Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
Абайды? ?ндері мен к?йлері
Абай ??нанбаев а?ын – а?артушы, жазба ?аза? ?дебиетіні?, ?аза? ?деби тіліні? негізін ?алаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси ?айраткер.
Абай ойшыл – а?ын ретінде ?аза? поэзиясына ?ана ?лан – ?айыр ?лес ?ос?ан жо?, сонымен ?атар композитор ретінде де халы?ты? музыкалы? ?нерінде ед?уір байытты. Абай ?ндеріні? мелодикасы, ыр?а?ы, формасы ?зіне дейінгі келген ?аза? ?ндеріне ??самады. ?р ?айсысыны? ?зіне меншікті ?ле?і болды. ?аза?ты? халы?ты? д?ст?ріндегі он бір буынды ?ле?ге келетін болса, ?нні? с?зін білмейтін не ?мыт?ан адамны?: «?ара?ым айналайын келді? ?айдан» деп айта беретіндей еркіндік м?нда жо?. «Сегіз ая?ты» «К?зімні? ?арасыны?» с?зімен айта алмайсы?. Міне, б?л ж?й – музыка мен с?зді? к?сіп?ойлы? д?режеде ?осылуы болды.
Абай тек ?н шы?арушы композитор ?ана емес, ?н - к?йді? ?діл сыншысы бола білді. Ол жа?сы ?уенді сырт?ы д?ниені? с?улесі деп ба?алайды. ?н - к?йді? сана - сезімге, к??ілге ?сері зор екенін жырлай білді
?йы?тап жат?ан ж?ректі ?н оятар,
Оны? т?тті оран?ан м?ні оятар.
Кейі зауы?, кейі м?? дерті? ?оз?ап,
Жас балаша к??ілді жа?сы уатар.
Абайды? музыка жайында айтыл?ан пікірлері ?р?ашан да ма?ызды, ??нды.
Абай б?кіл шы?ысты?, орысты?, ?аза?ты?, халы?ты?, к?сіп?ойлы? ?дебиетін тере? зерттегендей, музыкада да алдымен ?аза?ты? халы? ?ндерін, к?йлерін жа?сы білді. Ол Біржанны?, А?анны?, Жаяуды? ?ндерін жо?ары ба?алады. Осыларды? н?тижесінде Абай ?аза?ты? халы?ты? музыкалы? интонациясы ше?берінде ?лкен, тере? тамырлан?ан ортада болды. Поэзиясы халы?ты? демде суарыл?ан болса, музыка д?ниесінде де Абай ?аза?ты? халы? музыкасыны? м?хитында т?рбиеленді. Абайды? ?н шы?аруда?ы ?адамдарыны? кейбіреулері осы ба?ытта. Ал?аш?ыда форма жа?ынанда халы?ты? негізде басталды. Мысалы «К??іл ??сы ??й?ылжыр шартарап?а» деген ?нінде, с?зсіз, ар?аны? ?н д?ст?рі к?рінеді. Сол сия?ты «Мен к?рдім ?зын ?айы? ??ла?анын» ?нінде де халы?ты? ?н формасы басым. ?рине б?л ?нні? мелодиялы? дамуында бір?атар жа?алы?тар бар.
Барша?а белгілі, Абай орыс м?дениетінен н?р алып, орыс хал?ыны? демократ а?ын-жазушыларыны? шы?армаларын о?и, зерттей отырып, ?аза? ?дебиетінде ?зіне дейін болма?ан жа?алы?тар тудырды. Ол Пушкин, Лермонтов. Крылов шы?армаларын ?аза?ша?а аударып, соларды ?аза? арасына жаюшы, насихаттаушы болды. Осылай о?и, зерттей, аудара отырып, Абай ?з ?ле?деріне жа?а ыр?а?, жа?а ?лшем енгізді. ?ткір ойлы ?алам ?айраткері орыс м?дениетіні? прогресшілдік ы?палы мен заманны? жа?а ыр?а?-ритімін сезді. М?ны? ?зі оны? музыкалы? творчествосына да ?сер етті.
Абайды? композиторлы??а бас?алардан ?згеше жолмен келуі, оны? творчествосына заманыны? алдын ора?ан жа?алы?тарыны? болуы. Абай ?ндеріні? ыр?а?ты?, ?ндік, мелодиялы?, жа?тарыны? ?зіне дейінгі ?аза?ты? халы? ?ндерінде болма?ан ?асиеттерге ие болуыны? та?ы бір себебі – Абай ерекше бір музыкалы? ортада болды, бір жа?ынан, ?зіні? ас?ан музыкалы? ?абілетіні?, музыканы жан-т?німен с?юіні? ар?асында ?аза?ты? халы? музыкасын жа?сы біліп, Семей ?аласына гастрольге келген артистерді? концерттерін ты?дап к?ру ар?ылы орыс музыкасымен тікелей танысып отырса, екінші жа?ынан, айналасына топтал?ан ?нерпаздарды? кейбіреулері орыс хал?ыны? музыкалы? ?лгілерімен таныс адамдар болды олар ?з баласы ?бдірахман, скрипкашы М??а. Олар Абай шы?ар?ан ?ндерді ты?даушы ?ана емес, бабына келтіріп орындаушы, дос бейілді ке?есшілер еді.
«Мен жазбаймын ?ле?ді ермек ?шін» деген Абай музыкасы?да адам ?міріндегі ?згеше орынын бас?адан ерекше сезген. Абай ?нді ермек ?шін де, ?осымша к?сіп болсын деп те шы?арма?ан. Ол жан сырын халы??а тек поэзия тілі ар?ылы ?ана жеткізуді місе т?тпай, сонымен бірге хал?ымен музыка ар?ылы да тілдесуді ж?н к?рген.
Абай ?з ?ле?дерін, ?ара с?здерін ?а?аз?а т?сіріп, кейінгі ?рпа??а жазып ?алдырса, музыка жа?ынан оны? м?ндай м?мкіншілігі болмады. ?йткені, Абай ?мір с?рген кезе?де ?аза?та музыканы? жазба м?дениеті жо? еді, халы?ты? музыка ауыз д?ст?рлік ?алыпта болатын. Сонды?тан Абай ?ндері де ?аза?ты? бас?а халы? ?н – к?йлері сия?ты, ауыздан – ауыз?а, заманнан – заман?а ауыса отырып жетті.
Абайды? ?ндері ХХ ?асырды? 20-шы жылдарынан бастап жиналып, нота?а т?сіріледі. ?аза?ты? халы? музыкасын жинаушы, ?нертанушы ?алым А.Затаевич 1925 жылы Абайды? бірнеше ?нін ж?не 30-шы жылдары композиторлар Б.Ерзакович, Л.Хамиди Абайды? 20-дан аса ?ндерін нота?а т?сіреді. 1935 жылы М.?уезовті? ?атысуымен Абай ?ндерін толы? жинап нота?а т?сіру ?ол?а алынды. Б?гінде Абайды? музыкалы? м?расы, ?аза? музыка зерттеу ?ылымында жеке сала болып зерттелуде.
Абайды? ?ндері жайында Музыка зерттеуші Ахмет ж?банов былай деп жазады: «Абайды? ?ндері бізге толы? жеткен себебі – оларды? халы?ты? ж?регінде, халы? санасынан ?шпес орын ал?анды?ында» деп к?рсетеді.
Абай ?ндері ал?ашында оны? ?з айналасына, ауыл-айма?ына, кейін жалпы ?аза? арасына тарай бастады. Абай ?ндері, халы?ты? негізден н?р ал?анды?тан, халы? ?ндерімен тамырласып жат?анды?тан нотаны? жо? кезінде-а?, ауыздан ауыз?а к?ше отырып, ?алы? б??араны? игілігіне айналды. Б??ан б?рын-со?ды ?аза?ты? халы?ты? музыка салтында болма?ан жа?а музыкалы? ?ткір тіл мен жа?ашыл ?ле? текстіне ??рылуы да себеп болды. Ол шын м?нісінде халы? музыкасына к?птеген т?р мен екпін енгізген ?ндері ар?ылы ?аза? музыкасында ?згеше Абайлы? на?ыш тудырды. Жа?а ыр?а? – ?лшеу, жа?а кейіпті мелодия жолы, жа?а ?нс?здіктері – осы ?шеуі Абай музыкасыны? жа?алы?ы болды. А?ынны? ?ндерін ал?аш орындаушылар ?йелі ?йгерім, балалары ?бдірахман, т?ра??л, А?ылбай, ?нші ?лма?амбет, скрипкашы М??а болды.
Абай ?ндері б?л к?ндері ?аза?ты? музыка м?дениетіні? алтын ?орына енді. Олар жазылып алын?ан к?йінде де, тікелей де радио ж?не теледидар ар?ылы халы? ?ншілерімен ?атар опера театрыны?, филармония ж?не эстрада ?ншілеріні? орындауында шыр?алады. Мектептегі жастар мен студенттерді?, к?ркем ?нер ?жымдарыны? ?ншілері мен хорлары с?йіп орындайтын ?уенге айналды. Той – думан, жастар кештері, дастархан ?уаныштары Абай ?ндерімен басталатын болды.
Абайды? ?ндерімен ?атар «Май т?ні», «Торжор?а», «Желдірме» деген ?ш к?йі де бар. Абайды? к?йлеріні? тарихына то?талатын болса?, «Май т?ні» - б?л к?йді1923 жылы ?.Сармурзин Абайды? А?ылбайдан ту?ан немересі Исрайылдан, ал Исрайыл Абайды? ?зінен ?йренген. Исрайылды? айтуынша Абай б?л к?йін жайлауда?ы т?нгі сауы?-сайранда отырып шы?арыпты. К?й таби?ат с?лулы?ын бейнелеген. Екі б?лімнен т?ратын лирикалы? туынды. Музыкалы? ?уені Абай ?ндеріне сарындас, жаз?ы жайлауды? т?нгі к?рінісін, жастарды? к??ілді сауы?-сайранын елестетеді. «Торжор?а» - б?л к?йді де ?.Сармурзин 1923 жылы Оспан деген домбырашыдан ?йренген. Оспан а?ын ауылында жыл?ышы ?рі Абай?а ат ?осшы бол?ан кісі. Абайды? Жетісу елінен сыйлы??а келген Торжор?а деген аты бол?ан. А?ынны? с?йікті ?лы ?бдірахман Верный (Алматы) ?аласында?ы ауруханада жат?ан кезінде оны к?туге кенже баласы Ма?ауияны жібереді. Ма?ауия Верныйды? базарында ?лы ж?зді? Д?т деген адамына кездесіп танысады. Ма?ауияны? Абай баласы екнін білген со?, ол а?ын?а д??ай с?лем айтып, Торжор?а атын сый?а тартады. «Желдірме» - Абайды? домбыра?а арнал?ан ?н-к?йі. Б?гінде жалпы ?аза?ты? к?йшілік д?ст?рінде «?н-к?й» ж?не «жыр-к?й» деген екі жанрды? ж?не д?уірден бастау алып келе жат?аны аны?талып отыр. «Жыр-к?й» ?ара?алпа? ??ірін мекендеген ?аза? ж?ртына т?н болса, «?н-к?й» Ар?ада, Шы?ыс ?аза?стан жері мен Таулы-Алтай айма?ында Мон?олия ?аза?тарыны? арасында ке?інен тара?ан. Абайды? «Желдірмесі» - осындай ?лтты? д?ст?р негізінде ту?ан шы?арма. Б?л к?й ?н жанырымен, ?лтты? мелодиялы? сазымен, синкретті т?рімен, ?уендік ыр?а? желісімен ерекшеленеді.
К?йді 1977 жылы музыка зерттеушісі ?.Ж?збасов Шы?ыс ?аза?стан облысыны? Катон?ара?ай ауылында т?ратын Демшінов Хамзадан таспа?а жазып, нота?а т?сірген. Б?л к?й ал?аш рет Абайды? «Айттым с?лем ?алам?ас» деген ?н-к?й жина?ына енгізілді.
А?ынны? музыкалы? м?расы ?аза?ты? ?лтты? ?нері тарихында ерекше орын алады. Абайды? ?уендік таланты халы?ты? негізде дамып, а?ынны? рухани жан- д?ниесі, ?лемге к?з?арасы оны? лирикалы? ?ндерінде айры?ша к?рсетілген. Абайды? «к?зімні? ?арасы», «Не іздейсі? к??ілім», «Айттым с?лем ?алам?ас», «Татьянаны? хаты» ж?не т.б. ?ндері ар?ылы халы?ты? ?н шы?армашылы?ына жа?а ыр?а?, ана тілді к?ркемдік – м?нді ?олдануды? жа?а ?а?идалары ендірілді. «Абай поэзияда ?андай жа?ашыл, тап?ыр болса, ?н - к?йде де сондай жа?ашыл болды. Ол ?н-к?йді жа?а мазм?нда, ты? ?діспен байытып, ?нні? ?зіне дейінгі халы? к?йлерінен м?лде бас?аша м?дениетті т?рлерін жасады», деп М.?уезов айт?андай Абай халы?ты? музыка ?орын ыр?а?ты? ?н ?нерімен байыта отырып, жа?алы? із салды.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
1. А ??нанбаев «Айттым с?лем ?алам?ас» Алматы «?нер» баспасы 1986ж
2.«Абайды? ?ндері мен к?йлері» Алматы «?лке» баспасы 2012ж
3 «Абай» энциклопедиясы Алматы «Атам?ра» баспасы 1995ж
4 «Абай» журналы 1995ж
5. «Абай» журналы 2008ж
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт