Открытый урок1

П?ні: биология

Сынып: 9 сынып

Саба?ты? та?ырыбы: Тіркес т??ым ?уалау. Жынысты? хромосома ж?не оны? гендері.

Саба?ты? білімділік ма?саты:

-О?ушыларды? будандастыру туралы білімдерін тере?дету;

-Моногибридті ж?не дигибридті будандастыру туралы ал?ан білімдерін есеп шы?ару ар?ылы бекіту;

-Тіркес т??ым ?уалау хромосомалы? теориясымен таныстырып, Т.Морганны? бір хромосомада болатын гендер ж?рдеміндегі т??ым ?уалау за?дарын аны?тау.

Саба?ты? дамытушылы? ма?саты: Генетика туралы ал?ан білімдерін одан ?рі тере?дету.

Саба?ты? т?рбиелік ма?саты: Есептер шы?ару барысында генетиканы ?мірмен байланыстыру.

К?рнекіліктер: Мультимедия, карточкалар

Саба? т?рі: аралас саба?

Саба? типі: д?ст?рлі саба?

Саба?ты? барысы:

І ?йымдастырушылы? кезе? (2 мин.)

a) М??алім о?ушылармен амандасады ж?не оларды т?гендейді

b) М??алім о?ушыларды? саба??а дайынды?тарын тексереді

ІІ ?й тапсырмасын тексеру (5 мин.)

1.Моногибридті будандастыру?

Т??ым ?уалау?а талдау жаса?анда 1-будан ?рпа?ы бірдей пішінді, бір типтес бол?анды?тан б?л ??былыс Мендельді? бірінші за?ы деп аталады.

Доминантты ж?не рецессивті белгілері бар т??ымдарды? F2-де санды? ара?атынасы 3:1 болады. Бір ж?п белгілерді? осындай ара?атынаста ажырауы Мендельді? екінші за?ы немесе ажырау за?ы деп аталады.

2.Дигибридті будандастыру?

Мендельді? ?шінші за?ы баламалы белгілерді? ?р ж?бы ?рпа?тар?а бір-біріне т?уелсіз тарайды, сонды?тан 2-?рпа?та белгілі бір санды? ?атынасты?та белгілерді? жа?а комбинациялары бар дарабастар пайда болады деген т?жырымдама жасайды.

3.Викториналы? с?ра?тар.

1) Генетика дегеніміз не?

Генетика – белгілерді? т??ым ?уалау за?дылы?тарын ж?не оларды? ?згергіштіктерін зерттейтін ?ылым.

2) Мендель ?з т?жірибелерінде асб?рша?ты алуды? себебтерін атап шы?ы?ыз?

І. бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен ай?ын ажыратылатын к?птеген іріктемелері бар;

ІІ. ?сіруге ?олайлы;

ІІІ. ?сімдік ?здігінен тоза?данады;

3) Ген деп нені айтады?

Ген – дегеніміз бір н?руыз туралы а?парат жазыл?ан ДН? ?лескісі.

4) Мендель ата – ене формаларын ?алай атады?

Таза тарма?

5) Мендельді? ?анша за?ы бар? Оларды атап шы?.

Мендельді? ?ш за?ы бар: Басымды? за?ы, Ажырау за?ы, Т?уелсіз т??ым ?уалау за?ы.

6) К.Э. Коренс, Г. Де Фриз, Э.Чермак тарих?а ?андай атаумен енді?

Мендель за?дылы?ын жа?адан ашушы адамдар деген атаумен.

7) ?зара ?рекеттесу кезінде жа?а белгі беретін гендерді? бірлесіп басымды? жасау ??былысы ?алай аталады?

?ос басымды болу немесе ?ос басымдылы?

8) Тіркес гендер терминіне аны?тама бері?із?

Тіркес гендер – б?л бір хромосома шегінде болатын гендер.

9) 46 хромосоманы? ішінде ?анша хромосома Мендель за?ына толы? ба?ынады?

44 хромосома Мендель за?ына толы? ба?ынады.

10) Моногибридті будандастыру деп нені айтады?

Моногибридті будандастыру – б?л ата-енелер формалары тек бір ж?п белгілері бойынша ?ана ерекшеленетін ша?ылыстыру.

Еске т?сіру (Жасушаларды? б?лінуі Митоз ж?не Мейоз, Коньюгация, кроссинговер)

ІІІ Жа?а та?ырыпты ме?геру

Тіркес т??ым ?уалауды ?ылым?а енгізген Томас Хант Морган

Томас Хант Морган (1866-1945) Америкалы? генетик. Ал?аш рет ?з зерттеулерінде жеміс шыбыны дрозофиланы пайдаланды. Морган ?з кызметкерлерімен бірігіп, т??ым ?уалаушылы?ты? хромосомалы? теориясын ашып, гендерді? хромосомаларда орналасатынды?ын д?лелдеді. Нобель сыйлы?ыны? лауреаты (1933 ж.). Б?рын?ы КСРО ?ылым академиясыны? ??рметті академигі. Оны? зерттеу зерзаты жеміс шыбыны дрозофила шыбыны болды.

Тіркес т??ым ?уалау. Морган бірінші ?рпа?та?ы дигетерозиготалы аналы? шыбынды ?айтадан шала ?анатты ?ара денелі аталы? шыбынмен кері будандастыр?анда, екінші ?рпа?та т?рт т?рлі фенотиптері бар дара?тар ал?ан. Оларды? пайызды? м?лшерлері ?р т?рлі: 41,5% жетік ?анатты с?р денелі, 41,5% шала ?анатты ?ара денелі шыбындар, ал 8,5% шала ?анатты с?р денелі ж?не 8,5% жетік ?анатты ?ара денелі шыбындар бол?ан.

Томас Морган т?жырымдамасы:

1. Гендер хромосомада бір сызы?ты? бойымен тібектеле орналас?ан. ?р генні? хромосомада на?тылы орны болады;

2. Бір хромосомада орналас?ан гендер тіркесу топтарын ??райды. Тіркесу топтарыны? саны сол а?за?а т?н хромосомаларды? гаплоидты санына с?йкес келеді;

3. Гомологты хромосомаларды? арасында аллельді гендеріні? алмасуы ж?реді.

4. Хромосомада?ы гендеріні? ара?ашы?ты?ы ай?асу жиілігіне тура пропорционалды.

Кроссинговер (а?ылш. crossіng-over – ай?асу) – гомологты? хромосомаларды? ??сас б?ліктері арасында?ы ажырау ж?не ?айта бірігу н?тижесінде болатын ай?асу. Кроссинговер І-ші мейозды? профазасында ж?реді ж?не ?р т?рлі гендерді? аллельдеріні? жа?а комбинацияларыны? т?зілуіне ?келеді. Мейоз процесінде гомологты хромосомалар ?р ядро?а ажырауды? алдында бір-біріне ?арама-?арсы орналасады. Осы уа?ытта екі гомологты хромосомаларды? б?ліктері ?зіліп, олар осы хромосомаларды? бас?а б?ліктерімен ай?асып ?айта жал?асады. Кроссинговер т??ым ?уалайтын ?згергіштікті? бір т?рі болып саналады, соны? н?тижесінде ?рпа?тарды? генетик. ?р т?рлілігі артады. Кроссинговер – популяцияда?ы комбинативті ?згергіштікті ?амтамасыз ететін ж?не таби?и с?рыптау?а материал бола алатын ма?ызды механизм.

Жынысты? гендерді аны?тау. ?рпа?тарды? жынысы жыныс жасушаларды? генетикалы? материалымен аны?талады. Аны?ыра? айт?анда болаша? а?заны? жынысы ?ры? біте баста?ан – зиготаны? ?ры?тану с?тінде аны?талады, с?йтіп дара?ты? келесі даму сатыларында ?згермейтін болады. Зиготада 44 аутосомасы бар.

Х - хромосомада болады. Гемофилия ; Т?сті ажыратпаушылы? ;?о?ыр кіреукелі тіс

У- хромосомада болады. ??ла? ?ал?аныны? жиегіндегі т?к ; Сауса? арасында?ы жар?а?; ?а??а,б?лшы?еттер-ді? ?ар?ынды дамуы.

ІV Жа?а та?ырыпты бекіту

Есептер шы?ару.

Анасы ІІ топ гомогаметалы, ?кесі ІІІ топ гетерогаметалы бол?ан жа?дайда, ?рпа?ы ?андай болуы м?мкін?
Тасымалдаушы гетерозиготалы ?йелді? генотипі – ХаХв;Дені сау ер адамны? генотипі ХаУ;?рпа?ы ?андай болуы м?мкін?
Анасы ІІ топ гомогаметалы, ?кесі ІІІ топ гетерогаметалы бол?ан жа?дайда, ?рпа?ы ?андай болуы м?мкін?
Шешесіні? ?ан тобы І топ, ікесінікі IV топ болса, балаларында ?ан топтары т??ым ?уалай ма?

Жауабы: 2 баласы ІІ топ, 2 бала ІІІ топ

Шешесіні? ?ан тобы ІІІ, ал ?кесінікі IV болса, балаларыны? ?ан топтары жайлы не айту?а болады?

Жауабы: 1 бала IV топ, 2 бала ІІІ топ, 1 бала ІІ топ

Мысы?тарда жирен ре? басым, ?ара ре? басылы??ы. Еркек мысы?тарды? хромосомасы ХАУ (жире?), ХаУ (?ара). Ал ?р?ашы мысы? ?ара (ХаХа) ж?не алабажа? (ХАХа) бол?ан жа?дайда ?андай ?рпа? алу?а болады?
Карточкаларда?ы есептерді шы?ару:

№ 1 суретті дидактикалы? тапсырма.

1-жа?дайда екеуі де г?ліні? т?сі бойынша гетерезиготалы, ал екіншісінде, біреуі ?ана гетерезиготалы. Будандастыру сызбан?с?асын ж?ргізіп, гибридтерді? 1-?рпа?ыны? генотипі мен фенотипін аны?та?ыздар.

№ 2 суретті дидактикалы? тапсырма.

Ас?аба?та т??ым ?уалауды? ?андай формасы к?рсетіл?ен? Сопа? формасыны? генотипін аны?та?ыз. ?андай аллельдер (доминантты, рецессивті) дискі ж?не ?зынша пішінде кездеседі?

3 суретті дидактикалы? тапсырма.

Тыш?анда ?ай т?с доминантты? Ак па, с?р ма? Егер ата-аналары берілген белгілері бойынша гомозиготалы болса, онда ата-ана мен ?І гибридтерді? генотипін ата?ыздар. ?, х ?І=?2 гибридті? генотипі мен фенотипін аны?та?ыздар.

2-топ?а №4 суретті дидактикалы? тапсырма.

Тыщкан ж?ніні? ?ара, а?, с?р т?стерін к?рсететін аллельдерді айты?ыздар. Генотипі ААВЬ, АаВВ, ааВВ болатын тыш?анны? т?сін аны?та?ыздар

С?ра?тар?а жауап беру:

¢ Томас Морган За?ы?

¢ Кроссинговер?

¢ Жынысты? гендер дегеніміз не? Ма?ызы неде?

¢ Томас Морган за?ыны? Мендель за?дарымен ?й?астылы?ы неде?

?йге тапсырма беру:

§41. Тіркес т??ым ?уалау за?ы.

Хромосома ж?не оны? гендері.

Жыныс хромосомаларына есептер ??растырып келу (к?з т?сі, шаш т?сі, дальтонизм, сол ?олмен жазу?а бейімделген)

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«открытый урок1 »

Пәні: биология

Сынып: 9 сынып

Сабақтың тақырыбы: Тіркес тұқым қуалау. Жыныстық хромосома және оның гендері.

Сабақтың білімділік мақсаты:

-Оқушылардың будандастыру туралы білімдерін тереңдету;

-Моногибридті және дигибридті будандастыру туралы алған білімдерін есеп шығару арқылы бекіту;

-Тіркес тұқым қуалау хромосомалық теориясымен таныстырып, Т.Морганның бір хромосомада болатын гендер жәрдеміндегі тұқым қуалау заңдарын анықтау.

Сабақтың дамытушылық мақсаты: Генетика туралы алған білімдерін одан әрі тереғдету.

Сабақтың тәрбиелік мақсаты: Есептер шығару барысында генетиканы өмірмен байланыстыру.

Көрнекіліктер: Мультимедия, карточкалар

Сабақ түрі: аралас сабақ

Сабақ типі: дәстүрлі сабақ

Сабақтың барысы:

І Ұйымдастырушылық кезең (2 мин.)

Мұғалім оқушылармен амандасады және оларды түгендейді
Мұғалім оқушылардың сабаққа дайындықтарын тексереді

ІІ Үй тапсырмасын тексеру (5 мин.)

1.Моногибридті будандастыру?

Тұқым қуалауға талдау жасағанда 1-будан ұрпағы бірдей пішінді, бір типтес болғандықтан бұл құбылыс Мендельдің бірінші заңы деп аталады.

Доминантты және рецессивті белгілері бар тұқымдардың F2-де сандық арақатынасы 3:1 болады. Бір жұп белгілердің осындай арақатынаста ажырауы Мендельдің екінші заңы немесе ажырау заңы деп аталады.

2.Дигибридті будандастыру?

Мендельдің үшінші заңы баламалы белгілердің әр жұбы ұрпақтарға бір-біріне тәуелсіз тарайды, сондықтан 2-ұрпақта белгілі бір сандық қатынастықта белгілердің жаңа комбинациялары бар дарабастар пайда болады деген тұжырымдама жасайды.

3.Викториналық сұрақтар.

1) Генетика дегеніміз не?

Генетика – белгілердің тұқым қуалау заңдылықтарын және олардың өзгергіштіктерін зерттейтін ғылым.

2) Мендель өз тәжірибелерінде асбұршақты алудың себебтерін атап шығыңыз?

І. бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айқын ажыратылатын көптеген іріктемелері бар;

ІІ. Өсіруге қолайлы;

ІІІ. Өсімдік өздігінен тозаңданады;

3) Ген деп нені айтады?

Ген – дегеніміз бір нәруыз туралы ақпарат жазылған ДНҚ үлескісі.

4) Мендель ата – ене формаларын қалай атады?

Таза тармақ

5) Мендельдің қанша заңы бар? Оларды атап шық.

Мендельдің үш заңы бар: Басымдық заңы, Ажырау заңы, Тәуелсіз тұқым қуалау заңы.

6) К.Э. Коренс, Г. Де Фриз, Э.Чермак тарихқа қандай атаумен енді?

Мендель заңдылығын жаңадан ашушы адамдар деген атаумен.

7) Өзара әрекеттесу кезінде жаңа белгі беретін гендердің бірлесіп басымдық жасау құбылысы қалай аталады?

Қос басымды болу немесе қос басымдылық

8) Тіркес гендер терминіне анықтама беріңіз?

Тіркес гендер – бұл бір хромосома шегінде болатын гендер.

9) 46 хромосоманың ішінде қанша хромосома Мендель заңына толық бағынады?

44 хромосома Мендель заңына толық бағынады.

10) Моногибридті будандастыру деп нені айтады?

Моногибридті будандастыру – бұл ата-енелер формалары тек бір жұп белгілері бойынша ғана ерекшеленетін шағылыстыру.

Еске түсіру (Жасушалардың бөлінуі Митоз және Мейоз, Коньюгация, кроссинговер)

ІІІ Жаңа тақырыпты меңгеру

Тіркес тұқым қуалауды ғылымға енгізген Томас Хант Морган

Томас Хант Морган (1866-1945) Америкалық генетик. Алғаш рет өз зерттеулерінде жеміс шыбыны дрозофиланы пайдаланды. Морган өз кызметкерлерімен бірігіп, тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашып, гендердің хромосомаларда орналасатындығын дәлелдеді. Нобель сыйлығының лауреаты (1933 ж.). Бұрынғы КСРО ғылым академиясының құрметті академигі. Оның зерттеу зерзаты жеміс шыбыны дрозофила шыбыны болды.

Тіркес тұқым қуалау. Морган бірінші ұрпақтағы дигетерозиготалы аналық шыбынды қайтадан шала қанатты қара денелі аталық шыбынмен кері будандастырғанда, екінші ұрпақта төрт түрлі фенотиптері бар дарақтар алған. Олардың пайыздық мөлшерлері әр түрлі: 41,5% жетік қанатты сұр денелі, 41,5% шала қанатты қара денелі шыбындар, ал 8,5% шала қанатты сұр денелі және 8,5% жетік қанатты қара денелі шыбындар болған.

Томас Морган тұжырымдамасы:

1. Гендер хромосомада бір сызықтың бойымен тібектеле орналасқан. Әр геннің хромосомада нақтылы орны болады;

2. Бір хромосомада орналасқан гендер тіркесу топтарын құрайды. Тіркесу топтарының саны сол ағзаға тән хромосомалардың гаплоидты санына сәйкес келеді;

3. Гомологты хромосомалардың арасында аллельді гендерінің алмасуы жүреді.

4. Хромосомадағы гендерінің арақашықтығы айқасу жиілігіне тура пропорционалды.

Кроссинговер (ағылш. crossіng-over – айқасу) – гомологтық хромосомалардың ұқсас бөліктері арасындағы ажырау және қайта бірігу нәтижесінде болатын айқасу. Кроссинговер І-ші мейоздың профазасында жүреді және әр түрлі гендердің аллельдерінің жаңа комбинацияларының түзілуіне әкеледі. Мейоз процесінде гомологты хромосомалар әр ядроға ажыраудың алдында бір-біріне қарама-қарсы орналасады. Осы уақытта екі гомологты хромосомалардың бөліктері үзіліп, олар осы хромосомалардың басқа бөліктерімен айқасып қайта жалғасады. Кроссинговер тұқым қуалайтын өзгергіштіктің бір түрі болып саналады, соның нәтижесінде ұрпақтардың генетик. әр түрлілігі артады. Кроссинговер – популяциядағы комбинативті өзгергіштікті қамтамасыз ететін және табиғи сұрыптауға материал бола алатын маңызды механизм.

Жыныстық гендерді анықтау. Ұрпақтардың жынысы жыныс жасушалардың генетикалық материалымен анықталады. Анығырақ айтқанда болашақ ағзаның жынысы ұрық біте бастаған – зиготаның ұрықтану сәтінде анықталады, сөйтіп дарақтың келесі даму сатыларында өзгермейтін болады. Зиготада 44 аутосомасы бар..

Х - хромосомада болады. Гемофилия ; Түсті ажыратпаушылық ;Қоңыр кіреукелі тіс

У- хромосомада болады. Құлақ қалқанының жиегіндегі түк ; Саусақ арасындағы жарғақ; Қаңқа,бұлшықеттер-дің қарқынды дамуы.

ІV Жаңа тақырыпты бекіту

Есептер шығару.

Анасы ІІ топ гомогаметалы, әкесі ІІІ топ гетерогаметалы болған жағдайда, ұрпаңы қандай болуы мүмкін?
Тасымалдаушы гетерозиготалы әйелдің генотипі – ХаХв;Дені сау ер адамның генотипі ХаУ;Ұрпағы қандай болуы мүмкін?
Анасы ІІ топ гомогаметалы, әкесі ІІІ топ гетерогаметалы болған жағдайда, ұрпағы қандай болуы мүмкін?
Шешесінің қан тобы І топ, ікесінікі IV топ болса, балаларында қан топтары тұқым қуалай ма?

Жауабы: 2 баласы ІІ топ, 2 бала ІІІ топ

Шешесінің қан тобы ІІІ, ал әкесінікі IV болса, балаларының қан топтары жайлы не айтуға болады?

Жауабы: 1 бала IV топ, 2 бала ІІІ топ, 1 бала ІІ топ

Мысықтарда жирен рең басым, қара рең басылыңқы. Еркек мысықтардың хромосомасы ХАУ (жирең), ХаУ (қара). Ал ұрғашы мысық қара (ХаХа) және алабажақ (ХАХа) болған жағдайда қандай ұрпақ алуға болады?
Карточкалардағы есептерді шығару:

№ 1 суретті дидактикалық тапсырма.

1-жағдайда екеуі де гүлінің түсі бойынша гетерезиготалы, ал екіншісінде, біреуі ғана гетерезиготалы. Будандастыру сызбанұсқасын жүргізіп, гибридтердің 1-ұрпағының генотипі мен фенотипін анықтаңыздар.

№ 2 суретті дидактикалық тапсырма.

Асқабақта тұқым қуалаудың қандай формасы көрсетілғен? Сопақ формасының генотипін анықтаңыз. Қандай аллельдер (доминантты, рецессивті) дискі және ұзынша пішінде кездеседі?

3 суретті дидактикалық тапсырма.

Тышқанда қай түс доминантты? Ак па, сұр ма? Егер ата-аналары берілген белгілері бойынша гомозиготалы болса, онда ата-ана мен Ғ_Ігибридтердің генотипін атаңыздар. Ғ, х Ғ_І=Ғ₂ гибридтің генотипі мен фенотипін анықтаңыздар.