Ойын баланы? ?абілеттерін танымын дамыту
Ж?нісова ?алам?ас Омірбек?ызы
?аза?стан Республикасыны? Президенті Н. ?. Назарбаев ««?аза?стан 2050» Стратегиясы - ?алыптас?ан мемлекетті? жа?а саяси ба?ыты» атты ?аза?стан хал?ына Жолдауында Б?секеге ?абілетті дамы?ан мемлекет болу ?шін біз сауаттылы?ы жо?ары елге айналуымыз керек,- дей келе,. ?аза?стан б?кіл ?лемдегі сия?ты мектепке дейінгі білім беруді? жа?а ?дістеріне к?шу керек,- деп атап к?рсеткен. Б?секеге ?абілетті 50 елді? ?атарына ?осылуда жастар?а білім беруді? ма?ызы ерекше. Осы?ан орай жастарды? білім жетістігін ?ркениетті елдерді? білім де?гейіне к?теру, ол ?шін білім беру, о?ыту технологиясын ?немі жетілдіріп отыру – ?мір талабы. Ал білім баспалда?ы балаба?шадан бастау алатынды?ын ескерсек, ол жерде бала?а білім берудегі, баланы? біліктілік да?дыларын, таным ?абілеттерін ?алыптастыруда?ы басты ??рал - ойын технологиясы екенін естен шы?арма?анымыз абзал.
Балаба?ша ?абыр?асында баланы? к?п уа?ытын ойынмен ?ткізетіні белгілі. Ойын – бала ?міріні? н?рі, я?ни оны? рухани жетілуі мен таби?и ?суіні? ал?ы шарты. Ойын дегеніміз жатты?у, ол ар?ылы бала ?мірге ?зірленеді. Хал?ымызды? ?лы ойшыл - а?ыны Абай ??нанбаев «Ойын ойнап, ?н салмай, ?сер бала бола ма?»,- деп айт?андай ойын бала ?мірінде айры?ша орын алады. С?биді? ?мірді тануы, е?бекке ?атынасы, психологиялы? таным – да?дылары осы ойын ?стінде ?алыптасады.
К. Ушинский: « Ойын - балаларды? ?з бетімен ерікті ат?аратын іс - ?рекеті, ойын ар?ылы адамны? жан д?ниесіні? барлы? ?ырлары, ж?ректілігі, ерік - жігері ?алыптасады»,- деген ой айтады. Ойынны?, ?сіресе балаларды? психологиясына тигізетін ?сері к?п, ойын кезінде балаларды? ортамен ?арым – ?атынасы ке?ейіп, таным ?абілеті ?сіп, мінез – ??л?ы ?алыптасады, ойынны? сан алуандылы?ы балаларды досты??а, адамгершілікке, тап?ырлы??а, шапша?ды??а баулиды
Ойын ар?ылы баланы? с?здік ?оры дамып, ауызша с?йлеу машы?ы ?згереді, таным белсенділіктері ?алыптасып, а?ыл – ой процесі ?сіп – жетіледі, т?рлі адамгершілік ?асиеттерді бойына сі?іреді. Олармен ойынны? ?р т?рін ?йымдастыра отырып, бір – біріне деген ?айырымдылы?, мейірімділік, досты?, жолдасты?, бауырмалды?, ортаны сыйлау сезімдеріне т?рбиелеуге болады. «Адам ?ркениетті болуы ?шін балалы? ша?ты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен ?ызы??а толы балалы? ша? болмаса, ол м??гілік жабайы болып ?алар еді», - деп К. Чуковский бала денесіні? дамуы мен ой – д?ниесіні? ?ркен жаюы ойын?а тікелей байланысты екенін атап к?рсеткен.
Д. Эльконин бала психикасыны? дамуында ойынды «жетекші іс – ?рекет» с?з тіркесімен сипаттайды. Д. Эльконин е?бектері балалар ойыныны? ?леуметтік таби?атын ерекше м?дени ??рылым ретінде т?сіндіреді, ол ойынды ересектерді? ?о?амды? ?мірін бейнелеу деп аны?тайды «Ойын – мінез – ??лы?ты? ыр?а?ты дамуыны? ал?аш?ы баспалда?ы - мектебі», - дейді бала психологы Д. Б. Эльконин. Егер баланы жай кезде тік т?р?ызып ?ойса?ыз, ол 2 - 3 минут та т?рмайды, ал егер ойын ?стінде айтса?ыз, тіпті ол бір кертартпа, ?ы?ыр баланы? ?зі болса да тік т?рып ?алады, б?л – ойынны? ?з ма?сатына жету де?гейі. Л. С. Выготскийді? пікірінше, ойын, мектеп жасына дейінгі балаларды? жеке басыны? дамуына ы?пал етудегі жетекші ??былыс.
Ойын кезінде жан – жа?ты т?рбиелеуді? ма?саты ?р жас кезе?інде ойын ?рекетіні? психологиялы? негізін ??растыр?ан жа?дайда ?ана табысты іске асырылады. Ойынны? да ?зіне т?н мотивтері болады. Мысалы мазм?нды?, р?лдік ойындар баланы? зейінін есін, ойлауын, ?иялын ?алыптастыруда зор ма?ыз ат?арады. Ойын ?сері ар?ылы бала ?з ?асиетін ?алай ?ана?аттандыра алатынын, ?андай ?абілеті бар екенін бай?ап к?реді. Ал, а?ыл - ой ойындарында белгілі бір ережелерді са?тап ойнайды. Ол ойындар баланы? тап?ырлы?ын, бай?а?ышты?ын, зейінділігін арттыруы мен ?атар, ерік сезім т?рлерін де дамытады. ?ызы?у – танымды? іс - ?рекетті? ?оз?аушы к?ші.
Ойынны? дамуы бала психикасыны? ?демелі ?згеруіне ы?пал жасайды. Ойында психикалы? ?рдістер (таным процестері): ?абылдау, зейін, ес, с?йлеу, ?иял, ойлау ?алыптасады, танымды? ?ызы?ушылы?ы артады – б?л баланы? ой - ?рісін ке?ейту ?ажеттігін ту?ызады. Бала бойында ?алыптас?ан танымды? процестерді біртіндеп дамыту ма?сатында ойын т?рлерін де біртіндеп к?рделендіріп, бала?а бай?атпай к?здеген ма?сат?а б?рып отыру ар?ылы біз ?зімізді? т?пкі ма?сатымыз?а жетеміз – ол – балада ойын ?рекеті ар?ылы ?алыптасып келе жат?ан психикалы? ?рдістерді біртіндеп дамытып отыру. Ол ?шін мен баланы? таным процестерін ?алыптастырып, дамыту?а арнал?ан ?дістемелік ойындар?а с?йкестендіріп топта?ы ?р бала?а жеке – жеке Танымды? ?абілеттеріні? даму картасын жасадым. Жыл бойы ?р психологиялы? ?рдіс бойынша ж?ргізілген ойын н?тижесін ба?алап, даму де?гейі туралы ?орытынды ба?аны т?сіріп отырамын.
Мысал?а, с?йлеу ?абілетін ?алыптастырып, с?здік ?орын дамыту ма?сатында?ы ойындар «Б?л не? ?алай аталады?» ?дістемелік ойынын ?ткізу ?шін ?р т?рлі суретті 25 - 30 карточка дайындап, бала?а жеке - жеке к?рсетіп, суретті? атауын с?раймын. Бала ойын?а белсене араласып, жарыса жауап беріп жатады – мені? «жасырын к?здеген ма?сатым» да осы, я?ни баланы с?йлету, с?здік ?орын дамыту. Н?тижесі карта?а т?сіріледі. Келесіде жоспар бойынша одан к?рделірек ойын: «Сурет бойынша ??гіме ??растырайы?», «Жал?астыр» ?р ойын – тапсырманы? н?тижесі балл т?рінде карта?а т?сіріліп отырылады. Сол сия?ты баланы? логикалы? ойлау ?абілетін дамыту?а ?атты к??іл б?лемін. К. Ушинский: «логикалы? ойды?, пікірді? дамуы баланы? келешекте рухыны? жо?ары болуына, батыл пікір, на?ты шешім айтуына ж?не оны д?лелдеп беруге жетелейді.
Сондай - а?, кімде – кім баланы? тіл ?абілетін дамыт?ысы келсе, е? алдымен оны? ой ?абілетін дамытуы тиіс,», - деп атап к?рсеткен болатын. Осы?ан байланысты ойлау ?абілетін арттыру?а арнал?ан «Сен білесі? бе?», «Б?л ?ай кезде болады?», «Суреттерді ая?тайы?»ойындары, Зейінді ?алыптастырып, дамыту?а арнал?ан «Не ?згерді?», «Т?ймелер», «Ж?пты суреттер» ойыны, ?абылдау ?абілетін дамыту?а арнал?ан «Пирамидалар, жина?ыштар, тая?шалар,» «Кубиктер», «Та??ажайып дорба,», Есте са?тау ?абілетін арттыру?а арнал?ан «Суреттерді есі?де са?та,» «Т?рлі - т?сті доптар,» «К?ле?ке», бала ?иялын дамыту?а арнал?ан «Г?л», «Алып бер», «Аяз Атаны? ?йі» ойындары бойынша ?дістемелік ойын саба?тарын ойната отырып баланы? о?у жылыны? бастап?ы, орта ж?не ?орытушы кезе?деріндегі танымды? ?абілеттеріні? ?алыптасу барысына диагностика ж?ргіземін.
Жыл со?ында ?р топта?ы балаларды? таным ?абілеттеріні? дамуына ж?ргізілген диагностикалы? ж?мыс н?тижесіні? ?орытындысы шы?арылып, орта? балы есептеледі, мониторинг жасалынады. 2 - 3 жыл?ы мониторинг ?орытындысын салыстыра отырып, баланы? психологиялы? танымды? т?р?ыда даму де?гейі аны?талады, ж?не ол мониторинг к?шірмесі баланы? болаша? сынып жетекшісіне беріліп, ол баламен ары ?арай ж?мыс ж?ргізу де?гейі ?арастырылады, я?ни балаба?ша мен мектепті? ?здіксіз байланысы ж?зеге асады.
Міне, ?здері?із к?ріп отыр?андай, ойын – баланы зерттеуді? басты диагностикасы. Ойын баланы? интеллектуалды? м?мкіндігіне, мінездеріні? ерекшеліктеріне, бір – бірімен ?арым – ?атынасыны? сапасына ы?пал етеді. Кез – келген ойын барысында ойынды бас таушы, ?остаушы, ойынды ?здігінен ?ала?ан арнасына б?ру?а ?рекет етуші (лидер) ай?ын к?рініп отырады. Ойын барысында баланы? осы ?рекеттерін ба?ылай отырып педагог – психолог бала жайлы ?зіне ?ажетті ма?л?маттарды жина?тайды. Сонымен ?атар ойын кезінде баланы дамытуды? жа?а биік кезе?ін дайындайтын на?ты психикалы? ?згерістер болады. Ойын барысында баланы? ?иялы толы?ымен к?рінеді.
?йгілі психолог А. Н. Леонтьевті? айтуынша, «Ойын – іс – ?рекеттегі ?дептілікке ?йрету мектебі» болып табылады. Мысалы, бала?а «?дептілік» пен «?депсіздік», «жа?сы» мен «жаманны?» не екенін ?анша т?сіндірсе? де т?сінбейді, ал егер ертегі не ойынды пайдаланса?, ертегіні ты?дай отырып не ойын барысында кейіпкер р?ліне еніп, эмоционалды? жай - к?йін сезініп, со?ан бала ?йренеді, ?рі т?сініп алады. Мысалы, «Адасу» ойыны. «?ане, балалар, к?зімізді ж?майы?. Біз ?азір саяхат?а шы?амыз.(баяу музыка ?ні) Біз ну орман ішінде ж?ріп келеміз. Ой, біз ба?ыттан адас?ан сия?тымыз, енді не ?ылса? екен? Біреу келе жат?ан т?різді., ой, мынау орманшы а?ай ?ой, жол с?рауымыз ?ажет. Не дейміз, с?зді неден бастаймыз?» (Саламатсыз ба? Кешірі?із, айтып жібермейсіз бе? Рахмет! Сау болы?ыз!) міне, бір ойын барысында бала ?міріне азы? ?анша ?дептілік с?здерін ?йренді. Немесе, «Сый?ырлы с?здер» ойыны – ойын барысында психолог кез - келген ?тінішті айтады, бала оны ?депті т?рде айтуы керек. «Инабат, ойыншы?ты бер» - «Инабат, ?тінемін, ойыншы?ты берші». т. б.
Негізінен, сюжеттік - р?лдік ойындар – мектеп жасына дейінгі баланы? ?рекет т?ріні? бастысы. Б?л ойын бала бойында жылы ?арым – ?атынас, ?дептілік ережелеріні? т?рбиеленуіне, м?дениетіні? толы?уына ы?пал етеді. Ойын бала?а ?иялында?ы м?мкіндіктерді бай?ау?а жа?дай жасайды, ол р?л ар?ылы біреуге ??са?ысы келеді. ??сай отырып, жа?а н?с?ада бейне жасап, олармен іштей ?рекет ету ж?не ?иялдау мектеп жасына дейінгі баланы? психологиялы? дамуында?ы жа?а бір басты ??рылымы болып табылады.
С. Торай?ыров «Баланы? ?анына ойын азы?»,- деп бекер айтпа?ан. Ойын баланы? к??ілін ?сіріп, бойын сергітіп ?ана ?оймай, оны? ?мір ??былыстары жайлы таным – т?сінігіне де ?сер етеді. Балалар ойын ар?ылы тез тіл табысып, жа?сы ??ынады, бір – бірінен ептілікті ?йренеді, дене ?имылы ар?ылы ?зіні? денсаулы?ын ны?айтады, психологиялы? таным ?абілеттерін арттырады, біліктілік да?дыларын ке?ейтеді. Ойынды тек баланы алдандыру, ойнату ?дісі деп ?арамай, жас ерекшеліктеріне сай оларды? к?з?арасыны?, мінез – ??л?ыны? ?алыптасу ??ралы деп ?арап, тиімді пайдалан?анымыз ж?н.
?орыта келгенде, ойын:
1. ?р т?рлі жаста?ы балаларды ?з еркімен дамыту ?рекетіні? т?рі;
2. Бала ?рекеттеріні? ішіндегі е? еркін т?рі, онда айналаны ?орша?ан ?лемді тани, сезіне білуі, ?зін – ?зі тануы, ?зін – ?зі к?рсетуі белсенді т?рде ж?зеге асады.
3. Даму т?жірибесі, бала ойын ?стінде дамиды, даму ?шін ойнайды.
4. Балалар ?арым – ?атынасыны? негізгі ортасы, ойын барысында ??рдастарына, ?лкендерге деген ?зара ?арым – ?атынас ?алыптасады.