Адамны? негізгі ?лпалары

29. 09.2014жыл Биология 8-сынып.

Сабактың такырыбы: Адамның негізгі ұлпалары.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды ұлпалардың түрлері және құрылысымен таныстыру.

2. Оқушылардың ұлпа құрылысын ажырату

3.Оқушылардың дүниетанымын кеңейту

Сабақтын барысы:

I. ¥йымдастыру бөлімі. Сәлемдесу оқушылырды түгендеу

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау

Жасушалардың бөлінуі,өсуі мен дамуы

ІІІ. Жаңа сабақ

Жасушалар мен жасушалар аралығын толтыратын жасушааралық заттардан ұлпалар түзіледі. Ұлпа дегеніміз — құрылысы, түзілуі және атқаратын кызметтері бойынша ұқсас жасушалар мен жасушааралық. заттардың жиынтығы. Адам организмінде ұлпалардың жүйкелік дейтін төрт типін ажыратады.

Эпителий ұлпалары терінің беткі қабатын, ішкі мүшелердің (ас қорыту жолы, тыныс жөне несеп жолдары) сілемейлі қабығын жөне көптеген бездерді түзеді

Терінің, кездің қасаң кабығының (роговица) эпителийі оларды колайсыз сыртқы өсерлерден корғайды, ал асқазан, ішек эпителийі олардың кабырраларын ас корыту сөлінің қорыту әсерінен сақтайды. Ішек эпителийі арқылы қоректік заттар қанға сіңіріледі, ал өкпеде эпителий жасушалары арқылы газ алмасу іске асырылады.

Көп қабатты эпителий

Эпителий

Асказан әпителийі Несепағар эпителийі

Көп

безді эпителий жасушалары

Безді эпителий бездер түзеді. Сыртқы және ішкі секреция без-дерін ажыратады. Сырткы секреция бездерінде түзінділер (секреты) арнайы өзек арқылы дененін бетіне немесе дене қуысына (тер, сілекей, сүт) бөлінеді. Ішкі секреция бездерінің өзегі болмайды, олардын гормондары тікелей қанға

Эпителий ұлпаларына кызметінің әр түрлілігіне қарамастан бірқатар ерекшеліктер тән. Олардың жасушалары бір немесе бірнеше қатарға орналасып, бір-біріне тығыз жанасады, жасушааралык заттары нашар дамыған. Жабын жасушалары зақымданганда, тез арада жаңасымен алмасады.

Эпителий ұлпаларының негізгі кызметі: организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтау (гомеостаз), қорғағыш, зат алмасуды реттеуге катысу.

Дәнекер ұлпалары. Адам организмінде дәнекер ұлпаларының бірнеше түрі бар: шеміршекті, сүйек, май, қан ұлпалары болады. Олардың құрылысы мен қызметі өр түрлі, ) және жаксы дамыған жасушааралык заттарыныц болуымен біріктірілген. Жасушааралык заттар кызметіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, канда ол сүйык, сүйекте — катты, шеміршекте серпімді, созылмалы болады.

Талшықты дәнекер ұлпасы шеміршекті

Дәнекер ұлпалары әр түрлі кызмет атқарады. Борпылдақ талшықты дәнекер ұлпасы мүшелер арасындағы аралықты толтырады; қан тамырларың жүйкелерді, бұлшық ет шоғырын қоршайды. Тері астындағы май клетчаткасы қабаты осы ұлпадан тұрады. Сүйек және шеміршек ұлпалары тіректік әрі механикалық қызмет аткарады.

Бұлшық ет және жүйке ұлпалары

Бұлшық ет ұлпалары — құрылысы мен шығу тегі әр түрлі, бірақ ортақ белгілерімен біріктірілген (жиырылу қабілеті, ұзындығын өзгерту) ұлпалар тобы.

Көлденең жолаңты бұлшық ет ұлпалары қанқа сүйектеріне бекітілген және оның кимыл-қозғалысын қамтамасыз ететін қанқа бұлшык етін түзеді. Көз алмасын козғалтатын бұлшык еттер көз алмасының солға, онға, жоғары, төмен қозғалысын камтамасыз етеді. Жұту бұлшык еттері де көлденең жолақты бұлшық етке жатады.Көлденең жолақты бұлшық еттердін маңызды қасиеттері — адамның еркіне сай жиырылуға қабілеттілігі.

ұлпа ұзындығы 1—45 мм, кейбір бұлшық еттерде 12 см-ге дейін жететін көп ядролы бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Микроскоппен қарағанда талшыктардың көлденең сызыктары көрінеді. Көлденең жолақты талшықтар тез жиырылады да, осы күйінде ұзақ уакыт сақталады.

Миокард (жүрек еті) — көлденең жолақты жасушалардың бір-біріне жанасып орналасуынан түзілген жүрек бұлшык еті Жасушалардың пішіні сопақтау (ұзындау), бір, кейде екі ядросы болады. Осы жасушалардың тығыз тұтасуына орай жүрек бұлшық еті қаңқа блшьіқ еті сияқты жеке шоғыр болып емес, тұтас ең алдымен жүрекше, содан кейін қарынша бұлшық еттері жиыры­лады.

Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпалары ішкі мүшелер (өңещ, асқазан, ішек, несепағар, қуық), кан және лимфа тамырларының, без өзектерінің қабырғаларының құрамына кіреді. Оны мөлшері үлкен емес, бір ядролы, ұршык тәрізді бұлшық ет жасушалары түзеді. Оның жырылуы адам еркіне байланысты болмайды

Жүйке ұлпасы барлық жүйке жүйесін түзеді. Ол негізгі жасушаларынан — нейрондардан және қосалқы жасуишлардан — нейроглиялардан тұрады. Нейроглиялар нейрондарға беріктік қасиет беріп, қорғаныш рөлін атқарады жүйке жасушаларының коректенуіне және жүйке талшыктары мен жүйкелердің регенерациясына қатысады. Нейрондар тітіркенуді кабылдап, қозуға байланысты жүйке импульстерін тудырады жөне таратады. Нейрондар жады-дан (ее) акдараттарды өндеуге, сақтауға және естен шығару-ға қатысады. Өрбір нейронның денесі, жүйке ұштары бар ұзын жөне кысқа өсінділері болады. Өсінділер күрылысы, пішіні жөне кызметі бойынша ерекшеленеді. Қыска, жиі тармақталған өсіндісі нейрон денесіне жақын орналасқан, бүлар дендриттер деп аталады. Ал ұзын өсіндінің тек ұшы тармақталған және жіңішке болады, оларды аксондар (1,5 м дейін) деп атайды Жүйке жүйесін түзетін жүйке ұлпасының маңызы зор. Жүйке үлпасы организм бөлігі ғана емес, ол дененің қалған барлық бөліктерін біртүтас организмге біріктіруді камтамасыз етеді

IV. Сабақты бекіту

1.Ұлпа дегеніміз не?

2. Ұлпаларды қандай топтарға бөледі?

3. Эпителий үппасы не тузеді?

4.Эпителий ұлпасына қандай ерекшеліктер тән?

5. Жасушааралық зат дегенімІз не?

6. Дәнекер уппасының қандай типтері бар?

7. Денекер ұлпасына қандай ерекшепікгер тән?

8. Сүйек және шеміршекті ұлпаның қызметі қандай?

9. Қан мен лимфа қандай қызмет атқарады?

10. Бұлшық ет ұлпаларына қандай ұлпалар жатады?

V. Бағалау

VI. Үйге Адамның негізгі ұлпалары оқу суретің салу.