Абай ??нанбаев а?ын – а?артушы, жазба ?аза? ?дебиетіні?, ?аза? ?деби тіліні? негізін ?алаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси ?айраткер.
Абай ойшыл – а?ын ретінде ?аза? поэзиясына ?ана ?лан – ?айыр ?лес ?ос?ан жо?, сонымен ?атар композитор ретінде де халы?ты? музыкалы? ?нерінде ед?уір байытты. Абай ?ндеріні? мелодикасы, ыр?а?ы, формасы ?зіне дейінгі келген ?аза? ?ндеріне ??самады. ?р ?айсысыны? ?зіне меншікті ?ле?і болды. ?аза?ты? халы?ты? д?ст?ріндегі он бір буынды ?ле?ге келетін болса, ?нні? с?зін білмейтін не ?мыт?ан адамны?: «?ара?ым айналайын келді? ?айдан» деп айта беретіндей еркіндік м?нда жо?. «Сегіз ая?ты» «К?зімні? ?арасыны?» с?зімен айта алмайсы?. Міне, б?л ж?й – музыка мен с?зді? к?сіп?ойлы? д?режеде ?осылуы болды.
Абай тек ?н шы?арушы композитор ?ана емес, ?н - к?йді? ?діл сыншысы бола білді. Ол жа?сы ?уенді сырт?ы д?ниені? с?улесі деп ба?алайды. ?н - к?йді? сана - сезімге, к??ілге ?сері зор екенін жырлай білді
?йы?тап жат?ан ж?ректі ?н оятар,
Оны? т?тті оран?ан м?ні оятар.
Кейі зауы?, кейі м?? дерті? ?оз?ап,
Жас балаша к??ілді жа?сы уатар.
Абайды? музыка жайында айтыл?ан пікірлері ?р?ашан да ма?ызды, ??нды.
Абай б?кіл шы?ысты?, орысты?, ?аза?ты?, халы?ты?, к?сіп?ойлы? ?дебиетін тере? зерттегендей, музыкада да алдымен ?аза?ты? халы? ?ндерін, к?йлерін жа?сы білді. Ол Біржанны?, А?анны?, Жаяуды? ?ндерін жо?ары ба?алады. Осыларды? н?тижесінде Абай ?аза?ты? халы?ты? музыкалы? интонациясы ше?берінде ?лкен, тере? тамырлан?ан ортада болды. Поэзиясы халы?ты? демде суарыл?ан болса, музыка д?ниесінде де Абай ?аза?ты? халы? музыкасыны? м?хитында т?рбиеленді. Абайды? ?н шы?аруда?ы ?адамдарыны? кейбіреулері осы ба?ытта. Ал?аш?ыда форма жа?ынанда халы?ты? негізде басталды. Мысалы «К??іл ??сы ??й?ылжыр шартарап?а» деген ?нінде, с?зсіз, ар?аны? ?н д?ст?рі к?рінеді. Сол сия?ты «Мен к?рдім ?зын ?айы? ??ла?анын» ?нінде де халы?ты? ?н формасы басым. ?рине б?л ?нні? мелодиялы? дамуында бір?атар жа?алы?тар бар.
Барша?а белгілі, Абай орыс м?дениетінен н?р алып, орыс хал?ыны? демократ а?ын-жазушыларыны? шы?армаларын о?и, зерттей отырып, ?аза? ?дебиетінде ?зіне дейін болма?ан жа?алы?тар тудырды. Ол Пушкин, Лермонтов. Крылов шы?армаларын ?аза?ша?а аударып, соларды ?аза? арасына жаюшы, насихаттаушы болды. Осылай о?и, зерттей, аудара отырып, Абай ?з ?ле?деріне жа?а ыр?а?, жа?а ?лшем енгізді. ?ткір ойлы ?алам ?айраткері орыс м?дениетіні? прогресшілдік ы?палы мен заманны? жа?а ыр?а?-ритімін сезді. М?ны? ?зі оны? музыкалы? творчествосына да ?сер етті.
Абайды? композиторлы??а бас?алардан ?згеше жолмен келуі, оны? творчествосына заманыны? алдын ора?ан жа?алы?тарыны? болуы. Абай ?ндеріні? ыр?а?ты?, ?ндік, мелодиялы?, жа?тарыны? ?зіне дейінгі ?аза?ты? халы? ?ндерінде болма?ан ?асиеттерге ие болуыны? та?ы бір себебі – Абай ерекше бір музыкалы? ортада болды, бір жа?ынан, ?зіні? ас?ан музыкалы? ?абілетіні?, музыканы жан-т?німен с?юіні? ар?асында ?аза?ты? халы? музыкасын жа?сы біліп, Семей ?аласына гастрольге келген артистерді? концерттерін ты?дап к?ру ар?ылы орыс музыкасымен тікелей танысып отырса, екінші жа?ынан, айналасына топтал?ан ?нерпаздарды? кейбіреулері орыс хал?ыны? музыкалы? ?лгілерімен таныс адамдар болды олар ?з баласы ?бдірахман, скрипкашы М??а. Олар Абай шы?ар?ан ?ндерді ты?даушы ?ана емес, бабына келтіріп орындаушы, дос бейілді ке?есшілер еді.
«Мен жазбаймын ?ле?ді ермек ?шін» деген Абай музыкасы?да адам ?міріндегі ?згеше орынын бас?адан ерекше сезген. Абай ?нді ермек ?шін де, ?осымша к?сіп болсын деп те шы?арма?ан. Ол жан сырын халы??а тек поэзия тілі ар?ылы ?ана жеткізуді місе т?тпай, сонымен бірге хал?ымен музыка ар?ылы да тілдесуді ж?н к?рген.
Абай ?з ?ле?дерін, ?ара с?здерін ?а?аз?а т?сіріп, кейінгі ?рпа??а жазып ?алдырса, музыка жа?ынан оны? м?ндай м?мкіншілігі болмады. ?йткені, Абай ?мір с?рген кезе?де ?аза?та музыканы? жазба м?дениеті жо? еді, халы?ты? музыка ауыз д?ст?рлік ?алыпта болатын. Сонды?тан Абай ?ндері де ?аза?ты? бас?а халы? ?н – к?йлері сия?ты, ауыздан – ауыз?а, заманнан – заман?а ауыса отырып жетті.
Абайды? ?ндері ХХ ?асырды? 20-шы жылдарынан бастап жиналып, нота?а т?сіріледі. ?аза?ты? халы? музыкасын жинаушы, ?нертанушы ?алым А.Затаевич 1925 жылы Абайды? бірнеше ?нін ж?не 30-шы жылдары композиторлар Б.Ерзакович, Л.Хамиди Абайды? 20-дан аса ?ндерін нота?а т?сіреді. 1935 жылы М.?уезовті? ?атысуымен Абай ?ндерін толы? жинап нота?а т?сіру ?ол?а алынды. Б?гінде Абайды? музыкалы? м?расы, ?аза? музыка зерттеу ?ылымында жеке сала болып зерттелуде.
Абайды? ?ндері жайында Музыка зерттеуші Ахмет ж?банов былай деп жазады: «Абайды? ?ндері бізге толы? жеткен себебі – оларды? халы?ты? ж?регінде, халы? санасынан ?шпес орын ал?анды?ында» деп к?рсетеді.
Абай ?ндері ал?ашында оны? ?з айналасына, ауыл-айма?ына, кейін жалпы ?аза? арасына тарай бастады. Абай ?ндері, халы?ты? негізден н?р ал?анды?тан, халы? ?ндерімен тамырласып жат?анды?тан нотаны? жо? кезінде-а?, ауыздан ауыз?а к?ше отырып, ?алы? б??араны? игілігіне айналды. Б??ан б?рын-со?ды ?аза?ты? халы?ты? музыка салтында болма?ан жа?а музыкалы? ?ткір тіл мен жа?ашыл ?ле? текстіне ??рылуы да себеп болды. Ол шын м?нісінде халы? музыкасына к?птеген т?р мен екпін енгізген ?ндері ар?ылы ?аза? музыкасында ?згеше Абайлы? на?ыш тудырды. Жа?а ыр?а? – ?лшеу, жа?а кейіпті мелодия жолы, жа?а ?нс?здіктері – осы ?шеуі Абай музыкасыны? жа?алы?ы болды. А?ынны? ?ндерін ал?аш орындаушылар ?йелі ?йгерім, балалары ?бдірахман, т?ра??л, А?ылбай, ?нші ?лма?амбет, скрипкашы М??а болды.
Абай ?ндері б?л к?ндері ?аза?ты? музыка м?дениетіні? алтын ?орына енді. Олар жазылып алын?ан к?йінде де, тікелей де радио ж?не теледидар ар?ылы халы? ?ншілерімен ?атар опера театрыны?, филармония ж?не эстрада ?ншілеріні? орындауында шыр?алады. Мектептегі жастар мен студенттерді?, к?ркем ?нер ?жымдарыны? ?ншілері мен хорлары с?йіп орындайтын ?уенге айналды. Той – думан, жастар кештері, дастархан ?уаныштары Абай ?ндерімен басталатын болды.
Абайды? ?ндерімен ?атар «Май т?ні», «Торжор?а», «Желдірме» деген ?ш к?йі де бар. Абайды? к?йлеріні? тарихына то?талатын болса?, «Май т?ні» - б?л к?йді1923 жылы ?.Сармурзин Абайды? А?ылбайдан ту?ан немересі Исрайылдан, ал Исрайыл Абайды? ?зінен ?йренген. Исрайылды? айтуынша Абай б?л к?йін жайлауда?ы т?нгі сауы?-сайранда отырып шы?арыпты. К?й таби?ат с?лулы?ын бейнелеген. Екі б?лімнен т?ратын лирикалы? туынды. Музыкалы? ?уені Абай ?ндеріне сарындас, жаз?ы жайлауды? т?нгі к?рінісін, жастарды? к??ілді сауы?-сайранын елестетеді. «Торжор?а» - б?л к?йді де ?.Сармурзин 1923 жылы Оспан деген домбырашыдан ?йренген. Оспан а?ын ауылында жыл?ышы ?рі Абай?а ат ?осшы бол?ан кісі. Абайды? Жетісу елінен сыйлы??а келген Торжор?а деген аты бол?ан. А?ынны? с?йікті ?лы ?бдірахман Верный (Алматы) ?аласында?ы ауруханада жат?ан кезінде оны к?туге кенже баласы Ма?ауияны жібереді. Ма?ауия Верныйды? базарында ?лы ж?зді? Д?т деген адамына кездесіп танысады. Ма?ауияны? Абай баласы екнін білген со?, ол а?ын?а д??ай с?лем айтып, Торжор?а атын сый?а тартады. «Желдірме» - Абайды? домбыра?а арнал?ан ?н-к?йі. Б?гінде жалпы ?аза?ты? к?йшілік д?ст?рінде «?н-к?й» ж?не «жыр-к?й» деген екі жанрды? ж?не д?уірден бастау алып келе жат?аны аны?талып отыр. «Жыр-к?й» ?ара?алпа? ??ірін мекендеген ?аза? ж?ртына т?н болса, «?н-к?й» Ар?ада, Шы?ыс ?аза?стан жері мен Таулы-Алтай айма?ында Мон?олия ?аза?тарыны? арасында ке?інен тара?ан. Абайды? «Желдірмесі» - осындай ?лтты? д?ст?р негізінде ту?ан шы?арма. Б?л к?й ?н жанырымен, ?лтты? мелодиялы? сазымен, синкретті т?рімен, ?уендік ыр?а? желісімен ерекшеленеді.
К?йді 1977 жылы музыка зерттеушісі ?.Ж?збасов Шы?ыс ?аза?стан облысыны? Катон?ара?ай ауылында т?ратын Демшінов Хамзадан таспа?а жазып, нота?а т?сірген. Б?л к?й ал?аш рет Абайды? «Айттым с?лем ?алам?ас» деген ?н-к?й жина?ына енгізілді.
А?ынны? музыкалы? м?расы ?аза?ты? ?лтты? ?нері тарихында ерекше орын алады. Абайды? ?уендік таланты халы?ты? негізде дамып, а?ынны? рухани жан- д?ниесі, ?лемге к?з?арасы оны? лирикалы? ?ндерінде айры?ша к?рсетілген. Абайды? «к?зімні? ?арасы», «Не іздейсі? к??ілім», «Айттым с?лем ?алам?ас», «Татьянаны? хаты» ж?не т.б. ?ндері ар?ылы халы?ты? ?н шы?армашылы?ына жа?а ыр?а?, ана тілді к?ркемдік – м?нді ?олдануды? жа?а ?а?идалары ендірілді. «Абай поэзияда ?андай жа?ашыл, тап?ыр болса, ?н - к?йде де сондай жа?ашыл болды. Ол ?н-к?йді жа?а мазм?нда, ты? ?діспен байытып, ?нні? ?зіне дейінгі халы? к?йлерінен м?лде бас?аша м?дениетті т?рлерін жасады», деп М.?уезов айт?андай Абай халы?ты? музыка ?орын ыр?а?ты? ?н ?нерімен байыта отырып, жа?алы? із салды.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
1. А ??нанбаев «Айттым с?лем ?алам?ас» Алматы «?нер» баспасы 1986ж
2.«Абайды? ?ндері мен к?йлері» Алматы «?лке» баспасы 2012ж
3 «Абай» энциклопедиясы Алматы «Атам?ра» баспасы 1995ж
4 «Абай» журналы 1995ж
5. «Абай» журналы 2008ж
Просмотр содержимого документа
«"Абайды? ?ндері мен к?йлері"»
Абайдың әндері мен күйлері
Абай Құнанбаев ақын – ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер.
Абай ойшыл – ақын ретінде қазақ поэзиясына ғана ұлан – ғайыр үлес қосқан жоқ, сонымен қатар композитор ретінде де халықтың музыкалық өнерінде едәуір байытты. Абай әндерінің мелодикасы, ырғағы, формасы өзіне дейінгі келген қазақ әндеріне ұқсамады. Әр қайсысының өзіне меншікті өлеңі болды. Қазақтың халықтық дәстүріндегі он бір буынды өлеңге келетін болса, әннің сөзін білмейтін не ұмытқан адамның: «Қарағым айналайын келдің қайдан» деп айта беретіндей еркіндік мұнда жоқ. «Сегіз аяқты» «Көзімнің қарасының» сөзімен айта алмайсың. Міне, бұл жәй – музыка мен сөздің кәсіпқойлық дәрежеде қосылуы болды.
Абай тек ән шығарушы композитор ғана емес, ән - күйдің әділ сыншысы бола білді. Ол жақсы әуенді сыртқы дүниенің сәулесі деп бағалайды. Ән - күйдің сана - сезімге, көңілге әсері зор екенін жырлай білді
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Оның тәтті оранған мәні оятар.
Кейі зауық, кейі мұң дертің қозғап,
Жас балаша көңілді жақсы уатар.
Абайдың музыка жайында айтылған пікірлері әрқашан да маңызды, құнды.
Абай бүкіл шығыстың, орыстың, қазақтың, халықтық, кәсіпқойлық әдебиетін терең зерттегендей, музыкада да алдымен қазақтың халық әндерін, күйлерін жақсы білді. Ол Біржанның, Ақанның, Жаяудың әндерін жоғары бағалады. Осылардың нәтижесінде Абай қазақтың халықтық музыкалық интонациясы шеңберінде үлкен, терең тамырланған ортада болды. Поэзиясы халықтық демде суарылған болса, музыка дүниесінде де Абай қазақтың халық музыкасының мұхитында тәрбиеленді. Абайдың ән шығарудағы қадамдарының кейбіреулері осы бағытта. Алғашқыда форма жағынанда халықтық негізде басталды. Мысалы «Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа» деген әнінде, сөзсіз, арқаның ән дәстүрі көрінеді. Сол сияқты «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» әнінде де халықтық ән формасы басым. Әрине бұл әннің мелодиялық дамуында бірқатар жаңалықтар бар.
Баршаға белгілі, Абай орыс мәдениетінен нәр алып, орыс халқының демократ ақын-жазушыларының шығармаларын оқи, зерттей отырып, қазақ әдебиетінде өзіне дейін болмаған жаңалықтар тудырды. Ол Пушкин, Лермонтов. Крылов шығармаларын қазақшаға аударып, соларды қазақ арасына жаюшы, насихаттаушы болды. Осылай оқи, зерттей, аудара отырып, Абай өз өлеңдеріне жаңа ырғақ, жаңа өлшем енгізді. Өткір ойлы қалам қайраткері орыс мәдениетінің прогресшілдік ықпалы мен заманның жаңа ырғақ-ритімін сезді. Мұның өзі оның музыкалық творчествосына да әсер етті.
Абайдың композиторлыққа басқалардан өзгеше жолмен келуі, оның творчествосына заманының алдын ораған жаңалықтарының болуы. Абай әндерінің ырғақтық, үндік, мелодиялық, жақтарының өзіне дейінгі қазақтың халық әндерінде болмаған қасиеттерге ие болуының тағы бір себебі – Абай ерекше бір музыкалық ортада болды, бір жағынан, өзінің асқан музыкалық қабілетінің, музыканы жан-тәнімен сүюінің арқасында қазақтың халық музыкасын жақсы біліп, Семей қаласына гастрольге келген артистердің концерттерін тыңдап көру арқылы орыс музыкасымен тікелей танысып отырса, екінші жағынан, айналасына топталған өнерпаздардың кейбіреулері орыс халқының музыкалық үлгілерімен таныс адамдар болды олар өз баласы Әбдірахман, скрипкашы Мұқа. Олар Абай шығарған әндерді тыңдаушы ғана емес, бабына келтіріп орындаушы, дос бейілді кеңесшілер еді.
«Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген Абай музыкасыңда адам өміріндегі өзгеше орынын басқадан ерекше сезген. Абай әнді ермек үшін де, қосымша кәсіп болсын деп те шығармаған. Ол жан сырын халыққа тек поэзия тілі арқылы ғана жеткізуді місе тұтпай, сонымен бірге халқымен музыка арқылы да тілдесуді жөн көрген.
Абай өз өлеңдерін, қара сөздерін қағазға түсіріп, кейінгі ұрпаққа жазып қалдырса, музыка жағынан оның мұндай мүмкіншілігі болмады. Өйткені, Абай өмір сүрген кезеңде қазақта музыканың жазба мәдениеті жоқ еді, халықтық музыка ауыз дәстүрлік қалыпта болатын. Сондықтан Абай әндері де қазақтың басқа халық ән – күйлері сияқты, ауыздан – ауызға, заманнан – заманға ауыса отырып жетті.
Абайдың әндері ХХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап жиналып, нотаға түсіріледі. Қазақтың халық музыкасын жинаушы, өнертанушы ғалым А.Затаевич 1925 жылы Абайдың бірнеше әнін және 30-шы жылдары композиторлар Б.Ерзакович, Л.Хамиди Абайдың 20-дан аса әндерін нотаға түсіреді. 1935 жылы М.Әуезовтің қатысуымен Абай әндерін толық жинап нотаға түсіру қолға алынды. Бүгінде Абайдың музыкалық мұрасы, қазақ музыка зерттеу ғылымында жеке сала болып зерттелуде.
Абайдың әндері жайында Музыка зерттеуші Ахмет жұбанов былай деп жазады: «Абайдың әндері бізге толық жеткен себебі – олардың халықтың жүрегінде, халық санасынан өшпес орын алғандығында» деп көрсетеді.
Абай әндері алғашында оның өз айналасына, ауыл-аймағына, кейін жалпы қазақ арасына тарай бастады. Абай әндері, халықтық негізден нәр алғандықтан, халық әндерімен тамырласып жатқандықтан нотаның жоқ кезінде-ақ, ауыздан ауызға көше отырып, қалың бұқараның игілігіне айналды. Бұған бұрын-соңды қазақтың халықтық музыка салтында болмаған жаңа музыкалық өткір тіл мен жаңашыл өлең текстіне құрылуы да себеп болды. Ол шын мәнісінде халық музыкасына көптеген түр мен екпін енгізген әндері арқылы қазақ музыкасында өзгеше Абайлық нақыш тудырды. Жаңа ырғақ – өлшеу, жаңа кейіпті мелодия жолы, жаңа үнсөздіктері – осы үшеуі Абай музыкасының жаңалығы болды. Ақынның әндерін алғаш орындаушылар әйелі Әйгерім, балалары Әбдірахман, тұрағұл, Ақылбай, әнші Әлмағамбет, скрипкашы Мұқа болды.
Абай әндері бұл күндері қазақтың музыка мәдениетінің алтын қорына енді. Олар жазылып алынған күйінде де, тікелей де радио және теледидар арқылы халық әншілерімен қатар опера театрының, филармония және эстрада әншілерінің орындауында шырқалады. Мектептегі жастар мен студенттердің, көркем өнер ұжымдарының әншілері мен хорлары сүйіп орындайтын әуенге айналды. Той – думан, жастар кештері, дастархан қуаныштары Абай әндерімен басталатын болды.
Абайдың әндерімен қатар «Май түні», «Торжорға», «Желдірме» деген үш күйі де бар. Абайдың күйлерінің тарихына тоқталатын болсақ, «Май түні» - бұл күйді1923 жылы Ғ.Сармурзин Абайдың Ақылбайдан туған немересі Исрайылдан, ал Исрайыл Абайдың өзінен үйренген. Исрайылдың айтуынша Абай бұл күйін жайлаудағы түнгі сауық-сайранда отырып шығарыпты. Күй табиғат сұлулығын бейнелеген. Екі бөлімнен тұратын лирикалық туынды. Музыкалық әуені Абай әндеріне сарындас, жазғы жайлаудың түнгі көрінісін, жастардың көңілді сауық-сайранын елестетеді. «Торжорға» - бұл күйді де Ғ.Сармурзин 1923 жылы Оспан деген домбырашыдан үйренген. Оспан ақын ауылында жылқышы әрі Абайға ат қосшы болған кісі. Абайдың Жетісу елінен сыйлыққа келген Торжорға деген аты болған. Ақынның сүйікті ұлы Әбдірахман Верный (Алматы) қаласындағы ауруханада жатқан кезінде оны күтуге кенже баласы Мағауияны жібереді. Мағауия Верныйдың базарында ұлы жүздің Дәт деген адамына кездесіп танысады. Мағауияның Абай баласы екнін білген соң, ол ақынға дұғай сәлем айтып, Торжорға атын сыйға тартады. «Желдірме» - Абайдың домбыраға арналған ән-күйі. Бүгінде жалпы қазақтың күйшілік дәстүрінде «ән-күй» және «жыр-күй» деген екі жанрдың және дәуірден бастау алып келе жатқаны анықталып отыр. «Жыр-күй» Қарақалпақ өңірін мекендеген қазақ жұртына тән болса, «ән-күй» Арқада, Шығыс Қазақстан жері мен Таулы-Алтай аймағында Монғолия қазақтарының арасында кеңінен тараған. Абайдың «Желдірмесі» - осындай ұлттық дәстүр негізінде туған шығарма. Бұл күй ән жанырымен, ұлттық мелодиялық сазымен, синкретті түрімен, әуендік ырғақ желісімен ерекшеленеді.
Күйді 1977 жылы музыка зерттеушісі Қ.Жүзбасов Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауылында тұратын Демшінов Хамзадан таспаға жазып, нотаға түсірген. Бұл күй алғаш рет Абайдың «Айттым сәлем қаламқас» деген ән-күй жинағына енгізілді.
Ақынның музыкалық мұрасы қазақтың ұлттық өнері тарихында ерекше орын алады. Абайдың әуендік таланты халықтық негізде дамып, ақынның рухани жан- дүниесі, әлемге көзқарасы оның лирикалық әндерінде айрықша көрсетілген. Абайдың «көзімнің қарасы», «Не іздейсің көңілім», «Айттым сәлем Қаламқас», «Татьянаның хаты» және т.б. әндері арқылы халықтық ән шығармашылығына жаңа ырғақ, ана тілді көркемдік – мәнді қолданудың жаңа қағидалары ендірілді. «Абай поэзияда қандай жаңашыл, тапқыр болса, ән - күйде де сондай жаңашыл болды. Ол ән-күйді жаңа мазмұнда, тың әдіспен байытып, әннің өзіне дейінгі халық күйлерінен мүлде басқаша мәдениетті түрлерін жасады», деп М.Әуезов айтқандай Абай халықтық музыка қорын ырғақтық ән өнерімен байыта отырып, жаңалық із салды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. А Құнанбаев «Айттым сәлем қаламқас» Алматы «Өнер» баспасы 1986ж
2.«Абайдың әндері мен күйлері» Алматы «Өлке» баспасы 2012ж
3 «Абай» энциклопедиясы Алматы «Атамұра» баспасы 1995ж
