Дигибридті будандастыру

Сабақтың тақырыбы: Дигибридтті будандастыру

Сабақтың білімділік мақсаты:
Генетика ғылымы, тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары туралы білімдерін жинақтай отырып, Мендельдің заңдылықтарын ұғындыру.
Дамытушылық мақсаты:
оқушылардың сөздік қорын, сөз байлығын дамыта отырып, сабаққа деген сүйіспеншілігін, қызығушылығын арттыру
Тәрбиелік мақсаты :
Оқушыларды жекелеме және топпен жұмыс істеуге, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың типі: Сабақты сабақ үстінде бекіту

Сабақтың әдісі: Проблемалық, баяндау, сұрақ-жауап т.б.

Сабақтың жоспары:

І. Ұйымдастыру

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту

ІҮ.Есептер шығару

Ү. Қорытындылау

ҮІ. Бекіту.

ҮІІ. Бағалап,үйге тапсырма беру

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру. Сыныпты түгелдеп, сабаққа даярлығын тексеру. Психологиялық дайындақ:

Қайырлы күн достым,

Қайырлы күн болсын!

Бүгінгі күніміз,

Сәттілікке толсын!

Біздің алар бағамыз,

Кілең бестік болсын!

Мұғалім: Балалар, біз бүгінгі үй тапсырмасы бойынша сабағымызда жекелеме, жұптық және топтық жұмыстар жүргіземіз.

І.Олай болса жекелеме жұмыстарға кезек берейік. Қолдарыңа магнитті тақтаны алыңдар, қойылған сұрақтарға соған жауап бересіңдер де жауабын тексересіңдер. Егер дұрыс жауап болса, сары бұршақты, қате болса жасыл бұршақты жинаймыз.

Олай болса бастаймыз: ”Ұшқыр ойдан- ұтымды жауап” күтеміз.

1. Генетика ғылымы нені зерттейді? (Огарнизмдердің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттейтін ғылым )

2. Генетика терминін ғылымға енгізген ғалым? (Ағылшын биологоі

У.Бэтсон )

1. Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсініктер ежелгі қай

ғалымдардың еңбегінде кездесті? (Демокрит, Гиппократ,

Платон,Аристотель )

1. Тұқым қуалаушылық дегеніміз не? (Ата-аналар белгілер

жиынтығының ұрпақтан-ұрпаққа берілу қасиеті)

1. Өзгергіштік дегеніміз не? (Организмнің тұқым қуалаушылық

қасиетінің сыртқы орта факторларының әсерінен үнемі өзгеріп отыруы )

1. Тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі- ДНҚ екендігін дәлелдеген ғалым? (Америкалық генетик О.Эври)

2. Г.Мендель өзінің тәжірибесіне қай өсімдікті алды? (Ас бұршағын )

3. Ата-аналық формалар қандай әріппен белгіленеді? (Р- әріпімен белгіленеді. Латынша “parents” - ата-ана )

4. Егер, бір ғана жұп белгілерінде айырмашылығы бар ата-аналық формалар будандастырылса ол қалай аталады?( Моногибридті будандастыру )

5. Г.Мендельдің еңбегінің аты? ( Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер)

6. Г.Мендельдің бірінші заңы қалай аталады?( Бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік заңы)

7. Г.Мендельдің екінші заңы қалай аталады? ( Белгілердің ажырау заңы)

8. Толымсыз доминанттылық дегеніміз не? ( Кей жағдайларда F₁ ұрпақта доминанттылықтың байқалмай аралық сипатта болуы)

9. Берілген генотпитердің ішінен гомозиготалы дараларды көрсет? АА,Аа, Ва, аа; ( АА,аа)

10. Будан организмінің гаметасында аллельді (жұп) гендер бір-бірімен араласып кетпей, таза күйінде сақталады. Бұл ереже қалай аталады? (Гамета тазалығы)

ІІ. Мұғалім: Жақсы, рахмет балалар! Енді жұптық жұмыстарға кезек берейік. Қазір алдарыңызға қима қағаздар беріледі, сол қағаздарға тіл бітірулеріңі керек. ( бұршақ пен раушангүлдің генотипі және фенотипі бойынша будандастыру)

ІІІ.Топтық жұмыс. (І топ)

106-суретке назар аудар. Берілген тапсырманы орында.

А) жануарлардың генотипін анықтаңдар;

Ә) берілген суреттегі жануарлардың ата-анасының генотиптері мен F₁ ұрпағының генотипін табыңдар;

Б) Пеннет торына салып, F₂ ұрпағының генотипін анықтаңдар;

В) F₂-дегі белгі ажырауының арақатынасын табыңдар;

Г) F₁ мен F₂-нің қорытындысы Г.Мендельдің қандай заңдарына бағынады?

(ІІ топ)

107-суретке назар аудар.

А) бұлар қандай тұқымдардың будандарынан алынған деп ойлайсың?

Ә) F₁-де қандай тұқымдар алынды? Доминанттылықтың қай түріне жатады?

Б) ата-анасының генотипін және одан түзілген гаметалардың гендерін табыңдар;

В) F₁ ұрпақтың генотипін жазып, түстерінің қандай қатынаста ажырайтынын анықтаңдар.

ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту

Мұғалім: Жарайсыңдар, балалар, үй тапсырмасын әртүрлі нұсқада талқыладық, енді жаңа сабағымызды бастайық.

«Дигибридті будандастыру және белгілердің тәуелсіз ажырау заңдылығы»

Моногибридті будандастыруға тәжірибе жасағанда, мендель бір жұп қарама-қарсы белгілердің бірнеше ұрпақ бойы тұқым қуалау сипатын зерттеудің нәтижесінде екі заңдылықты ашқан болатын. Атап айтқанда, «Бірінші будан ұрпақтың белгілерінің біркелкі болуы» және «белгілердің ажырауы» заңдары. Алдайда табиғатта екі-үш немесе одан көп белгілері бойынша айырмашылықтары бар өсімдіктер мен жануарлардың арасында да өзара будандастырулар жүреді. «Мұндай жағдайда белгілердің тұқым қуалауы қандай заңдылықтарға бағынады және қалай жүреді ?» деген сұрақ туады. Міне, осы бағытта Мендель екі жұп қарама-қарсы белгілері бар дараларды будандастырды. Мұндай будандастыруға ол бұршақтың екі белгісінде айырмашылықтары бар, яғни тұқымдары сары, жасыл түсті, қабығы тегіс, кедір-бұдыр сорттарын алды. Будандастыруға алынған даралар гомозиготалы болғандықтан, бірінші ұрпақтағы барлық будандардың тұқымдары біркелкілік заңына сәйкес сары түсті, тегіс пішінді болып шықты. Демек, аллельді гендердің бірінші жұбында тұқымның сары түсі мен тегіс пішіні доминантты, ал жасыл түсі мен кедір-бұдыр пішіні рецесивті болады. Алынған бірінші ұрпақты өзара будандастырған кезде екінші ұрпақты моногибридтіге қарағанда, біршама күрделірек болады.

Мендель өзінің алған 556 тұқымның 315 сары тегіс, 101- сары кедір-бұдыр және 108- жасыл тегіс, ал 32-сі жасыл кедір-бұдыр болған. Олай болса, екінші ұрпақта әр түрлі фенотип алынды деп есептесек, олардың сандық арақатынасы шамамен 9АВ:3Ав:3аВ:1аа-ға тең немесе 9:3:3:1 қатынасына сәйкес келеді.

Пеннет торын құрамыз. (көрсету)

Р ААВВ Х аавв Р АаВв Х АаВв

Г АВ АВ ав ав Г АВ Ав аВ ав АВ Ав аВ ав

F₁ АаВв АаВв АаВв АаВв

Пеннет торынан көріп отырғанымыздай 416 сары 140 жасыл түсті тұқым, ал пішініне қарай 423 тегіс 133 кедір-бұдыр тұқым бар екенін анықталған.

556

315 сары тегіс 101сары кедір-бұдыр 108 жасыл тегіс 32сі жасыл кедір-бұдыр

416 сары 140 жасыл 423 тегіс 133 кедір-бұдыр

16 түрлі үйлесімнің 12-сі сары тұқымды, 4-еуі жасыл тұқымды, сондай-ақ екінші жұп белгі бойынша 12-сі тегіс пішінді, 4-еуі кедір-бұдырлы тұқымды көрсетеді. Сондықтан ажырау қатынасы 12:4 немесе 3:1-ге тең болғандықтан , белгілердің кез-келген жұбы бойынша ажырау өзге жұбына байланыссыз жүреді деген қорытынды жасады. Бұл құбылысты белгілердің тәуелсіз ажырау заңы деп, оған мынандай анықтама беріледі: бір-бірінен айқын екі (немесе бірнеше) жұп белгі бойынша ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырған жағдайда екінші ұрпақта белгілер жұбының тәуелсіз тұқым қуалауы және олардың ата-аналарына ұқсамайтын жаңа үйлесімдер түзуі байқалады.

Бұл құбылысты белгілердің тәуелсіз ажырау заңы деп, оған мынадай анықтама беріледі: бір-бірінен айқын екі ( немесе бірнеше) жұп белгі бойынша ажыратылатын гомозиготалы дараларды будандастырған жағдайда екінші ұрпақта белгілер жұбының тәуелсіз тұқым қуалауы және олардың ата-аналарына ұқсамайтын жаңа үйлесімдер түзуі байқалады. Басқаша айтқанда дигибридті будандастыру бер-біріне байланысы жоқ екі моногибридті будандастыру болып табылады.

Тақырыптың түйіні: 1. Екі жұп қарама-қарсы белгілері бойынша будандастыруды дигибридті будандастыру деп атайды. Дигибридті будандастыруға бұршқа өсімдігінің сары түсті, тегіс қабықты және жасыл түсті, кедір – бұдыр тұқымдары алынды.

2. Екі жұп белгісі бар гомозиготалы дараларды будандастырғанда, F₁-дегі ұрпқатың генотипі (АаВв) дигетерозиготалы болды. Дигетерозиготалы генотиптен 4 сортты гаметалар түзіледі. Осы төрт сортты ата-аналық гаметалардың өзара тәуелсіз таралуының нәтижесінде 16 генотип және 4 фенотип түзіледі.

3. 16 түрлі генотиптің 12-сі сары тұқымды, 4-уі жасыл тұқымды, сондай-ақ екінші жұп белгі бойынша 12-сі тегіс пішінді, ал 4-уі кедір-бұдыр тұқым болып шығады.

ІҮ.Есептер шығару

Дигибридті будандастыруға мысалдар.

1. Бұршақ тұқымының сары түсі –А жасыл түсіне - а-ға қарағанда доминантты. Ал тегіс пішінді В бұдыр пішінді в-дан басым.Мына генотиптердің тұқымдарының түстері мен пішіндерін анықтаңдар:

А) Аавв; ә) Аавв; б) АаВВ; в) ааВВ;

С.б. с.б. с.т. ж.т.

2. Мынандай жолдармен будандастырғанда алынатын ұрпақтар тұқымдарының сыртқы көрінісін анықтаңдар:

А) ааВВ х аавв; ә) Аавв х Аавв ; б) АаВВ х АаВв; в) ААВв х аавв;

3. Сары тегіс тұқымдардан өсіп шыққан екі бұршақ өсімдігін будандастырғанда, сары тегіс тұқымдар алынған.Олардың ата-аналарының генотиптері қандай болады?

4. Сары бұдыр тұқымнан өсіп шыққан бұршақ өсімдігі, жасыл тегіс тұқымнан алынған өсімдіктің тозаңымен тозаңдандарылған. Олардан алынған будан тұқымның жартысы сары тегіс, жартысы жасыл тегіс болып шыққан. Аталық және аналық өсімдіктердің генотиптерін анықтаңдар.

Ү. Қорытындылау

ҮІ. Бекіту.

ҮІІ. Бағалап,үйге тапсырма беру