Саба?ты? та?ырыбы: Алюминий ж?не оны? ?осылыстары
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: О?ушылар?а алюминийді? периодты? ж?йеде орналасуы мен ?асиеттерін т?сіндіре отырып, оны? ?осылыстарына сипаттама беру, техника мен т?рмыста ?олданылуын т?сіндіру;
Дамытушылы?: Ой - ?рісін, танымды? к?кжиегін ке?ейту, танымды? белсенділігін арттыру, ?з бетінше ?орытынды жасай білуге да?дыландыру;
Т?рбиелік: ?з елін жерін с?юге, таби?атты аялау?а т?рбиелеу;
Саба?ты? т?рі: Д?ст?рлі саба?
Саба?ты? ?діс - т?сілдері: ?араевті? де?гейлеп о?ыту технологиясы, а?параттандыру технологиясы бойынша интерактивті та?таны пайдалану
Саба?ты? к?рнекілігі: Алюминий ж?не оны? ?осылыстарынан жасал?ан б?йымдар к?рмесі, суретті альбом, периодты? ж?йе, т?сті шарлар, кеспе ?а?аздары, слайдтар, техникалы? ??рал жабды?тар;
Саба?ты? байланысы: Азиада ойындарымен, к?нделікті ?мірмен, ?орша?ан ортамен, географиямен, математикамен, ?аза? ?дебиетімен;
Саба?ты? барысы:
Жоспары:
І. ?йымдастыру кезе?і 2мин.
ІІ. ?й тапсырмасын ?айталау 8 мин.
ІІІ. Жа?а саба? 20 мин.
ІV. ?орытынды 10 мин.
V. ?йге тапсырма 2 мин.
VI. Ба?алау 3 мин.
І. ?йымдастыру кезе?і
С?лемдесу, о?ушыларды? саба??а ?атысып, дайынды?ын ?йымдастыру, саба??а назарын аудару.
ІІ. ?й тапсырмасын ?айталау
?й тапсырмасын ?айталау ?шін орта?а азиада бойт?мары барыс ?она??а келеді. Ол о?ушылар?а тапсырмалары жасырыл?ан ?ш т?сті шарлар ?сынылады. Т?сіне с?йкес тапсырмалар да ?ш де?гейде дайындал?ан. ?з де?гейін о?ушы ?зі біліп шарларды та?дап, онда?ы тапсырманы орындауы ?ажет. Н?тижесінде тиісінше ба?аланады:
І - де?гей тапсырмалары.
Мына тізбекті орында:
Fe → FeCl? → Fe(OH)? →FeSO?
Мына тізбекті орында:
Na → Na?O → NaOH → NaCl
р - элементтеріне жалпы сипаттама бер.
1. Массасы 5,4г алюминийді еріту ?шін ?анша 10%-? т?з ?ыш?ылыны? массасы ?ажет?
бер: m(Al)=5.4г Шешуі: 5.4г x
W(HCl)=10% 2Al + 6HCl= 2AlCl3 +3H2↑
т/к: m(HCl)=? 54г 219г
x= 5.4*219/54=21.9г
21.9г -- 10%
x -- 100% x= 219г
ІІ - де?гей тапсырмалары.
Реакция те?деуін ая?та:
Fe + CuSO4 →. +.
Реакция те?деуін ая?та:
Zn + HCl →. +.
Реакция те?деуін ая?та:
FeCl? + 3NaOH →. +.
Реакция те?деуін ая?та:
CuO + HNO? →. +.
ІІІ - де?гей тапсырмалары.
Бос орынды толтыр:
P + … → P?O?
Бос орынды толтыр:
… + O?¬ → CO?
?андай элементтер р - элементтеріне жатады? Атап бер.
р - элементтері валенттік электрондарды? саны ?андай аралы?та ?згереді?
1s² 2s²2p63s²3p¹ Б?л ?ай элемент?
ІІІ А топша элементтерін атап бер.
1s² 2s²2p¹ Б?л ?ай элемент?
Тапсырмаларды орындап бол?ан о?ушыларды? жауаптарын тексеріп, та?та?а орындатамыз. Барлы?ы ба?алан?ан со? ?она?ымыз тосын сый ретінде алюминийден жасал?ан б?йымдарды тарту етеді. Ал м??алім со?ан байланысты жа?а саба?ты т?сіндіруді бастайды.
ІІІ. Жа?а саба?
Жоспары:
Алюминийді? периодты? ж?йедегі орны мен атом ??рылысы
Таби?атта таралуы
Алынуы
Физикалы? ?асиеттері
Химиялы? ?асиеттері
Ма?ызды ?осылыстары
?олданылуы
Периодты? ж?йедегі орны мен атом ??рылысы. Алюминий – периодты? ж?йені? ІІІ периодыны? ІІІ А топшасында орналас?ан екідайлы элемент. Оны? электронды? конфигурациясы:
+13Al )?)?)? 1s² 2s² 2p6 3s² 3p¹
Таби?атта Ar(Al)=27 болатын т?ра?ты бір ?ана изотобы бар. Оны? сырт?ы де?гейінде d - орбиталь бос ж?не атом радиусы кішілеу бол?анды?тан комплекс т?зуші бола алады. Координатциялы? саны - 4 ж?не 6.
Таби?атта таралуы. Алюминий – таби?атта ке? тара?ан элемент. Таралуы жа?ынан ол - металдар арасында бірінші, ал жалпы ?шінші орында?ы элемент. Алюминий белсенді элемент бол?анды?тан таби??атта тек ?осылыс т?рінде кездеседі. Оны? ма?ызды кендеріне – Al?O? (корунд, рубин, сапфир) KAlSi? O ??ортоклаз, NaAlSi?O?? альбит, Ca(AlSiO?)² aнортит, KNaAlSiO? нефелин, Na?AlF? криолит, Al?O?*xH?O боксит жатады. Алюминий кендері Хибин тауларында, Оралда, Сібірде, ?аз?станда Тор?айда коптеп кездеседі.
Алынуы. Б?рын алу ?те ?иын бол?анды?тан, алюминий аса ба?алы металдар ?атарында бол?ан. ?азір алюминийді глинозем мен бокситтен элекролиздеп алады. Глинозем мен бокситте алюминий оксид т?рінде Al2O3 болады. Оны? бал?у темпуратурасы ≈2050°С. Бал?у температурасын т?мендеті, электролиз жа?сы ж?ру ?шін боксид пен криолит Na?[AlF?] ?оспасына кальций фторидіy CaF2 ?осып ?ыздырады. Сонда ?ана ?оспаны? бал?у температурасы ≈960°C - ?а т?мендейді.
Al?O? ?(→?электролиз ) 2Al + 1. 5O?
Физикалы? ?асиеттері. Бор?а ?ара?анда алюминийді? металды? ?асиеті жо?ары. Таза алюминий – к?містей а?, ?атты, иілімді металл, ол о?ай фольга болып жайылады ж?не сым т?рінде созылады. Алюминий же?іл, электр ж?не жылу ?ткізгіштігі жо?ары металл. Осы ?асиеттеріне байланысты электр?ткізгіш ??ралдар жасау?а ке? ?олданылады. Бал?у температурасы - 660, 24°С, ρ=2. 7г/см³
Химиялы? ?асиеттері. Алюминий ?те белсенді металл, оттекпен о?ай ?рекеттеседі. Сонды?тан ауада алюминий бетін оксид ?абы?ы жауып, оны ?рі ?арай б?зылудан са?тап т?рады. Ол ж??а бол?анымен, ?те берік, металды? жылтырын б?сендетеді. Осы оксит ?абырша?ынан тазаласа, алюминий атомы ?зіні? сыртында?ы 3 электронын жылдам беріп, тоты?сыздандыр?ыш ?асиет к?рсетеді. Оксид ?абырша?ын алып тастау ?шін оны сынап?а батырады, ол алюминиймен амальгама деп аталатын ??йма т?зеді. Б?л ??ймада алюминий ?зіні? белсенділік ?асиетін са?тап, барлы? заттармен шабытты ?рекеттеседі.
Жай заттармен ?рекеттесу. Алюминий к?дімгі жа?дайда галогендермен галогенидтер, ?ыздыр?анда азотпен нитрид, к?кіртпен сульфид, к?міртекпен карбид т?зеді, ал катализатор ретінде су ?атыс?анда иодпен ?рекеттеседі:
4Al +3O? = 2Al?O?
2Al + 3Cl? = 2AlCl?
2Al + N? = 2AlN
К?рделі заттармен ?рекеттесу. Сыртында?ы оксид ?абы?ынан тазартыл?ан алюминий сумен жа?сы ?рекеттеседі:
2Al + 6H?O = 2Al(OH)? + 3H?
Алюминий – екідайлы элемент. Ол с?йылтыл?ан ?ыш?ылдармен ж?не сілтілермен жа?сы ?рекетеседі:
2Al + 6HCl = 2AlCl? + 3H?
2Al + 2NaOH + 6H?O = 2Na[Al(OH)?] + 3H?
Концентрациялы, суы? азот ж?не к?кірт ?ыш?ылдарымен ?рекеттеспейді, пассивтенеді. Б?л жа?дай осы ?ыш?ылдарды алюминийден жасал?ан ыдыстарда тасымалдау?а ?олданылады. Алюминий белсенді металл бол?анды?тан, к?птеген металдарды оларды? оксидтерінен тоты?сыздандырады:
8Al + 3FeO*Fe?O? =4Al?O? +9Fe
Металл оксидтерін алюминиймен тоты?сыздандыру АЛЮМОТЕРМИЯ деп аталады.
Ма?ызды ?осылыстары. Al?O?- ?иын бал?итын, а? т?сті зат. Таби?атта корунд деген атпен кездеседі. Алюминий оксиді суда ерімейді, екідайлы ?асиет к?рсетеді:
Al?O?+6HCl = 2AlCl?+3H?O
Al?O?+2NaOH+3H?O = 2Na[Al(OH)?]
Алюминий гидроксидіні? т?р ?згерісі екі т?рлі болуы м?мкін: кристалды? ж?не аморфты?. Алюминий гидроксидін алюминий т?здары ерітінділеріне сілтімен ?сер ету ар?ылы алады:
AlCl? + 3NaOH = Al(OH)? + 3NaCl
Жа?а т?н?ан Al(OH) 3 а? ?оймалжы? т?нба, суда м?лдем ерімейді ж?не типтік екідайлы гидроксид болып табылады:
Al(OH)?+3HCl = AlCl?+3H?O
Al(OH)?+NaOH = Na[Al(OH)?]
?олданылуы. Алюминий техникада ж?не т?рмыста ке? ?олданылады. Же?іл ж?не ба?алы ?асиеттері бар ??ймалар алынатынды?тан, оны? авиациялы? ?нерк?сіпте, авток?лікте, электротехникада электр сымдарын жасау ?шін, сонымен ?атар жарыл?ыш заттарды алуда, химиялы? аппаратураларды дайындауда, ?имараттарды салуда, жи?аздарды, ыдыстарды ж?не т. б. жасауда ма?ызы зор. Таза металл т?рінде алюминийді химиялы? аппаратураларда электр сымдарын дайындауда пайдаланады. Алюминий ж??а фольга конденсаторлар жасау ?шін ?олданылады, кабель ?а?ылтыр ж?не айна ?ндірісінде пайдаланады.
Алюминийді? ?олданылатын ма?ызды айма?ы – оны? негізіндегі же?іл ??ймалар ?ндірісі. Металды? алюминийді мыс, магний, титан, никель, мырыш, темір негізінде ??ймаларды легирлейтін ?оспа ретінде ке? ?олданады. ??ймаларды? жемірілуге т?ра?тылы?ы т?мен. Ке? тарал?ан ??ймлар силумин – алюминийді? кремниймен ??ймасы, дуралюмин – ??рамына алюминиймен бірге магний, темір, мыс ж?не марганец кіреді, магналий – алюминийді? магниймен ??ймасы. Б?л ??ймаларды? барлы?ы же?іл ж?не берік.
ІV. ?орытынды.
ЛАБИРИНТ ОЙЫНЫ
1. Алюминий ?осылыстарда ІІІ валентті.
4.Алюминий ?ан ??рамында кездеседі.
6. ?аза?станда алюминий зауыты бар.
?
Иа – 6+
Жо?-4
Иа-4
Жо?-9+
Иа-7+
Жо?-2
8.Алюминийді?мтоты?у д?режесі +2
7. Алюминийді ?нерк?сіпте суды буландыру ?дісімен алады?
3.Алюминий металл.
Иа-9
Жо?-2+
Иа-2
Жо?-3
Иа-5+
Жо?-9
5. Алюминий хлоридін алу ?шін ?ыш?ыл ?осу керек.
2. Алюминий – екідайлы металл.
9. Алюминий гидроксидін алу ?шін алюминий оксидіне су ?осамыз.
Иа-4+
Жо?-1
Иа-0+
Жо?-5
Иа-8+
Жо?-6
?й ж?мысы: Алюминий ж?не оны? ?осылыстары. №4-5
