1. Ахмет Байтұрсыновтың: "Әділ билердің қолындағы билік қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы дәрі еді", – деген сөзін қалай түсінесіңдер? Қандай дерттер туралы айтылған?
2. Қазақ шешендік өнерінің Бірінші кезеңнің өкілдері кімдер? Олар туралы не білесіңдер?
3. Майқы Мәнұлының шешендік сөздерін жатқа айту. Мағынасын түсіндіру.
Пікіралмасу, өзара ой бөлісу
Жаңа сабақ
Мәтіндермен жұмыс.
1-топ. Ш. Уәлихановтың билер туралы сөзі.
а) Автордың сөзінің мән-мағынасын түсіндіріңдер.
ә) Қандай сот ғұрыптары, заң туралы айтылған?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
2-топ. Майқы би туралы және оның шешендік сөздері.
а) Жыр жолдарының мағынасын түсініп, идеясын ашыңдар.
ә) Жалқы есімдердің қолданысынан не байқадыңдар?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
3-топ. «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» сөзі туралы.
а) Нақыл сөздің шығу тарихы туралы не түсіндіңдер?
ә) Мәтіннен қандай дәстүрдің орын алуын байқадыңдар?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
Сұрақ-жауап, зерттеушілік әңгіме (бірлесе әңгімелесу, өзара пікіралмасу, өмірмен байланыстыру)
Әр топтың жұмысын саусақпен бағалау
Бекіту
Белгілі ғалым Нысанбек Төреқұлдың: «Қазақта би-шешендер – ерекше тұлға. Ерекше тұлға дейтін себебіміз, бұрын-соңды қазақтан басқа халықтарда мұндай тұлға, мұндай елді аузына қаратқан адамдар болған емес. Шығыс халықтары арасында біздің билерімізге ұқсас бірлі-жарым болуы мүмкін, бірақ олар дәл қазақтағыдай еместін. Демек, би-шешендер тек қазаққа ғана
тән құбылыс. Олар айтқан билік, шешендік сөздер тек қазақ арасында кездесетін халықтық асыл қазына болып табылады»,- деген пікірін түсіндіре отырып, мысалдар арқылы дәлелдеу
Зерттеушілік әңгіме (өз пікірлерін білдіру, ортақ шешімге келу).
Бағалау
Бағалау парағы арқылы
1. үй тапсырмасын орындау.
2. құнды пікір айту.
3. топ атынан сөйлеу.
4. қосымша мәлімет айту.
Критерийлер арқылы бағалау
Кері байланыс
Сабақта саған не ұнады, не ұнамады? Ұсынысың.
Стикерлерге жазу.
Үйге тапсырма
Майқы би бір нақыл сөзіне эссе жазу.
Мұғалім рефлексиясы
Сабақ мақсаттары/оқыту мақсаттары шынайы болды ма? Бүгін оқушылар нені үйренді? Оқыту ортасы қандай болды? Менің бөліп оқытқаным өз мәнінде жүзеге асты ма? Мен өз уақытымды ұтымды пайдалана алдым ба? Мен жоспарыма қандай өзгерістер енгіздім және неліктен?
Бағалау парағы
Топ мүшелері
Үй тапсырмасын орындау
Құнды пікір айту
Топ атынан сөйлеу
Қосымша мәлімет айту
Бағалау парағы
Топ мүшелері
Үй тапсырмасын орындау
Құнды пікір айту
Топ атынан сөйлеу
Қосымша мәлімет айту
Бағалау парағы
Топ мүшелері
Үй тапсырмасын орындау
Құнды пікір айту
Топ атынан сөйлеу
Қосымша мәлімет айту
Бағалау парағы
Топ мүшелері
Үй тапсырмасын орындау
Құнды пікір айту
Топ атынан сөйлеу
Қосымша мәлімет айту
Ш.Уәлихановтың: "Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған өкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар ғана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болған. Би атағын алу үшін би болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар екеңдігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған", – деген сөздерінен би – халықтың көкейіндегісін айтқан, жарыққа шығарған әділет жоқшысы екенін танимыз.
Ш.Уәлиханов «Ежелгі халықтық үлгідегі билер соты» атты жазбасында қазақтың билері туралы төмендегіше пікірлер келтіреді: «Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметттің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ған берілген. Би атану үшін қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң-жораны білетіндігін, шешендігін танытатын болған»
Біздің дәуірімізге дейінгі 178 жылы туып, 89 жылы дүниеден қайтқан Майқы би Мәнұлы туралы деректерде: «Елді бейбітшілік жолмен әділ де, адал басқарған. Өзінен бұрын әр тарапқа бытырап кеткен елдердің басын біріктіріп, ұйымшылдыққа, ел бірлігіне үндеген» [2-14] – деп жазады.
«Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», - дейді халық даналығы. Би болу, билік айту сөз білетін кісінің бәріне бірдей бұйырмаған. Жоғарыда келтірілген халық даналығы би-шешеннің өзін ар тезіне салатын қағида іспеттес.
Сонау бағзы дәуірлерден жеткен Майқы би тәмсілдерінде ел бірлігі, ынтымағы жөнінде күні бүгінге дейін өзінің рухани қуатын, аңсар-мұратын жоймаған мына бір жыр жолдары ұрпаққа қалдырған аманат іспеттес.
«Жанның ұлы Ар мен Хұн,
Тартқызбас бізге зар мен мұң.
Түбір бірге түртпейді,
Одан болмас тұл мен құн.
Бектен жалғыз Алшын-ды,
Біз үшін қанға малшынды.
Жауда жүрсең жанында,
Сойылың соғар қамшыңды.
Балдың көп дүр ұрпағы,
Үйсінді жоқ ұрмағы.
Ондай ел өскін келеді,
Оның жоқ дүр құрмағы.
Қоң, Рат, Қып, Шақ, Балдан-ды
Жоқ демеңіз болғанды.
Ақ тұрған жерде қақ тұтар,
Досым дос оған, қасым қос,
Жауымды түнде шолған-ды.
О, Тәңірім, табынам,
Бесеуге бер береке» [2-364]
Қазіргі қазақ ұлтын құрайтын, сол дәуірдегі біраз ру, тайпаларға қатысты айтылған Майқы би толғауынан келтірілген бұл үзінді тек замана иделогиясынан хабар беріп қоймайды, ұлттық тұтастықты, бірлікті көксеген ел мұратының асқақ рухын да танытады.
«Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би», - деген қанатты сөздің шығу төркіні тегін болмаса керек. Қазақтың би-шешендері тарихының бастауында Майқы тұлғасының тұруы аталмыш өнердің қайнар көзінің қай дәуірден бастау алатындығын меңзейді. Майқы биден бастау алған шешендік сөз өнері ғасырлар бойы жалғасып, қазіргі жаңа заманға иек артып отыр.
Майқы би өзінің төңірегіне ақылды, дана, би, шешендерді, батыр, балгер, көріпкел әулиелерді көп жинап, олармен ақылдасып отырады. Майқының Әндір, Мәді деген аспан әлемін, жұлдыздар сырын болжайтын білімпаздары болған. Олар аспанға, жұлдыздарға қарап, мал-шаруа жайын, егіншілікке қолайлы мерзімді күні бұрын болжап, халыққа пайдасын тигізеді. Ал Аяз би сияқты дана билеріне өзінің оң жағынан орын береді екен. Аяз бидің Құмырсқа деген әрі би, әрі батыр жан серігі болыпты. Қайда барса да екеуі жұбын жазбай жүреді.Ол екеуі Майқы бидің сілтеуімен қазылық құрып, көбінесе ел мен ел арасындағы елшілік, бітімгершілікпен айналысады. Сондықтан да Майқы би Аяз би мен Құмырсқаға көбінесе арқа сүйеп, оларға сенеді.Ол екеуімен Майқы би халық тағдыры, ел жағдайы, шаруа қамы жөнінде жиі-жиі ақылдасып, ой-пікір алысып отырады. Кейде дәл жауап айта алмай, шалыс басқан заматта оларға ескерту жасап түзеп, бағыт беріп жібереді екен. Бір жолы ол екеуі жарыса сөйлеп, Майқының алдын кес-кестей беріпті, сонда Майқы би оларға былай депті:
Билер бүгін Майқының алдын кесесің, Ертең жұрттың төбесін тесесің. Майқының да айтатын кебі бар, Айтуға аузының да ебі бар. Хан сөзінің қашанда бәрі дұрыс, Әзір сөзіме болма бұрыс, Ақылым алжыған жоқ, Ондайды болжағам жоқ, Орынсыз ауыз ашсаң, Екі би басарсың шоқ. Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл.
Ел арасында «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» деген нақыл сөз содан қалса керек. Тарихи аңыздарға қарағанда, Аяз би Арал теңізі жағасында өмір сүрген.Оның тарихи адам екендігін Арал теңізінен 200 шақырымдай жерде табылған «Аяз» қаласының орны да дәлелдейді. Аңыздар бойынша Аяз әуелі ханға уәзір, кейін өзі хан болып ел басқарған. Аяз биге қатысты аңызда аталатын «Барсакелмес» деген жер Арал теңізінде орналасқан.
1-топ. Ш. Уәлихановтың билер туралы сөзі.
а) Автордың сөзінің мән-мағынасын түсіндіріңдер.
ә) Қандай сот ғұрыптары, заң туралы айтылған?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
2-топ. Майқы би туралы және оның шешендік сөздері.
а) Жыр жолдарының мағынасын түсініп, идеясын ашыңдар.
ә) Жалқы есімдердің қолданысынан не байқадыңдар?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
3-топ. «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» сөзі туралы.
а) Нақыл сөздің шығу тарихы туралы не түсіндіңдер?
ә) Мәтіннен қандай дәстүрдің орын алуын байқадыңдар?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
1-топ. Ш. Уәлихановтың билер туралы сөзі.
а) Автордың сөзінің мән-мағынасын түсіндіріңдер.
ә) Қандай сот ғұрыптары, заң туралы айтылған?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
2-топ. Майқы би туралы және оның шешендік сөздері.
а) Жыр жолдарының мағынасын түсініп, идеясын ашыңдар.
ә) Жалқы есімдердің қолданысынан не байқадыңдар?
б) Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазыңдар.
3-топ. «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» сөзі туралы.
а) Нақыл сөздің шығу тарихы туралы не түсіндіңдер?
ә) Мәтіннен қандай дәстүрдің орын алуын байқадыңдар?
