Та?ырыбы: ??ндар
Саба?ты? ма?саты:
Білімдік: ??н тарихына то?тала отырып, мемлекеттік ??рылымы мен оларды? жаулап алу со?ыстары кезендегі М?де мен Аттиланы? ерлігі, ка?арманда?ы, а?ылды?ы мен ар?ырлы туралы толы? т?сінік беру.
Дамытушылы?: Саба?та о?ушылармен шы?армашылы? ж?мыстар ж?ргізе отырып, ?орытынды жасай білуге ?йрету ж?не ойларын дамыту.
Т?рбиелік: ??ндарды? ж?не оларды? патшасы Аттиланы? ерлігін ??гімелей отырып, о?ушыларды еліні? патриоты болу?а т?рбиелеу.
Саба?ты? типі: Аралас саба?.
Саба?ты? т?рі: Жарыс саба?.
Саба?ты? ?діс-т?сілдері: С?ра?-жауап, ой тол?ау, баяндау, ми?а шабуыл, ізденіс.
П?наралы? байланыс: География, ?дебиет, музыка, д?ниеж?зі тарихы.
К?рнекілік ??ралдары:
-ТК: интерактивті та?та, ?нтаспа.
-Карта: ?аза?стан картасы, Д?ние ж?зіні? саяси картасы
О?улы?тар:
1.Т.С. Сады?ов «Ежелгі ?аза?стан тарихы» Алматы 2006 ж.
2. «?лемні? ?лы кереметтері» Алматы 2007ж.
Саба?ты? ?ту барысы:
I.?йымдастыру кезе?і: Амандасу, о?ушыларды т?гендеу, о?ушыларды? зейінін саба??а аудару.
Балалар б?гінгі саба?ты топ?а б?ліп жарыс т?рінде ?ткіземіз.
Топпен таныстыру. ?р топты? экспертін сайлау.
Экспертті? міндеті: саба??а ?атыса отырып, жауап берген о?ушы?а ?пай беріп отыру. Осы ар?ылы топта?ы ?р о?ушыны? ж?не сол топты? ?анша ?пай жина?анын аны?тай отырып ба?алайды.
II.?й тапсырмасын с?рау:
- ?анат ?а?ты. ?р топ?а с?ра?тар беру ар?ылы о?ушыларды? білімдерін тексеру.
-------------------
1. ?а?лы мемлекеті ?ай ?асырда ??рылды? (Б.з.б. III ?асыр)
2. ?а?лы тайпаларында билік ?андай жолдармен ?алдырылды? (?кеден бала?а м?ра ретінде)
3. ?а?лыларды? археологиялы? ескерткіштеріні? арасында?ы ерекше орын алатын ?орымды ата? (Отырарда?ы Мардан – к?йік ?орымы)
1.?а?лыларды? хал?ыны? саны ?анша?а жетті? (600 мы? адам немесе 420 мы? ?й)
2. ?а?лылар ?андай елдермен байланыс жасады? (?ытай, Парфия, Рим, Кавказ)
3. ?а?лылар мен ?йсіндер арасында?ы со?ыс ?ай ?асырда болды? (Б.з.б. I?. ортасы)
- ?а?лыларды? астанасы ?алай аталды? (Битянь)
- М?лік те?сіздігіні? шы?у себебі неде? (?леуметтік жіктелу)
- ?а?лылар ?андай к?штерге сыйынды? (Таби?ат к?штеріне ж?не атабаба рухына)
- Сам?ау С?зж?мба?тар. Дайындалу?а 1 минут беріледі. (Картамен ж?мыс)
?А?ЫЛЫ
- Т?т?ын?а т?скен адамды ?алай атады?
- ?а?лылар байланыс жаса?ан елдерді? бірі.
- Олар жина?ан сырты ?атты жеміс т?рін ата.
- ?а?лылар табын?ан аспан денелеріні? бірі.
- Ыдыстары неден жасал?ан?
- Шары?тау.
Берілетін тапсырмалар: ?р топта?ы о?ушылар берілген тапсырма бойынша бірін – бірі жал?астырып ойды толы?тыру керек.
-;
-;
-;
4. ?ткел.
III. Жа?а та?ырып?а ?ту кезе?і.
А?ыз айтылады. ?ытай деректеріндегі ??н мемлекетіні? тарихын баяндайтын Дунху мен М?дені? арасында?ы жер ?шін бол?ан со?ыс туралы айтылады. Осы а?ыз бойынша ?тілетін саба?ты? та?ырыбын о?ушылар?а тап?ызу.
Ертеде ?азіргі ?ытайды? солт?стігінде екі ел ?атар ?мір с?рген екен. К?ндерді? к?нінде Дунхуды? елшілері М?деге келіп, одан, е? жа?сы атын с?райды. Б??ан а?са?алдар ?орланып б?л елді жазалау керек деп шешеді, ал М?де к?рші елмен бір ат ?шін араздасу?а болмайды деп атын беріп жібереді. Біраз уа?ыт ?ткеннен кейіен Дунхуды? елшілері ?айта келіп патшалы?та?ы е? ?демі ?йел М?дені? ?йелін беруді талап етеді. А?са?алдар б?ндай ?орлы??а шыдау м?мкін емес, со?ыс жариялау керек деп шешеді. Біра? М?де ?зіні? ?йелін беріп жібереді. Та?ы да біраз уа?ыт ?ткен со?, Дунхуды? елшілері келіп шекаралас біраз жерді беруді талап етеді. Б?л жерде мал жаю?а ?олайсыз ж?не ешкім т?рмайтын еді. А?са?алдар б?л жерді беруге де, бермеуге де болады деп шешеді. Сонда М?де ашуланып «Жер мемлекеттікі, о?ан ешкімні? де ?ол с??уына р??сат жо?»-деп, ?скер жинап со?ыс жариялап, ?здеріні? жері? білекті? к?шімен, найзаны? ?шымен, ?ылышты? ж?зімен са?тап ?ал?ан екен. Ендеше балалар, М?де ?андай елді? билеушісі екен?
IV. Т?менгі сыныпта ?ткен материалдармен байланыс. (Ендеше балалар 5 сыныпта ?ткен ??н та?ырыбына байланысты не білетіндерімізді еске т?сіріп к?рейік).
1.??ндар тарихи деректерінде ?алай атал?ан?
2. ??ндар ?андай билеушілерін білесіндер?
3.??н билеушісін ?алай ата?ан?
V. Жа?а саба?.
&22.??ндар
Жоспары:
- ??н мемлекетіні? ??рылымы.
- ??ндарды? жоры?тары.
- ?лем тарихында?ы Еділ бейнесы
Д?птермен ж?не котур карамен ж?мыс. Та?тада?ы м?ліметтерді д?птелеріне жаз?ызу.
??н атау б.з.д III ?. ?ытай деректерінде кездеседі. (хунну ж?не сюнну, европалы?тар гунни).
?аза?стан жерінде б.з.д I ?-? со?ы мен I ?-да келген.
Билеушілеріні? аты т??ірк?ты (шаньюй). Шаньюйдан кейнгі басты т?л?а т?менбасылар деп аталатын бекзадалар болды.
Хал?ы-1,5 млн адам.(шы??ан тегі ?рт?рлі тайпалармен этникалы?-саяси топтар кірген.)
24 ру?а б?лінген. Оларды шаньюйді? туыс?андары бас?арды. Т?менбасыларын шаньюй та?айында?ан.Оларды? ?р?айсысында 1000-нан ?скер бол?ан.
??ндарды? мемлекеті ?скери ж?йе бойынша ??рыл?ан: олар сол ?анат, орталы? ?анат, о? ?анат болып ?шке б?лінген.
?скерлері негізінен атты жауынгерлерден ??р?ан. Ал ?арулар сада?, ?ылыш, найза, ?ал?ан бол?ан.
Жебелері ыс?ырып, зуылдап дыбыс шы?арып ?шатын бол?анды?тан ?рей тудыр?ан. Ал сада?тары ??растырмалы болды, сонды?тан да алыс?а ?шатын бол?ан, ал ?ылыштары ?ай?ы келген.
Ал ер адамдар?а осындай ?аруды алып ж?ру міндетті бол?ан.
??ндар мен ?ытайларды? арасында?ы со?ыс ?имылдары 300 жылдан астам уа?ыт?а созылды. Н?тижесінде ?ытайлар ??ндардан ?ар?ану ?шін ?лы ?ытай ?ор?анын орнатты. ?ор?ан 4000 ша?ырым?а созылды, биіктігі 10 метр, ?р 60-100 метр сайын к?зетм?нарасы орнатылды.
??н мемлекетіндегі билік ж?йесіне ?андай сипаттама бересі?дер?
М?де-??н мемлекетіні? негізін ?алаушы.
Б.з.д III ?. (б.з.д. 206) М?де шаньюй ??н мемлекетін ны?айтып бір мемлекетке біріктіріп саяси к?шке айналдырды. Белгілі шы?ыстанушы ?алым Л. Гумелевті? пайымдауынша б?л б.з.д. 209 жыл.
М?де (б.з.д. 228-174) к?рші жат?ан елдерді ба?ындырды: Олар
- Батыста юечжей, ?йсіндерге;
- Солт?стікте Саян-Алтай тайпаларына;
- О?т?стікте Хань империясына.
Хань императоры ба?ынып «тынышты? ж?не келсім шарт?а ?ол ?ойды», ?ызын берді, салы? т?леп т?ратын болды. Енді ??ндарды? шекарасы Бай?алдан Тибетке, Шы?ыс Т?ркістаннан Хуанхэні? орта а?ысына дейін созылды. К?ршелес елдерді? барлы?ын ?зіне ба?ындырып алым-салы? т?леуге м?жб?р етті.
Проблемалы? с?ра?: М?дені? кезінде к?рші елдерді? ба?ынышты болуы нені к?рсетеді?
Б.з.д б?рын?ы 55-ж ??ндар екіге б?лінді.
- О?т?стік б?лігі ?ытайлар?а ба?ынды (Шаньюй Хуханье).
- Солт?стік б?лігі- Мон?олияны? солт?стік батысында?ы ?ыр?ыз-Н?р к?лі ма?ына орналасты.
??ндарды? 2-?оныс аударуы 93-жылы болады. Олар Сырдария?а, арал?а, Орталы? ж?не Батыс ?аза?стан?а орны?ты.
IV ?асырда о?т?стік орыс даласында?ы Дунай?а ?зеніне дейін жетіп, Венгрия жеріне ??ндер деген атпен ?оныстанады.
Осы кезендегі ??ндарды? бірден – бірі да??ты ?олбасшысы Аттила шамамен 400-453 жылдары ?мір с?рген еді. Аттиланы ?аза?тар Еділ дап атайды. ?ткені, ??ндарды? орталы?ы батыс ?аза?станда?ы Еділ мен Жайы? ?зені аралы?ында орналас?ан. 448 жылы Аттиланы? сарайында болып ?айт?ан грек тарихшысы Прииск оны? сырт келбетін былай суреттейді: «Бір к?рген адам оны? на?ыз азиялы? екенін бірден айтады. Басы ?лкен, орта бойлы, мы?ым денелі, к?зі ?ткір, с?сты бол?ан. ?оз?алысы шапшан, сенімді. Дауысы к?містей сы??ырлайды, ?рі ??ла??а жа?ымды».
Ол Еуропаны, Африканы? солт?стік б?лігін, Батыс Азияны ?амты?ан Рим империясын же?іліске ?шыратты. Н?тежесінде.
- Еуропаны Рим ?стемдігінен азат етті;
- ??л иеленушілікті? жойылуына ?сер етті;
- ?скери-демократиялы? ??рылысты ны?айтты;
Проблемалы? с?ра?: Еуропалы?тар Аттила?а ?здеріні? ?лдарын т?рбиелеуге берген екен, оны? себебі неде?
Еуропаны? а?с?йектері Аттила?а балаларын о?ытып т?рбиелеуге берген. Оны? себебі:
- Батырлы?ы мен адалды?ы;
- Со?ыс тактикасын шебер ?йымдастыра білуі;
- Бодан елдерге шектен тыс ?иянат жасама?анды?ы;
- А?ылдылы?ы мен к?ргендігі т.б. ?асиеттері ?шін.
Дан?ы мен ата?ы жер жар?ан Еділ Рим империясын ба?ындыр?ан со?:
«Ма?ан я?ни б?кіл т?рік ж?ртына енді ?арсы т?рар ешкім жо?, сонды?тан мен енді со?ыспаймын», деп астында?ы Алтынжал атты т?лпарын босат?ан екен.Халы? ??ымында батырды? т?лпарды босатуы жа?сы ырым емес деп пайымдал?ан.
Батыр
Ерж?рек Аттила Дипломат
?олбасшы Саясаткер
5.«Жер?йы?» кезені бойынша жа?а саба?тан ал?ан білімдері?ді та?тада к?рсетілген кесте ?яшы?ында?ы с?ра?тар?а жауап беру ар?ылы ?орытамыз.
VI. Бекіту с?ра?тары.
??ндарды? негізгін
?ала?ан кім ж?не
билеушісін калай
атады?
??н ?анша ру?а б?лінді
ж?не оларды кім бас?арды?
??ндарды? екінші к?ші ?ай
жылы басталды ж?не тарихта б?л к?ш ?алай аталады
Еуропаны Рим ?стемдігінен азат еткен кім?
Аттиланы ?аза?тар неліктен Еділ деп ата?ан?
Солт?стік ??ндарды? ?міршісі кім болды?
Саба?ты М. Ж?мабаевты? «Пай?амбар» ?ле?інен ?зіндімен т?йіндеу.
Ерте к?нде отты К?ннен Гун ту?ан,
Отты Гуннен от боп ойнап мен ту?ам,
Ж?зімді де, ?ысы? ?ара к?зімді,
Туа сала жалынменен мен жу?ам.
VII. О?ушыларды? білімін ба?алау. Эксперттерді? ойын ты?дай отырып ?здік топтарды атау ж?не о?ушыларды? білімін ба?алау.
VIII. ?йге тапсырма.
&20. ??ндар 93-97 беттер.
С?ра?тар?а жауап беру.
М.Ж?мабаевты? «Пай?амбар» ?ле?інен ?зінді жаттау.
Ерікті тапсырма: «Еділ батыр бабамыз» атты ойтол?ау жазу.
