?осмекенділер класы

Биология - 7 сынып К?ні: Саба?ты? та?ырыбы: ?осмекенділер – ал?аш ??рлы??а шы??ан жануарлар Саба?ты? ма?саты: білімділік – ?осмекенділерді? тіршілігі, сырт?ы, ішкі ??рылысы, ?а??асы, тыныс алу, ?ан айналым, з?р шы?ару, к?беюі жайлы т?сінік беру. дамытушылы? - ?осымша суреттермен ж?мыс жасап, ойлау ?абілеттерін арттыра отырып, ?з бетінше ж?мыс істей білуге да?дыландыру. т?рбиелік - елімізді? ?рбір тіршілік иелеріне келешек ?рпа?ымызды? о? к?з?араспен ?арауына ы?пал жасай отырып, сирек кездесетін ?осмекенділерді танытып, оларды ?ор?ау?а т?рбиелеу Саба?ты? типі: Аралас саба? Саба?ты? т?рі: Д?ст?рлі саба? Саба?ты? ?дісі: т?сіндірмелі т?рде баяндау, тірек - сызба н?с?а ?дісі К?рнекілік: интерактивті та?та, тірек - сызбалар, слайд - суреттер, 7 сыныпты? электронды о?улы?ы П?н аралы? байланыс: география, экология Саба? барысы: І. ?йымдастыру кезе?і. а) О?ушылармен амандасып, т?гелдеп, сынып о?ушыларын саба??а дайындау б) Саба?ты? ма?сатымен таныстыру ІІ. ?й ж?мысын тексеру (с?ра? - жауап ?дісі) ІІІ. ?й ж?мысын бекіту IV. Жа?а саба?ты т?сіндіру «Білгенге маржан» баяндау, сипаттау, салыстыру, т?йіндеу. Т?мендегі слайдтарды? к?мегімен саба? т?сіндірілді Ал?аш ??рлы??а шы??ан омырт?алы жануарлар ?осмекенділер — ал?аш ??рлы?та ?мір с?руге бейімделген т?ртая?ты омырт?алы жануарлар. Олар екі ортала: суда да, ??рлы?та да кездесетіндіктен, ?осмекенділер деп аталады. ?осмекенділер суда к?бейеді ж?не дерн?сілдері сулы ортада дамиды. ?азіргі кезде ?осмекенділерді? 4 000 - нан астам т?рі Жер шарыны? тропиктік, субтропиктік ж?не ?о?ыржай айма?тарында кездеседі. ?аза?станда ?осмекенділерді? 12 т?рі тарал?ан. Оны? 3 т?рі сирек кездесетіндіктен, ?аза?станны? ?ызыл кітабына (1996) тіркелген. ?а??асы балы?тармен салыстыр?анда к?рделі, 4 б?лімге б?лінеді. Олар: бас - с?йек, омырт?а жотасы, иы? белдеуі мен алды??ы ая?тарыны? ж?не жамбас белдеуі мен арт?ы ая?тарыны? ?а?касынан ??рал ады. Омырт?а жотасы мойын, т?л?а, сегізк?з ж?не ??йры? б?лімдеріне б?лінген. Мойын мен сегізк?з б?лімдерінде бір ?ана омырт?адан болады. ??рлы??а шы?уына байланысты, ая?тарыны? с?йектері бірімен - бірі буын ар?ылы ?оз?алмалы байланыс?ан. Алды??ы ая?тары тікелей иы? белдеуімен байланысады. Жамбас белдеуі арт?ы ая?пен байланыс?ан. Жамбас белдеуі екі жамбас с?йегінен т?рады. Сауса?тарында м?йізді тырна?тары болмайды. Ая?тарында жеке - жеке б?лшы?еттер жа?сы дамы?ан. Жа?с?йектеріндегі ?са? тістер мен тіл ?оректі ?стау?а к?мектеседі. Ба?а тіліні? ?шы ойыс. Тіліні? т?бі аузыны? алдына бекіген, ?шы арт?а ?айрылып, бос жатады. ?орегін ?стар кезде тілін ал?а ?арай ла?тырады. Аузы ?те ?лкен. Сілекей бездері е? ал?аш ?осмекенділерде пайда болды. Оны? ?зектері ауыз ?уысына ашылады. ?ыс?а ??еші ке?ейіп, ?арын?а, ол аш ішекке жал?асады. Аш ішекке бауырдан келетін ?т ж?не ?й?ыбезді? ?зектері ашылады. То? ішекті? со??ы б?лігі тік ішек деп аталады да, ол ке?ейіп келіп, клоака?а айналады. Дерн?сілдері суда тек желбезектері ар?ылы тыныс алады. Ересектерінде ??рлы??а шы?уына байланысты ?кпе пайда бол?ан. Біра? ?кпесі нашар дамы?анды?тан, терісі ар?ылы ?осымша тыныс алады. Ауыз - ж?т?ынша? ?уысыны? ?оз?алуы ар?ылы ауа ?кпеге ?теді. ??рлы?та атмосфералы? ауамен тыныс алуына байланысты ?антарату ж?йесінде к?рделі ?згерістер пайда бол?ан. ?осмекенділерді? ж?регі ?ш ?уысты (2 ??ла?ша, 1 ?арыншадан т?рады), екі ?анайналым ше?бері бар. ?осмекенділерде ал?аш рет кіші ?анайналым ше?бері пайда бол?ан. Оны ?кпелік ше?бер деп те атайды. Денесіне аралас ?ан тарайды. Екі ?ан айналым ше?бері де ?арыншадан басталады. ?лкен ше?бер - о? ??ла?ша?а, ал кіші ше?бер сол жа? ??ла?ша?а келіп ая?талады. ?осмекенділер миыны? к?лемі балы?тар?а ?ара?анда ?лкендеу. Алды??ы миы екі ми сы?арларына ай?ын б?лінген. Баяу ?оз?алуына байланысты мишы?ы нашар дамы?ан. Орта??ы миы жа?сы дамы?ан. ?осмекенділерде, ішкі ??ла?тан бас?а, е? ал?аш орта??ы ??ла? ?уысы пайда бол?ан. Орта??ы ??ла? ?уысында бір ?ана ?зе?гі с?йегі болады. Оны? сырты дабыл жар?а?ымен ?аптал?ан. Орта??ы ??ла? ?уысы арнайы т?тік ар?ылы ауыз - ж?т?ынша? ?уысымен де байланысады. Д?м сезуі, тері ар?ылы сезуі нашар дамы?ан. Ауыз ?уысына ашылатын ж?п иіс сезу ?апшы?тарыны? болуына байланысты, иіс сезуі жа?сы дамы?ан. К?зіні? ?аса? ?абы?ы д??ес, к?з б?рша?ы екі жа?ты д??ес шыны пішінді. К?зіні? айналасында ?оз?алмалы, ж??а терілі ?аба?тары болады ?осмекенділерді? балы?тар?а ??сас екі б?йрегі, екі несепа?ар т?тігі ж?не бір ?уы?ы бар. ?уы?ы жа?сы дамы?ан, ол клоака?а ашылады. ?ажетсіз заттар клоакадан сырт?а шы?арылады. ?осмекенділер - дара жынысты жануарлар. К?пшілік т?рлері сырттай ?ры?танады Дерн?сілдері т?рленіп дамып, ересектеріне айналады. Дерн?сілдеріні? басы жалпа? бол?анды?тан, оларды ш?міш балы? немесе иттабан; деп атайды. ?осмекенділерді? к?беюі мен дерн?сілдерді? дамуы су ішінде ж?реді. ?ры?тан?аннан кейін к?л ба?аларда (8 - 10 т?уліктен со?) дерн?сілдері ж?мырт?а ?абы?ын жарып, сырт?а шы?ады. Ал?ашында оларда ая? болмайды. Бастап?ыда суда ??йры?ыны? к?мегімен ж?зіп ж?реді. Алдымен арт?ы ая?тары, содан кейін алды??ы ая?тары пайда болады. ??йры?ы бірте - бірте ?ыс?арып, жойылады. Дерн?сілдері желбезектері ар?ылы ?ана тыныс алады. Оларды? ж?регі екі ?уысты, бір ?ана ?анайналым ше?бері болады. Дами келе ж?т?ынша?ты? екі б?йірінен ?кпе пайда болады. ?осмекенділерді? тек суда ?ана тіршілік ететін т?рлері де бар. Ба?алар мен ??рба?аларды? ересектері суда да, ??рлы?та да тіршілік етеді. Азда?ан т?рлері а?аш басында ?рмелеп ?мір с?руге бейімделген. Кейбір т?рлері, я?ни ая?сыз ?осмекенділер тек жер астында ін ?азып тіршілік етеді. ?осмекенділерді? тіршілігі ?шін температура, су айдындарыны? болуы ж?не ыл?алдылы? ма?ызды р?л ат?арады. ?осмекенділер зиянды ж?ндіктермен ?оректенетіндіктен, пайдалы. Кейбір т?рлері: ба?алар, саламандралар та?ам ретінде пайдаланылады. К?л ба?алар т?жірибелік зерттеу ж?мыстарында ке?інен ?олданылады. ?осмекенділер ??рылысына, тіршілік ?рекеттеріне байланысты 3 отряд?а б?лінеді. Олар: ая?сыз, ??йры?ты ж?не ??йры?сыз ?осмекенділер. Ая?сыз ?осмекенділерді? 170 - тей т?рі Африкада, Америкада, ?ндістанда, Цейлон жерінде тіршілік етеді. Соларды? бірі сырт?ы бейнесі ??рт?а ж?не жылан?а ??сас бол?анды?тан, са?иналы ??ртпойым деп аталады. Б?лар ая?тары жойыл?анды?тан, ая?сыз ?осмекенділер деп атал?ан. Олар - жер астында ін ?азып тіршілік етуге бейімделген ?осмекенділерді? ?арапайым тобы. Терісінде бездері ?те мол. Ая?сыз ?осмекенділерде к?з де, дабыл жар?а?ы да болмайды. Б?ларды? бас?а ?осмекенділерден ерекшелігі - іштей ?ры?танады. ??йры?тылар отрядына жататын ?осмекендіні? бірі - жетісулы? ба?атіс. Оны жергілікті т?р?ындар «ая?ты балы?» деп те атайды. Дене т?р?ы 20 - 25 см. Оны? жартысы ??йры?ыны? ?лесіне с?йкес келеді. ??йры?ыны? ?стінде жал т?різді тері ?атпары бар. Басы - жалпа?, т?мсы?ы - до?ал. Алды??ы ая?тарында т?рт, арт?ы ая?тарында 5 сауса?ы болады. Т?нде белсенді тіршілік етеді. Сырттай ?ры?танады. Дерн?сіл кезе?інде ?ыстал шы?ып, келесі жылы ересек т?ріне айналады. ?аза?станда мекендейтін жетісулы? ба?атіс ?те сирек кездеседі. Ол Жетісуда?ы Жо??ар Алатауы мен о?ан шекаралас ?ытайды? биік таулы ?зендерінде кездеседі. Жетісу лы? ба?атіс ша?ын айма?та тарал?анды?тан, ?аза?станны? ?ызыл кітабына (1996) тіркелген. ??йры?сыз ?осмекенділер отряды. Б?ларды? 3500 - дай т?рлері бар. Оларды? ересектерінде ??йры? болмайды. Арт?ы ая?тары алды??ы ая?тарынан ?зын ?рі жа?сы дамы?ан. Секе?деп ?оз?алады. Арт?ы сауса?тарыны? арасында?ы терілі жар?а?тар ж?зуге к?мектеседі. ?зімізге таныс к?лба?а, тоган ба?асы, ??рба?алар осы отряд?а жатады. ?осмекенділер ежелгі сауса??анатты балы?тардан (стегоцефалдар) пайда бол?ан. Оларды? бас с?йегі т?тас?ан с?йекті сауытпен, денесі с?йекті ?ал?андармен ?аптал?ан. Стегоцефалдар су жа?алауларында тіршілік еткен. ??йры?тылар отрядына жататын ?осмекенділерді? 350 - дей т?рі бар. О?ан тритондар мен саламандралар жатады. Дене пішіні созылы??ы ?рі ??йры?ы ай?ын бай?алады. V. Жа?а саба?ты бекіту «Ме?герген білімі?ді сына», электронды? о?улы?ты? к?мегімен зертханалы? ж?мыс жасала отырып жа?а саба?ты бекіту. VI. ?орытындылау Жа?а саба?ты интерактивті тапсырмамен орындау VII. ?йге тапсырма беру VIII. Ба?алау