Граматикалық принцип тыныс белгілерін сөйлемнің құрылымдық ерекшеліктеріне сүйеніп қою.
Мағыналық принцип сөйлем және сөйлемдегі сөздердің мағынасын анықтау.
Интонациялық принцип мәтінді, сөйлемді және сөзді оқығанда, дауыс ырғағының өзгеріп отыруы.
3. Тыныс белгілерінің орны және қызметі
Мына кестені толтырыңдар.
Нүкте (.)
Сұрақ белгісі (?)
Леп белгісі (!)
Көп нүкте (...)
Үтір (,)
Қос нүкте (:)
Жақша ( )
Тырнақша ("")
Сызықша (-)
Үтір (,)
Қос нүкте (:)
Нүктелі үтір (;)
Үтір сызықша (,-)
Даралаушы қызмет атқарады.
Ерекшелеуші қызмет атқарады.
Ойдың ара жігін ажырату қызметін атқарады.
2.Мына кестені толтырыңдар.
Даралаушы қызмет атқарады.
Ерекшелеуші қызмет атқарады.
Ойдың ара жігін ажырату қызметін атқарады.
Бүгінгі сабақта сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілердің ережелерімен таныса отырып, сауатты жазуға дағдыланамыз.
Нүкте
1.Хабарлы сөйлемнен кейін қойылады.
2.Жай екпінсіз айтылған бұйрық және тілек мәнді сөйлемнен кейін қойылады.
3.Драмалық шығармада кейіпкер атынан кейін қойылады.
4.Драмалық шығармада автордың түсінігі ретінде айтылған ремарка сөйлемнен кейін жақша ішінде қойылады.
5.Адамның аты-жөні қысқарғанда қойылады.
6.Газет -журнал атауын шартты түрде қысқартқанда қойылады.
7.Кейбір сөздер шартты түрде қысқартылғанда қойылады.
8.Ғасыр, жыл, сағат, минут, секунд сөздері қысқартылғанда қойылады.
1.Жаңбыр жауды.
2.Әже, сізден Аллаһ разы болсын.
3.Нұрхан. Міне, міне, әлгі мен айта беретін ауыл!
Мүсірепов. (құлазып) Қыбыр еткен жан жоқ.
4.Нұрхан, кім бар?( Айқара есікті итеріп ашады.) бері шық!
5.Ғ. Мүсірепов / Ғ.М.
6."Қазақ әдебиеті" / Қ.Ә.
7. тағы басқалар-т.б.
тағы сол сияқты - т.с.с.
тағысын тағылар-т.т.
8. ғ./ж./сағ./мин./сек.
(А. Яссауи кесенесі (XIIғ.) -тарихи ескерткіш)
Леп белгісі
1. Көтеріңкі дауыспен айтылған лепті сөйлем мен бұйрықты сөйлемнен кейін қойылады.
2. Көтеріңкі дауыспен бұйыра, өтініш білдіре айтылған сөйлемне кейін қойылады.
3. Ұранды сөйлемнен кейін қойылады.
4. Көтеріңкі дауыспен айтылған қаратпа, одағай сөздерден кейін қойылады.
5. Көтеріңкі дауыспен "жоқ" , "иә" деген сөздерден кейін қойылады.
6.Сәлемдескенде айтылған, ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін қойылады.
1. Қандай керемет! Бері кел!
2. Қалағаныңызды алыңыз!-деді Ботагөз жадырап, бір жақсылық хабар күтіп.
3.Жасай бер, көркейе бер, менің Қазақстаным!
4.-Қарағым! Қанатым! Енді қайтейін!
Қолымнан келгені -осы.
5. -Жоқ! Қайтсең де тауып әкел!
6.-Амансың ба, қарағым! -деп қария балаға қарады.
Сұрау белгісі
1. Сұраулы сөйлемнен кейін қойылады.
2.Сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз, неге олай деген күдік туғызғандығы аңғару үшін, сол сөзден кейін жақшаға алынып қойылады.
1. Ақшам қайда?
2." ...Пысық деген (?) ат шықты"- деген тармақ 1909 жылғы кітапта
"...Пысық деген ант шықты",-деп жарияланған.
Көп нүкте
1. Айтылуға тиісті ой аяқталмай қалғанда, сөйлем соңында көп нүкте қойылады.
2.Сөйлеуші қысылып сөйлей алмай қалғанда, асығыс айтқанда, ойдың бөлінуіне байланысты дауыс ырғағындағы кідірісті білдіру үшін қойылады.
3. Біреуден алынған цитатаның не алдынан, не соңынан немесе сөйлем, сөз қалдырылған жерге қойылады.
4. Айтуға қолайғыз тұрпайы сөздің орнына қолданылады.
5. Ескі қолжабаларда көрінбей өшіп қалған орынға қойылады.
1."Иә, көз-қорқақ, қол-батыр. Бісміллә, береке..." Сонымен бастап та жіберді. Осыдан қара кешке дейін... Жә, мен шамалы кідірейін-ші, әңгіме бас әріден болсын.
2.-Е, не қыл дейсің маған. Бала...ыһ... тартып жіберші мына шетін, көтерсейші басыңды... мықтап ұста... ешқайда кетпес, оралар... Туып-өскен жері, елі... Ұста деймін, қаттырақ ұста.
3.... Дүние де өзі, мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
4. Қарашы, мына... бүлдіргенін! Басыңнан салып қалайын ба осы?!
5. Қиын тиді... оларға
Аз кісі-ақ қайтып санарға. (Абай)
Қабаттаса қойылатын тыныс белгісі
1. Егер сұраулы сөйлем лептік интонациямен айтылса, сұрау мен леп белгілері қабат қойылады.
Айналайын Ақ Жайық,
Ат салмай өтер күн қайда?!
Карточкамен жұмыс
№1. Тыныс белгісін қою. Құрылысына қарай қандай сөйлем.
Жүгіріп басып Күләнда келеді Артынан дауыс шықты Бұрылып қарады аспанда алақандай бұлт жоқ Қазір тал түс жер беті аппақ Жалма-жан тұра сала далаға шықсам, түс болып, күн ыси бастаған екен.
№2. Тыныс белгісін қою.
Маңайда егіннен ине шаршар жер жоқ екен-ау
-Ақырмаңыз Тоқтатыңыз қазір мынау бассыздықты
-Сендер үйге бара беріңдер Ол да үйге тез келсін
Білімді бекітуге арналған тест сұрақтары 1. Сөйлем айтылу мақсатына қарай нешеге бөлінеді? А) 2 ә) 3 б) 4 2. Сұрауға жауап болып келетін сөйлемнің түрі А) сұраулы ә) хабарлы б) лепті 3. Лепті сөйлем дегеніміз не? А) білі және жауап алу мақсатымен айтылатын сөйлем Ә) адамның көңіл - күйін, сезімін білдіретін сөйлем Б) Бірдеңенің жайын хабарлау мақсатымен айтылған сөйлем 4. Нүкте қай сөйлемнің тыныс белгісі А) лепті ә) хабарлы б) сұраулы 5. Өлең мазмұнына қарай жұмбақталып тұрған қандай тыныс белгісі екенін тап: Қуану, ренжу, өкіну Ұранды да айтамын Мақсатым соны сездіру Қарқындап барып қайтамын А) нүкте ә) сұрау б) леп 6. Сұраулық мағына беретін сөзді белгіле А) көтерді ә) неге б) айтпа 7. Сұраулық мағынада тұрған сөзді белгіле А) барма ә) сүртпе б) бар ма 8. Сұраулы мағына беретін сөз сөйлем ішінде қалай оқылады? А) бірқалыпты ә) бәсең дауыспен б) көтеріңкі дауыспен 9. Лепті сөйлем қандай мағына білдіреді? А) сұраулық ә) лептік мағынаны ( өтіну, бұйыру, қуану, тілек, арман, сескендіру, ұран) Б) біреу, бірнәрсе туралы хабарлау 10. «Тұр орныңнан!» деген лепті сөйлем қандай мазмұнды береді? А) қуану ә) бұйыру б) ұран 11. Лепті сөйлемде лептік мағынаны білдіретін сөздер қалай оқылады? А) көтеріңкі дауыспен ә) бірқалыпты б) бәсең дауыспен
Кітаппен жұмыс
136 -жаттығу
Жай, атаулы, толымды, толымсыз сөйлемердің аражігін тауып, нүкте қойыңдар, келесі сөйлемді бас әріппен жазу.
Жай сөйлем:
Ол өзін осы мезетте Жөкей көлдің жағасында ойнап жүргендей сезінді. жақты, толымды.
Топ-топ, шоғыр-шоғыр, лек-лек аққулар тобының өзі әлденеше. жақты, толымды.
Атаулы сөйлем:
Таң сәрі. Айдын көлдің беті толған құс. Таң бозарды. Көл беті толған құс.
Құрмалас: Осы шақта барып, оның есіне өзінің ұлы бабасы Біржан салдың жалғыз ауыз өлеңі түсті. Көл айдыны жарқырап, бір шеті көкпен тірескендей боп тұр.
Жасылкөлге аққу келіпті. Ауыл-аймақ, әке-шешелеріміз аман. Атасы Жасылкөлдегі аққулар ешқайда кетпейтінін айтты. Күләш осы сабақты алдағы сенбі күні тағы бір қайталайды. Ол қанша гектар қызылша алқабы бар екенін және суды қайдан алатынын сұрады.
147-жаттығу.Көп нүктенің орнына қажетті сөзбен толықтырып, тыныс белгісін қою.
1. Сені Құттыбаевтың ең жақын досы деседі...
2. Әлдекімге ұнамайтын түс болса...
3.Сенің көзіңше болған әңгіме көрінеді...
4.Мүмкін, ол айтқан да...
5. Ол мұнда балалар үшін мектеп ашқан дей...
6.Сенің ақылың көп қой... Ермек... Сен ақылды баласың...
7. Ау, сен ... оқымысты бола қалдың...
8. Ондай құсты көргенің бар...
9. Сенің дамдарыңның бұл... жүрісі
10.Едіге Жангелдин сіз боласыз....
11.Мен де сөйлесем...
12.Дәл қазір... сұрап білесің
13.Әкем... көрінбейді...
14.Сұрақтың мәнін түсіндің...
ә
ше
ғой
ме
ғой
ә
шығар
қайда
ғой
ма
қайдан
а
қай
кімнен
ғой
қайтеді
бе
154-жаттығу. Ауызша орындау.
Сөйлемдердің мағынасын толықтыру үшін төмендегі сөздердің тиістісін қойып көшіру. Қандай тыныс белгісі қажет?
159-жаттығу.
Мына сөйлемдерге бұйрық, талап ету мағынасын қосып, дәптерлеріңе кесте түрінде жазыңдар. Сөйлемнің бұйрық райда болуы неге байланысты? Оған қандай тыныс белгісі қойылады? Оған қайдай тыныс белгі қойылады?
