ҒҰНДАР
Ғұндар: б.з.б 4ғ мен б.з 3ғ аралығында өмір сүрген
Мекендеген жері: Енисей жағалауларынан Алтайға дейінгі аралық.
Ғұн мемлекетінің саяси күшейген уақыты: б.з.б ІІғ мен І ғ аралығы
Қытай деректері
«ғұн» атауы пайда болған кезеңі б.з.б ІІІғ
Ғұндар туралы дерек берген («гун, руң, хун ю»)
Қытай деректерінде ғұн басшысының титулы: «Шаньюй»
Ғұндар алым салық төлеуге мәжбүр еткен ел: Қытай(Қытай императоры Мөдемен «тыныштық және туысқандық» шарт жасақан Шаньюй қытай ханшасын әйелдікке алып,ғұндарға салық төледі)
Ғұндар мен Қытайлар арсындағы соғыс 300 жылға созылған.
Шығыстанушы ғалым Л.Н. Гумилев
Мөде бастаған ғұн державасының б.з.б 209ж пайда болған мерзімі.(б.з.б ІІІғ)
Мөде ғұн державасының негізін салушы. (Мемлекетке біріккен, күшейген, әскери реформа жасады)
«Жер дегеніміз мемлекеттің негізі, оны қалай береміз» деп айтқан шаньюй Мөде
Ғұн мемлекеті
24 руға бөлінген
Мемлекет басшысы
Шаньюй. Билік мұрагерлікпен берілді.
Шаньюйден кейінгі басты тұлға «Түменбасы» деп аталатын бекзадалар болған (шаньюй ұлдары,інілері, жақын туыстары еді)
Ғұн мемлекетіндегі Түменбасы әскерінің құрамы 10 мың атты әскер.
Ғұндар мемлекеті әскери жүйе бойынша 3 қанатқа бөлінген (Сол, орталық оң қанат)
Қытай дерегінде ғұндардың күш қуаты туралы: «Ғұндар құдіреттілігі сондай, елшісі қолындағы шаньюйдің сенім таңбаларымен көрші елдерге барды. Ол бір мемлекттен екінші мемлекетке шығарып салып, азықпен қамтамасыз етіп тұрды» деп жазылған.
Ғұн әскері
Атты әскер болды. Олар қамал бұзғыш техниканы қолданған.
Империяны басқару тобы ру тайпа ақсүйектерінен құралды.
Бекзадалар «Аспанға, Жерге, ата баба аруағына және көктегі тәңірге арнап құрбандық шалу үшін» жылына үш рет шаньюйдің алдында ақсақалдар кеңесіне жиналған. Жиналғанда шаньюй туыстары.Олар мемлекеттік істерді талқылады.
Б.з.б ІІІғ
Қытай жылнамаларында «Қытайдың солт Байкалдан Ордосқа дейінгі аралықты мекендеген ғұн тайпалары бірлестігі құрылды». Қытайға шабуыл жасайды. 300 жылға созылды.Цинь патшалығы өз шекарасын қорғау үшін Ұлы Қытай қорғанын салдырды. Қорған 5000 шақырымға созылып, биіктігі 10метр, әр 60-100 метр сайын күзет мұнарасы қойылған.
Мөде Мемлекетке біріккен, күшейген, әскери реформа жасады. Оңтүстіктегі дунхуларды талқандады.
Ғұндар
Қытайдың Хань әулетінің негізін қалаушы Лю Банды жеңіп,өздеріне бағынышты етті. Сөйтіп Байкал көлінен Тибет тауына дейін, Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өз орта ағысына дейін құдіретті ғұн империясын құрды.
Ғұн мемлекеті б.з.б Іғ ортасында (55жыл) екіге бөлінді.
Оңтүстік
Тәуелсіздігінен айырылып, Хань әулетіне бағынды
Солтүстік
Б.з.б Іғ аяғында Чжи чжи шаньюй басқаруымен өздерінің тәуелсіздігін сақтап қалу үшін батысқа қарай жылжыды.Оңт қаңлы тайпасына жетіп, бейбіт келісім құрып, Талас өз шығыс жағында көшуге мүмкіндік алды,Үйсіндерге қарсы одақ құрды.
Нәтижесі: Чжи чжидің тұтқынға алынуы
«Халықтардың ұлы қоныс аударуын бастаған» ғұндар
Б.з Іғ бастап
Қазақстанның оңт батысы мен Арал бойына ғұн тайпалары екінші көшу толқыны басталды.Алан, ас тайпаларын батысқа, Каспий теңізіне қарай ығысуына мәжбүр етті.Олар жылжи отырып Дунай арқылы батыс Еуропаға дейін жетті.
Б.з.б 2ғ басталып 4ғ дейін.
Ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы.
Б.з.б Ү ғ
Ғұндар Рим империясына қауіп туғызды. Ғұн басшысы, патшасы Атилла (Еділ шамамен 400-453ж өмір сүрген).
Еділ (Атилла) атымен аталатын өзен Волга.
Еуропада Атилла ғұн империясын қазіргі Венгрия жерінде құрылған.
Рим империясының құлауына ғұндар себеп болды.
Ғұн билеушісі Атилла қайтыс болған соң 453ж ғұн мемлекеті ыдырады.
451 жылы
Еділ әскерінің Галлия Каталун даласындағы римдіктермен шайқасы болды.Ғұн жорықтары нәтижесінде Еуропаны Римдіктерден азат етіп, орта ғасыр тарихының басталуына негіз болды.
Атилла ағаш ыдыстан тамақ ішкен.
Атилла туралы дерек
Прииск Византия елшісі
Атилла туралы жазған. «Бір көрген адам Атилланы нағыз азиялық екенін бірден айтады» деп жазған 448ж Атилла сарайында болған.
Атилла сарайында ерекше таңқалғаны: аппақ тастан қаланған монша
Аммиан Марцеллин
Рим тарихшысы
Ғұндар жөнінде маңызды дерек қалдырған. 31 кітаптан тұратын «Іс қимылдар» шығармасында ғұндар туралы жазған. Ол туралы: «Ғұндар жақсы шыныққан, олар отты қажет етпейді» деп жазған.
«төзімді келеді. Күні түні ат үстінен түспейді, сауда саттықты да ат үстінде жүріп жасайды.ат үстінде ішіп жейді, ат үстінде ұйықтайды, түс те көреді» деген
Джузеппе Верди
италиян композиторы
«Атилла» операсын жазған (1846ж қойылған )
Француз тарихшысы Тьер Амеди
Атилла жөнінде еңбегі: «Атилла мұрагерлерінің тарихы»
Рафаэль Санти суретші
«Қасиетті Леон мен Атилланың кездесуі» атты суретті салған
Мағжан Жұмабаев
«Пайғамбар» деген өлеңінде өзінің ғұндардың ұрпағы деп есептей отырып, «ғұн түркілердің арғы атасы» деп жырлаған ақын.
Ғұндар шаруашылығы
Мал шаруашылығы. Малдың барлық түрін өсірген. Киіз үйде тұрған. Өмір салты көшпелі өмір.
Отырықшылықпен қатар егіншілікті де білген.(темір орақ, соқа тістері, қол диірмен, дәнүккіш)
Үй жайларының ішінде астық сақтайтын ұралар болды.
Жүннен киім тоқып кигендіктердің дәлелі: тұрақты мекен жайларынан ұршық бастары табылды.
Ғұндар
Көшпелі патриархалды ел
Билік
Мұрагерлікпен беріледі
Ғұндардың
Өзіндік құқық қорғау жүйесі болды. Ауыр қылмыстар мен опасыздық жасағандарға өлім жазасы кесілген. (жаза түрі: бетін тілген т.б)
Ғұндарда ру көсемі
Ақсақалдар
Ғұндар мәдениеті
Полихромдық стиль
Ғұндардың бұйымдарды безендіру әдісі.
инструкция
Түрлі түсті тастармен безендіру
зерлеу
Ғұндардың бұйым бетіне алтын түйіршіктерді дәнекерлеп жапсыру әдісі.
Ғұндарда бай адамдар
Қола және күміс қаптырмалармен әшекейленген кемер белдік буынып жүрген
Оқа жүргізу
Алтын жіптермен кестелеу, алтын жалату.
Ғұндар
Ыдыс аяқты ағаштан, теріден, қыштан жасады.
Ғұндар
Бұйымдарды безендіру үшін жабайы аңдардың бейнесін қолданған.
