мен билерін, балуандарын мадақтап, дәріптеген, оларды өзгелерге үлгі етіп көрсете білген. Айтыс ақындары өлеңді алдын ала дайындамаған, нақты жағдайға орай аяқ астынан суырып салып айтатын. Олар бірінің сөзін бірі іліп алып кетіп, өлеңмен сөз сайысына түс- кен. Айтыс ақындары өздерінің білімін, ақыл-парасатын, шешендігі мен тапқырлығын танытуға бар күшін жұмсайтын. Олар қазақ халқының тарихын, шежіресін, тегін, дәстүрлі салт-санасы мен әдет-ғұрпын жақсы білуге тиісті еді. Айтыс кезінде ақындар домбыра, сырнай және қобыз сияқты музыкалық аспаптарда ойнаған. Айтыс жалпы халық арасында ашық өткізілетін. Айтысты тамашалауға келген жұрт өздерінің қолдау білдірген көтеріңкі дауыстарымен жеңімпазды анықтаған. Ондай жеңімпаз айтыскердің атақ-даңқы қазақ даласына, халық арасына тез жайылып кететін. XIX ғасырдың атақты айтыс ақындары Орынбай, Жанақ, Шөже, Әсет, Сара, Сүйінбай және басқалар болды. Сол кезден бастап айтыстардың мәтінін Бұл өнер сайысын арнайы зерттеушілер жазып ала бастады. Айтыстарда дәстүрлі қазақ қоғамының аса маңызды өткір проблемалары көтерілді.

Сабақты бекіту:

Бүгінгі таңда біздің елімізде мәдениеттің түрлі бағыттарын дамытуға ерекше мән беріледі. Күнделікті баспасөз беттерімен теледидардан мәдениет қайраткерлері туралы айтылып жатады. Солардың қатарынан әйгілі айтыскер ақындардан кімдерді білесіңдер? Олардың шығармашылығы туралы не айта аласыңдар?
«Аламан айтыс» хабары туралы пікірлерің қандай?
Бүгінгі әйгілі музыканттардан кімдерді білесіңдер? Олардың қандай әндері ерекше ұнайды?

Үйге тапсырама:

Қосымша әдебиеттерді пайдалана отырып, елемізге белгілі музыканттар мен ақындар туралы буклеттер дайындап келіңдер.