Бізді? галактика. Телескоп к?мегімен ж?лдызды аспанды ба?ылау онда?ы к?птеген ?лсіз ?ана жары? шы?аратын н?ктелерді — а?шыл т?манды?тарды табу?а м?мкіндік берді. Т?манды?тарды XVIII ?. Уильям Гершель ж?йелі т?рде зерттей бастады. XIX ?. француз ?алымы Мессье барлы? т?мандыктарды? ж?йелі тізімін жасады. О?ан ж?зден астам т?манды?тар енді. Тек XX ?. ?ана б?л т?манды?тарды? таби?аттары аны?талды. Оларды? тоза? мен газ аралас?ан т?манды?тардан, шар т?різді ж?не шашыра?ан газ шо?ырларынан, галактикалардан т?ратыны белгілі болды
Саба?ты бекіту:
Лекция бойынша ?орытындылау, с?ра?тар?а жауап жазу.
Ж?лдыздар арасында?ы ке?істік бос т?різді болып к?рінеді. Шынында, барлы? ж?лдыздар арасында?ы ке?істіктер заттар?а толы. XX ?асырдын басында ж?лдыздар жары?ыны? ж?тылу немесе ?лсіреу ?асиеті ашылды. Жары?ты ж?татын затты? ??с жолында шо?ырлан?аны ж?не ш?йке т?різді ??рылыеы бар екені аны?талды. Б?л зат физикалы? ??рамы жа?сы зерттелген тоза?дардан т?рады. Ж?лдыздар арасында тоза?нан бас?а ?те ?лкен м?лшерде газ бар (тоза?нан ж?з есе кеп). Олар бейтарап сутегіні? 21 см тол?ын ?зынды?ында с?улелер шы?арады. Егер бейтарап сутегі б?лтына жа?ын жерден к?к ысты? ж?лдыз т?танса, ж?лдызарады? газдар мен тоза?дарды? с?улеленуі бай?алады. Ж?лдызды? шы?ар?ан ультрак?лгін кванттарын б?лтты? атомдары ж?тады да, осы атомдар жары? кванты ?рінде ?айта с?уле шы?арады.
Орионны? ?лкен т?манды?ы — е? жары? газды т?манды?. Д?рбі ар?ылы (?ыра?ы к?зге ??ралсыз к?збен де к?рінеді) бір сызы? бойына орналас?ан ?ш ж?лдыздан с?л т?менде орналас?ан Орионны? белдігі к?рінеді. Б?л т?манды?тар?а дейінгі ?ашы?ты? 1000 жары? жылы шамасында.
Ысты? ж?лдызды ?орша?ан иондал?ан газдар айма?ын ж?лдыздарды? ультрак?лгін с?улелерін ?те интенсивті с?уле ретінде ?айта шы?аратын машина ретінде елестетуге болады. Оны? спектрінде ?р т?рлі химиялы? элементтерді? сызы?тары бар. Газды т?манды?тарды? т?сі де газды? температурасына, ты?ызды?ына ж?не химиялы? ??рамына байланысты ?р т?рлі: жасылдау, ?ыз?ылт ж?не бас?а да т?спен ре?дес келеді. Газ т?манды?тарыны? пішіні ?р т?рлі. Кейбіреулеріні? пішіні ортасында ж?лдызшасы бар са?ина т?різді — б?л планеталы? т?манды?тар.
Бас?а т?манды?тар газдарды? жеке жары? шы?аратын талшы?тарынан т?рады. К?птеген т?манды?тарды? пішіні б?рыс, олар к?дімгі сия тамшысыны? дактарына ??сайды. Жары? с?згілері ар?ылы ?ара?анда кейбіреулері жеке талшы?тардан т?ратын болып шы?ты. Белгілі Шаян т?манды?ы осындай. Б?л е? жа?сы зерттелген жарыл?ан ж?лдызды? (аса жа?а) б?ліктері.
Бізді? К?н бір-бірінен ?ашы?ты?ы, уа?ыт, газ бен ша?-тоза? б?лттары, ?р т?рлі с?уле шы?ару т?рлерімен б?лектенген 150 млрд ж?лдызды? біреуі ?ана. Біра? оларды? б?рі бірге орта? центрден, я?ни "??с жолы" деп аталатын галактиканы? ядросынан айналады.
Галактикалар—ж?лдыздар, газ, ша?-тоза?ны? б?рі бірге гравитация к?шімен ?сталып т?ратын е? ірі ж?лдыздар ж?йесі. К?н ж?йесіні? ж?татын материямен толтырыл?ан галактика жазы?ты?ында жатуынан ??с жолы ??рылымыны? к?птеген беліктері жердегі ба?ылаушы?а к?рінбейді. ?йтсе де оны бізді? галактика?а ??сас галактикалар ар?ылы зерттеуге болады. XX ?асырды? 40-жылдары Аидромеда т?манды?тары деген атпен белгілі М31 галактикасын ба?ылап, неміс астрономы Вальтер Бааде осы алып ?аламны? жазы? линза т?різді д??гелегі ?лде ?айда сирек сфера т?ріндегі ж?лдыздар б?лтынан т?ратыиын бай?ады, оны гало деп атады. Б?л т?манды? бізді? галактика?а ?те ??сас бол?анды?тан, В. Баадені? ?й?арымынша, ??с жолыны? да ??рылымы болуы тиіс. Галактикалы? де?гелектерді? ж?лдыздары ?оныстануды? I т?рі, ал гало ж?лдыздары ?оныстануды? II т?рі деп аталады. ?азіргі зерттеу ж?мыстары ж?лдызды? ?оныстануды? екі т?рі ке?істікте орналасу жа?дайларымен ?ана емес, ?оз?алу сипатымен, сонымен ?атар химиялы? ??рамдарымен де ?згешеленетініп к?рсетіп отыр. Б?л ерекшеліктер, біріншіден, д??гелектер сфералы? ??раушыларыны? ?алай пайда болу себептеріне байланысты. Галактикалы? д??гелекті? диаметрі 100 мы? жары? жылынан астам, ал оны? ?алы?ды?ы 1000 жары? жылы шамасындай болады. Галактиканы? центрінен галоны? е? ты?ыз орталы? б?лігіне дейінгі бірнеше мы? жары? жылына те? аралы? "балдж" ("?алы?дан?ан") деп аталады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Біздің галактика. Телескоп көмегімен жұлдызды аспанды бақылау ондағы көптеген әлсіз ғана жарық шығаратын нүктелерді — ақшыл тұмандықтарды табуға мүмкіндік берді. Тұмандықтарды XVIII ғ. Уильям Гершель жүйелі түрде зерттей бастады. XIX ғ. француз ғалымы Мессье барлық тұмандыктардың жүйелі тізімін жасады. Оған жүзден астам тұмандықтар енді. Тек XX ғ. ғана бұл тұмандықтардың табиғаттары анықталды. Олардың тозаң мен газ араласқан тұмандықтардан, шар тәрізді және шашыраған газ шоғырларынан, галактикалардан тұратыны белгілі болды
Сабақты бекіту:
Лекция бойынша қорытындылау, сұрақтарға жауап жазу.
Үй тапсырмасын беру: §12.1 мазмұн айту. Қосымша іздену
Қорытынды.
Пән оқытушысы: Утекова Ардақ
Жұлдыздар арасындағы кеңістік бос тәрізді болып көрінеді. Шынында, барлық жұлдыздар арасындағы кеңістіктер заттарға толы. XX ғасырдын басында жұлдыздар жарығының жұтылу немесе әлсіреу қасиеті ашылды. Жарықты жұтатын заттың Құс жолында шоғырланғаны және шүйке тәрізді құрылыеы бар екені анықталды. Бұл зат физикалық құрамы жақсы зерттелген тозаңдардан тұрады. Жұлдыздар арасында тозаңнан басқа өте үлкен мөлшерде газ бар (тозаңнан жүз есе кеп). Олар бейтарап сутегінің 21 см толқын ұзындығында сәулелер шығарады. Егер бейтарап сутегі бұлтына жақын жерден көк ыстық жұлдыз тұтанса, жұлдызарадық газдар мен тозаңдардың сәулеленуі байқалады. Жұлдыздың шығарған ультракүлгін кванттарын бұлттың атомдары жұтады да, осы атомдар жарық кванты үрінде қайта сәуле шығарады.
Орионның үлкен тұмандығы — ең жарық газды тұмандық. Дүрбі арқылы (қырағы көзге құралсыз көзбен де көрінеді) бір сызық бойына орналасқан үш жұлдыздан сәл төменде орналасқан Орионның белдігі көрінеді. Бұл тұмандықтарға дейінгі қашықтық 1000 жарық жылы шамасында.
Ыстық жұлдызды қоршаған иондалған газдар аймағын жұлдыздардың ультракүлгін сәулелерін өте интенсивті сәуле ретінде қайта шығаратын машина ретінде елестетуге болады. Оның спектрінде әр түрлі химиялық элементтердің сызықтары бар. Газды тұмандықтардың түсі де газдың температурасына, тығыздығына және химиялық құрамына байланысты әр түрлі: жасылдау, қызғылт және басқа да түспен реңдес келеді. Газ тұмандықтарының пішіні әр түрлі. Кейбіреулерінің пішіні ортасында жұлдызшасы бар сақина тәрізді — бұл планеталық тұмандықтар.
Басқа тұмандықтар газдардың жеке жарық шығаратын талшықтарынан тұрады. Көптеген тұмандықтардың пішіні бұрыс, олар кәдімгі сия тамшысының дактарына ұқсайды. Жарық сүзгілері арқылы қарағанда кейбіреулері жеке талшықтардан тұратын болып шықты. Белгілі Шаян тұмандығы осындай. Бұл ең жақсы зерттелген жарылған жұлдыздың (аса жаңа) бөліктері.
Біздің Күн бір-бірінен қашықтығы, уақыт, газ бен шаң-тозаң бұлттары, әр түрлі сәуле шығару түрлерімен бөлектенген 150 млрд жұлдыздың біреуі ғана. Бірақ олардың бәрі бірге ортақ центрден, яғни "Құс жолы" деп аталатын галактиканың ядросынан айналады.
Галактикалар—жұлдыздар, газ, шаң-тозаңның бәрі бірге гравитация күшімен ұсталып тұратын ең ірі жұлдыздар жүйесі. Күн жүйесінің жұтатын материямен толтырылған галактика жазықтығында жатуынан Құс жолы құрылымының көптеген беліктері жердегі бақылаушыға көрінбейді. Әйтсе де оны біздің галактикаға ұқсас галактикалар арқылы зерттеуге болады. XX ғасырдың 40-жылдары Аидромеда тұмандықтары деген атпен белгілі М31 галактикасын бақылап, неміс астрономы Вальтер Бааде осы алып ғаламның жазық линза тәрізді дөңгелегі өлде қайда сирек сфера түріндегі жұлдыздар бұлтынан тұратыиын байқады, оны гало деп атады. Бұл тұмандық біздің галактикаға өте ұқсас болғандықтан, В. Бааденің ұйғарымынша, Құс жолының да құрылымы болуы тиіс. Галактикалық деңгелектердің жұлдыздары қоныстанудың I түрі, ал гало жұлдыздары қоныстанудың II түрі деп аталады. Қазіргі зерттеу жұмыстары жұлдыздық қоныстанудың екі түрі кеңістікте орналасу жағдайларымен ғана емес, қозғалу сипатымен, сонымен қатар химиялық құрамдарымен де өзгешеленетініп көрсетіп отыр. Бұл ерекшеліктер, біріншіден, дөңгелектер сфералық құраушыларының қалай пайда болу себептеріне байланысты. Галактикалық дөңгелектің диаметрі 100 мың жарық жылынан астам, ал оның қалыңдығы 1000 жарық жылы шамасындай болады. Галактиканың центрінен галоның ең тығыз орталық бөлігіне дейінгі бірнеше мың жарық жылына тең аралық "балдж" ("қалыңданған") деп аталады.
Біздің галактиканың шегі галоның өлшемімен анықталады. Галоның радиусы дөңгелектің өлшемінен едәуір үлкен және кейбір мәліметтер бойынша бірнеше жүз мың жарық жылына жетеді екен. Құс жолы галосының симметрия центрі галактикалық дөңгелектің центрімен сәйкес келеді. Біздің галактикада Күн тәрізді дара жұлдыздар сирек кездеседі (30 % -дан көп емес). Негізінен, жұлдыздар қос жұлдыздар немесе бірнешеу болып келеді. Галактикада күрделі жұлдыздар жүйесі табылды, атап айтсақ шашыранды (ондаған жұлдыздардан тұратын) және шар тәрізді (жүз мындаған жұлдыздардан тұрады) жұлдыздар шоғырлары. Шар тәрізді жұлдыздар шоғыры галактиканың центріне жинақталған. Шашыранды жұлдыздардың шоғыры шар тәрізді жұлдыздар шоғырыная әлдеқайда көп, олар галактика (спиральді галактика жайлы сөз болып отыр) спиралінің тармағында, галактиканың дөңгелегінде басымырақ орналасқан.
Дөңгелек жұлдыздардың қоныстануы Гало жұлдыздарының қоныстануынан ерекшеленеді. Дөңгелек жазықтығының маңайына бірнеше миллиард жыл бұрын пайда болған жас жұлдыздар және жұлдыздар шоғыры жинақталған. Олар жазық құраушыларды құрайды. Олардың арасында ыстық және жарық жұлдыздар өте көп. Ертерек пайда болған жұлдыздар центрде немесе центрге жақын орналасып, біздің галактиканың сфералық құраушысын құрайды. Сфералық құраушының жұлдыздары галактиканың центріне шоғырланады. Галоның жұлдыздары мен жұлдыздық шоғырлары галактика центрін айнала өте созылыңқы орбитамен қозғалады. Жеке жұлдыздардың қозғалыстары ретсіз болғандықтан тұтас алғанда гало өте жай айналады.
Галактиканың сфералық құраушысындағы "коныстанудың" жасы 12 млрд жылдан асады. Оны, әдетте, галактиканың өзінің жасы деп есептейді. Ауыр химиялық элементтер үлестерінің аз болуы гало жұлдыздарының сипаттамаларының ерекшелігі болып табылады. Шар тәрізді жұлдыздар шоғырындағы жұлдыздардың құрамында металдар Күнге қарағанда жүз есе аз. Жұлдыздар шоғырының көмегімен галактикадағы Күн жүйесінің орны табылды.
Галомен салыстырғанда дөңгелек елеулі түрде тезірек айналады. Оның айналу жылдамдығы центрден өр түрлі қашықтықтарда түрліше болады. Ол жылдамдығы центрде нөлден басталып, одан 2 мың жарық жылындай қашықтықта 200—240 км/с-қа дейін артады, содан кейін біраз кемиді де қайтадан шамамен аталған мәнге дейін өседі, әрі қарай процесс тұрақты қалады. Дөңгелектің өз осінен айналу ерекшеліктерін зерттеу оның массасын анықтауға көмектеседі. Есептеулер бойынша оның массасы Күн массасынан 150 млрд есе артық.
Біздің галактикаға жоғарыдан, яғни гюлюстен қарасақ, онда біз мыңдаған жұлдыздардан тұратын спиральді көреміз. Оның иірімі галактиканың центрі, материяның сәуле жұтатын қалың қабатымен қоршалған ядроға бағытталған. Оны инфрақызыл, радиосәуле қабылдағыш арқылы зерттейді.
Галактиканың ядросында салмақты қара құрдым болар деген болжам бар (массасы миллион Күннін массасындай). Ғаламның орталық аймақтарына жұлдыздардың күшті шоғырлануы тән. Орталыққа жақын әрбір парсек куб көлемдегі жұлдыздар саны бірнеше мыңға жетеді. Жұлдыздардың арақашыктықтары Күннің маңайындағы қашықтықтарға қарағанда ондаған және жүздеген есе аз. Егер біз галактика ядросына жақын орналасқан жұлдыз маңындағы планетада өмір сүрсек, онда аспанда жарықтығы Айдың жарықтығындай ондаған жұлдыздар мен біздің қазіргі аспанымыздағы ең жарық жұлдыздан да жарық жұлдыздар саны бірнеше мың болар еді. Галактика ядросы Мерген шоқжұлдызы бағытында орналасқан.
Галактиканың дөңгелегіндегі газ негізінен оның жазықтығна жақын жинақталған. Ол біркелкі орналаспаған. Олардың ішінде құрылымы біртекті емес ұзындығы бірнеше мың жарық жылы болатын алып бұлттардан басқа шамалары бір парсектен аспайтын шағын бұлттар бар. Біздің галактиканың химиялық элементі сутегі мен гелий болып табылады. Осы екі элементпен салыстырғанда қалған элементтер өте аз мөлшерде кездеседі. Жалпы алғанда дөңгелектегі жүлдыз бен газдың химиялык қүрамы Күндегі сиякты.
Күн өзіне жакын барлық жұлдыздармен бірге 200—220 км/с жылдамдықпен галактика центрін айнала қозғала отырып, 200 млн жылда бір айналым жасайды. Демек, Жер өзінің барлық өмір сүрген уақыты ішінде галактика центрін 30 рет айналып шыққан.
Басқа галактикаларды ашу. Шамамен жүз жыл бұрын біздің галактика әлемдегі жалғыз дене деп есептелді және барлық көрінетін тұмандықтар біздің галактикаға жатады деп саналады. Бұл оларға дейінгі қашықтықтарды анықтаудың қиындықтарына байланысты болды. Қазір ғарыштағы 20 галактиканың жергілікті шоғырын және басқа 10 млрд-қа жуық галактиканы білеміз. Олар топтасып орналасқан және ең сезімтал құралдардың көмегімен анықтайтын қашықтықта жан-жаққа таралып, бір-бірінен алшақтап барады.
Оңтүстік жарты шардың түнгі аспанынан бізге ең жақын "Магеллан бұлттарын" бақылай аламыз. Зер салып қарағанда бұлт "толқып" тұрған тәрізді. Астрономдар оның толқуын біздің галактикаға жақын орналасуымен түсіндіреді. Бір кездері "Магеллан бұлттары" біздің галактикамен соқтығысқан секілді. "Магеллан бұлттары" Құс жолынан көп кіші. Олар біздің Галактиканың серігі. Миллиардтаған жылдардан кейін олардың тағы да бір-біріне жақындауы мүмкін.
"Магеллан бұлтынан" сөл әріректе "Андромеда" галактикасы бар. XX ғасырдың басында оған дейінгі қашықтық анықталып, ол 2 млн жарық жылына тең болды. Біздің Галактика, "Магеллан бұлттары", "Андромеда" және "Үшбұрыш" галактикалары мен бірнеше ергежейлі эллипстік галактикалар Жергілікті галактикалар тобын құрайды.
Галактикалар пішінімен, салмағымен және өлшемдерімен ерекшеленеді. Галактикалардың эволюдиясы жайында жұлдыздардың эволюциясына қарағанда әлде қайда аз білеміз. Галактика ядролары, олардың галактиканың эволюциясына және құрылымына әсері жөнінде мәліметтер өте аз. Кейбір ғаламдардың газ бен зат бөліп жарылатыны, ал кейбірінің бірімен-бірі өзара әсерлесетінін білгеннен кейін шешілетін проблемалар қатары көбейе түсті.
Біздің галактика тәрізді миллиондаған галактикалар бар.
Мұндай галактикалардың тармақтарында жаңа жұлдыздардың пайда болуына негіз болатын газдар мен тозаңдар бар. Бірақ спиральдар барлық уақытта да центрге өте жақын келмейді. Кейде спираль центрден қашық жатқандай, Галактиканың ядросы мен спиральдар арасында оларды жалғайтын бар (жалғастырғыш) тұрған тәрізді көрінеді. Спиральді галактикалар да ядроларының өлшемдерімен ерекшеленеді.
Дүниедегі ең ірі галактикаларға эллипстік галактикалар жатады. Олардың кейбіреуі шар тәрізді, ал кейбіреуі созылыңқы болып келеді. Олар өздеріне өте жақын келген әлдеқайда кіші галактикаларды қармап алу арқылы кеңейеді.
Сырткы пішініне қарай астрономдар галактикаларды бірнеше түрге топтайды. Эллипстік галактикаларды 10 түрге бөліп, мынадай белгілеулер енгізді: Е0 (сфералык), Е10 (қатты майысып, екі бүйірінен жаншылған, пішіні, құймақ нанға ұқсайды). Спиральді галактикаларды сыртқы түріне қарай екі түрге бөлді: жалғастырғышы бар (белгіленуі Sb), жоқ (белгіленуі S) және ядроларының өлшеміне қарай үш түрге Sa (ең ірі ядро), Sb (орташа ядро), Sc (кіші ядро), сол сияқты sba, sbb, sbc деп бөлінеді. Барлық бұрыс галактикалар бір белгімен 1v деп белгіленеді.
Бірнеше мың өте жарық галактикалардың ішінде шамамен 80% –ы спиральді, 17% –ы элипсті және 3%-ы бұрыс галактика.
Галактикаларға дейінгі қашықтықтарды әр түрлі әдістермен анықтайды: Цефейдтер, жаңа және аса жаңа жұлдыздар, өте жарық жұлдыздар бойынша т.с.с.
Галактикалар — ғаламды құрайтын, өлшемдері өте үлкен жұлдыздар жүйелері. Ғаламның бізге байкалатын бөлігіндегі галактикалар жиынтығын кейде метагалактика деп атайды. Басқа галактикалардан өзгешелініп, біздің Галактика бас әріппен жазылады. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда сфералық, эллипстік, спираль және бұрыс пішінді галактикалар ажыратылады. Біздің Галактика спираль түріне жатады, құрамына 1011 астам жұлдыздар кіреді, үлкен диаметрі 80 мың жарық жылындай, ал орталығындағы максимал қалыңдығы 16 мың жарық жылына тең, шетіне қарай 3—6 мың жарық жылына дейін азаяды. Галактикалар кеңістікте әркелкі бөлініп, топтар мен шоғырлар құрайды. Біздің Галактика басқа 15 галактикамен бірге галактикалардың жергілікті тобы деп аталатынды құрайды. Бізге ең жақын деген галактикалар Магеллан бұлттары мен Андромеда тұмандығы.
Галактика – жұлдыздар мен жұлдыздардың шоғырлануы, жұлдызаралық газдар мен тозаңнан және түнек материясынан құралған алып, гравитациялық-байланысқан жүйе.
Галактика түрлері
Галактика түрлері - өткен ғасырдың 20-жылдары Э.Хаббл галактикаларды пішіні бойынша бөлген үш топ. Жұлдыздары спираль бойымен орналасқан спиральдық галактикалар, эллипсоид пішіндес эллипистік галактикалар және белгілі бір пішіні жоқ бұрыс галактикалар. Біздің галактика спиральдық галактикалар қатарына жатады. Галактикалардың барлығы да қозғалыс үстінде дамиды, өзгереді, өшеді, қайтадан пайда болады. Қазіргі ғаламат Әлем тығыздығы шексіз үлкен, ал көлемі шексіз кіші нүктедей ғана белгісіз заттың жарылысынан пайда болған.
Зерттелу тарихы
Шамамен жүз жыл бұрын біздің галактика әлемдегі жалғыз дене деп есептелді және барлық көрінетін тұмандықтар біздің галактикаға жатады деп саналады. Бұл оларға дейінгі қашықтықтарды анықтаудың қиындықтарына байланысты болды. Қазір ғарыштағы 20 галактиканың жергілікті шоғырын және басқа 10 млрд-қа жуық галактиканы білеміз. Олар топтасып орналасқан және ең сезімтал құралдардың көмегімен анықтайтын қашыктықта жан-жаққа таралып, бір-бірінен алшақтап барады.
Оңтүстік жарты шардың түнгі аспанынан бізге ең жақын "Магеллан бұлттарын" бақылай аламыз. Зер салып қарағанда бұлт "толқып" тұрған тәрізді. Астрономдар оның толкуын біздің галактикаға жакын орналасуымен түсіндіреді. Бір кездері "Магеллан бұлттары" біздің галактикамен соқтығысқан секілді. "Магеллан бұлттары" Құс жолынан көп кіші. Олар біздің Галактиканың серігі. Миллиардтаған жылдардан кейін олардың тағы да бір-біріне жақындауы мүмкін.
"Магеллан бұлтынан" сәл әріректе "Андромеда" галактикасы бар. XX ғасырдың басында оған дейінгі қашықтық анықталып, ол 2 млн жарық жылына тең болды. Біздің Галактика, "Магеллан бұлттары", "Андромеда" жәнө "Үшбұрыш" галактикалары мен бірнеше ергежейлі эллипстік галактикалар Жергілікті галактикалар тобын құрайды.
Галактикалар пішінімен, салмағымен және өлшемдерімен ерекшеленеді. Галактикалардың эволюциясы жайында жұлдыздардың эволюциясына қарағанда олде кайда аз білеміз. Галактика ядролары, олардың галактиканың эволюциясына және құрылымына әсері жөнінде мәліметтер өте аз. Кейбір ғаламдардың газ бен зат бөліп жарылатыны, ал кейбірінің бірімен-бірі өзара әсерлесетінін білгеннен кейін шешілетін проблемалар қатары көбейе түсті.
Біздің галактика тәрізді миллиондаған галактикалар бар.
Мұндай галактикалардың тармақтарында жаңа жұлдыздардың пайда болуына негіз болатын газдар мен тозаңдар бар. Бірақ спиральдар барлық уақытта да центрге өте жақын келмейді. Кейде спираль центрден қашық жатқандай, Галактиканың ядросы мен спиральдар арасында оларды жалғайтын бар (жалғастырғыш) тұрған тәрізді көрінеді. Спиральді галактикалар да ядроларының өлшемдерімен ерекшеленеді.
Дүниедегі ең ірі галактикаларға эллипетік галактикалар жатады. Олардың кейбіреуі шар тәрізді, ал кейбіреуі созылыңқы болып келеді. Олар өздеріне өте жақын келген әлдеқайда кіші галактикаларды қармап алу арқылы кеңейеді.
Сыртқы пішініне қарай астрономдар галактикаларды бірнеше түрге топтайды. Эллипстік галактикаларды 10 түрге бөліп, мынадай белгілеулер енгізді: Е0 (сфералық), E10(қатты майысып, екі бүйірінен жаншылған, пішіні, құймақ нанға ұқсайды). Спиральді галактикаларды сыртқы түріне қарай екі түрге бөлді: жалғастырғышы бар(белгіленуі Sb), жоқ (белгіленуі S) және ядроларының өлшеміне қарай үш түрге
'Sa (ең ірі ядро),
Sb(орташа ядро),
Sc(кіші ядро), сол сияқты Sba, Sbb, Sbc деп бөлінеді. Барлык бұрыс галактикалар бір белгімен 'irдеп белгіленді.
Бірнеше мың өте жарық галактикалардың ішінде шамамен 80%-ы спиральді, 17%-ы эллипсті және 3%-ы бұрыс галактика. Галактикаларға дейінгі қашықтықтарды әр түрлі әдістермен анықтайды: цефейдтер, жаңа және аса жаңа жұлдыздар, өте жарық, жұлдыздар бойынша т. с. с.
Құс жолы
Құс жолы (немесе бас әріппен Галактика) — құрамына Күн жүйесі және көптеген жұлдыздар енетін алып аумақты спиральді галактика.
