?лтты? шешендік ?нер. ?аза? шешендік ?неріні? бірінші кезе?і. Май?ы би мен Аяз би.
?лтты? шешендік ?нер. ?аза? шешендік ?неріні? бірінші кезе?і. Май?ы би мен Аяз би.
Саба?ты? та?ырыбы:?лтты? шешендік ?нер. ?аза? шешендік ?неріні? бірінші кезе?і. Май?ы би мен Аяз би.
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік – О?ушылар?а ?аза? шешендік ?неріні? даму тарихына ж?йелі не на?ты ма?л?мат бере отырып, ?азіргі заман шешендеріні? ?ла?атты ?нерін ке?інен т?сіндіріп, тере? ме?геруіне к?мектесу;
Дамытушылы?- ш?кірттерді? тіл м?дениетін, ой-?рісін жетілдіріп, білімін к?теру;
?лтты? шешендік ?нер туралы т?сініктерін с?раймын, жатты?уды тексеру.
?азіргі кездегі шешендерді? ?анатты с?здерін тауып, жазып келу тапсырыл?ан болатын.
М??алім т?сініктемесі:
Со??ы жылдары, я?ни, еліміз т?уелсіздік алып, дербес мемлекет бол?аннан бастап шешендік ?нерді? ?ажеттілігі к?н санап арта т?сті. Осы т?ста хал?ымыз ?.М?сірепов, М.?лімбаев, ?. Мырза ?лі, З.?абдолов, О.С?лейменов, М.Шаханов, О.Б?кей, Елбасымыз Н.Назарбаев сия?ты ?т?ыр да ?тымды с?з шеберлеріне к??іл аударады. ?йткені, оларды? с?зі –тауып айтыл?ан тап?ыр с?з,?иял?а ?сер етіп, сезімі?ді ?оз?айтын к?рікті де ?серлі с?з, б?ра тартпас д?лелімен тамсандырып, та?дай ?а?тыратын білгір-білімді с?з, то?сан ауыз с?зді? тобы?тай т?йінін жеткізетін тере? ма?ыналы т?йінді с?з.
?й тапсырмасы с?ралады.
М.?лімбаевты? с?зі.
?адір Мырза ?ліні? ?анатты с?зі.
М?хтар Шахановты? с?зі.
?біш Кекілбаевты? ?анатты с?зі.
Зейнолла ?абдоловты? ?анатты с?зі.
Елбасымыз Н. Назарбаевты? ?анатты с?зі о?ылды.
?й тапсырмасынан кейін жа?а саба??а к?шемін:
?аза? шешендік ?неріні? бірінші кезе?і. Май?ы би мен Аяз би.
Еске т?сірейік:
Шешендік ?нерді ?ылыми тілде «риторика» деп атайды. Шешендік ?нер е? алдымен Грецияда дамы?ан. Шешендік ?нер грециядан кейін Рим мемлекетінде дамы?ан.
К?не Грецияны? шешендеріні? бірі-Демосфен осы ?нерді? ?стазы. Римні? ?лы шешен ділмары-Марк Тулий Цицерон. Римде с?з ??діретіне ие бол?ан адам?а т??ірдей табын?ан. Олар «адамды да???а б?лейтін екі ?асиетті ?нер бар: бірі-?олбасшылы?, екіншісі-шешендік»деп білген.
Ал енді ?зімізді? я?ни ?аза?тарды? шешендік ?неріні? ал?аш?ы н?с?алары т?ркі халы?тарыны? Орхон, Енисей ескерткіштері мен к?не жазба м?раларынан табыл?ан. М?нда ?ор?ытты? айт?ан на?ыл с?зі жазыл?ан. К?не жазба м?раларында М.?аш?ари, Ж.Баласа??ни, А.И?гники, С.Сараи, ??тып, Хорезм айт?ан даналы? с?зі табыл?ан.
Ал ?аза? даласын зерттеп, ауыз ?дебиетіне ?ызы?ушылы? таныт?ан академик В.В.Радлов былай деген екен: «?аза?тар. м?дірмей кідірмей, ерекше екпінмен с?йлейді. Ойын д?л, ай?ын ??ындырады. Ауызекі с?йлеп отыр?анны? ?зінде с?йлеген с?здер ?й?аспен,ыр?а?пен келетіндігі соншалы?, бейне бір ?ле? екен деп та? ?аласы?»-депті.
?лтты? шешендік ?нер негізі т?ркі халы?тарына орта? к?не т?ркі шешендігінде жатыр. ?аза? шешендік ?неріні? ?ай уа?ыттан басталатынын д?л басып айту ?иын. Себебі, ?аза? шешендік с?здері ?а?аз?а т?спей, ауызша айтылып, халы? жадында са?талып келеді. «Т?гел с?зді? т?бі бір, т?п атасы- Май?ы би»-деген с?з бар. «Май?ы Шы??ыс ханны? он екі биіні? бірі бол?ан»-деп те айтады. Б?л деректерге ?араса?, шешендік с?з тарихы ?рі ?арай тере?дей т?седі.
17-18?. Т?ле би, ?йтеке би, ?азыбек биді? уа?ытын атайды.
18?.-«Хан-с?лтандар?а ?арсы шешендер»-Байдалы, ?з Ж?нібек, Тіленші би, Шал?ар би, т.б.
19?.-«Би-болыстар?а ?арсы шешендер» Махамбет, Сырым батыр, Бала би,т.б.
Б?гінгі I-кезе? я?ни, 11-13?. аралы?ын ?амтиды. Олар Май?ы би мен Аяз биден бастау алады.
Май?ы М?н?лы-12-13?асырда ?мір с?рген. Шы??ыс ханны? замандасы ?рі ке?есшісі.Ел оны е? беделді адам, ?улие деп ата?ан. Себебі ол ел та?дыры мен о?и?аларды болжай білген. А?ыз бойынша Май?ы би ?аза?тарды ?ш ж?зге б?лген. «Ж?з» с?зі араб тілінен аудар?анда «б?лім» деген ма?ынаны білдіреді. Абай Май?ы биді 12 биді? санатына ?ос?ан. Май?ы би к?п балалы бол?ан. 2 баласына к??ілі толмай: «Жаманнан жа?сы туады дегенге сену ?иын, біра? жа?сыданда ?олынан іс келмейтін жамандар туатын жа?дайлар кездеседі»,-деген екен.
Май?ы би ж?здер арасында болып жататын айтыс-тартыстар мен дау-дамайлар?а да ?атысып, халы? бірлігіне «Бірліксіз тірлік жо?» деп аталы с?з шы?ар?ан. «Т?гел с?зді? т?бі бір, т?п атасы- Май?ы би» -деген на?ыл с?з бар. Май?ы би ?за? ?мір с?ріп, 120жасында ?айтыс бол?ан деседі.
Аяз би Жаман?лы (шамамен 711-800ж.ж)
Аяз би Жаман?лы-?аза? хал?ыны? ежелден аты а?ыз?а айналып кеткен а?ылг?й,абыз, шешен биі. Оны? есімі б?гінгі ?рпа??а «Аяз би» ертегісі мен «Аяз би ?лі?ді біл, ??мырс?а жолы?ды біл» дейтін ?анатты на?ыл с?з ар?ылы са?талып келген. ?мір туралы ?рт?рлі деректер бар. Аяз би ж?не оны? серігі ??мырс?а батырды «Май?ы би д?уірінде ?мір с?рген. Май?ы М?н?лыны? о? жа?ында отыратын сенімді а?ылг?й билері еді.»,-деп жазады.Хижра жыл санауынан 711 жылы б?рын туып, 800 жылы д?ниеден ?ткен.
Билер б?гін Май?ыны? алдын кесесі?,
Ерте? ж?ртты? т?бесін тесесі?,
Май?ыны? да айтатын кебі бар,
Айту?а аузында ебі бар.
Хан с?зіні? ?ашанда б?рі д?рыс,
?зір с?зім болмайды б?рыс.
А?ылым алжы?ан жо?,
Ондайды болжа?ам жо?.
Орынсыз ауыз ашса?,
Екі би, басарсы? шо?.
Аяз би, ?лі?ді біл,
??мырс?а, жолы?ды біл.
Ел арасында «Аяз би ?лі?ді біл, ??мырс?а жолы?ды біл» деген на?ыл с?з содан ?алса керек.
IV. Жа?а саба? т?сіндіріліп бол?аннан кейін, жатты?у, талдау ж?мыстары орындалады.
О?улы?пен ж?мыс:
7-жатты?у:
Май?ы биді? с?зіне талдау жаса?ыз.
М?тіндегі шартты ба?ыны??ылы саба?тас с?йлемдерді тауып, жасалу жолдарын т?сіндірі?дер.
Алтау алау болса, ауызда?ы кетеді,
Т?ртеу т?гел болса, т?бедегі келеді.
Би екеу болса, дау т?ртеу болады.
Дауыл болмай, жауын болмас,
Даулы бол?ан, ?ауым болмас.
Аспан ашы? болса,
К?н шуа?ты болады.
Хан ?діл болса
Халы? ынтыма?ты болады.
8-жатты?у. (?з беттерімен д?птерге орындайды)
Жал?ы есімдерді табы?ыздар.
Б?л м?тінні? ?ай т?ріне жатады.
Синонимдерді табы?ыздар.
2-тапсырма:
9-жатты?у.
« Аяз би» ертегісін еске т?сіріп айту. (5-сынып, ?дебиет)
3-с?йлем м?шелеріне талдау жасау.
улестірме пара?шалармен ж?мыс)
?лы Ж?з бен Орта Ж?з руларыны? арасында?ы барымта кезінде жай т?сіп, Орта ж?з ?уанды?тардан ??н даулайды.
Просмотр содержимого документа
«?лтты? шешендік ?нер. ?аза? шешендік ?неріні? бірінші кезе?і. Май?ы би мен Аяз би.»
Атырау қаласы Амангелді атындағы орта мектептің Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Супыгалиева Жаннат Маратовна
Қазақ тілі 11 -сынып
Сабақтың тақырыбы:Ұлттық шешендік өнер. Қазақ шешендік өнерінің бірінші кезеңі. Майқы би мен Аяз би.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік – Оқушыларға қазақ шешендік өнерінің даму тарихына жүйелі не нақты мағлұмат бере отырып, қазіргі заман шешендерінің ұлағатты өнерін кеңінен түсіндіріп, терең меңгеруіне көмектесу;
Дамытушылық- шәкірттердің тіл мәдениетін, ой-өрісін жетілдіріп, білімін көтеру;
Тәрбиелік- жас ұрпақты шешендікке, ұтқыр сөйлеуге баулып, ұлттық мақтаныш сезімін дамыту;
Сабақтың түрі: Жаңа білімді меңгеру;
Сабақтың әдісі: түсіндіру, талдау, баяндау, топтастыру, шығармашылық жұмыс.
Сабақтың көрнекілігі: тақырыпқа байланысты.
Пәнаралық байланыс: слайдтар, әдебиет, тарих.
Сабақтың жүрісі: I. Ұйымдастыру кезеңі.
II. Үй тапсырмасын тексеру.
Үйге берілген тапсырма:& 2. Ұлттық шешендік өнер.
Ұлттық шешендік өнер туралы түсініктерін сұраймын, жаттығуды тексеру.
Қазіргі кездегі шешендердің қанатты сөздерін тауып, жазып келу тапсырылған болатын.
Мұғалім түсініктемесі:
Соңғы жылдары, яғни, еліміз тәуелсіздік алып, дербес мемлекет болғаннан бастап шешендік өнердің қажеттілігі күн санап арта түсті. Осы тұста халқымыз Ғ.Мүсірепов, М.Әлімбаев, Қ. Мырза Әлі, З.Қабдолов, О.Сүлейменов, М.Шаханов, О.Бөкей, Елбасымыз Н.Назарбаев сияқты ұтқыр да ұтымды сөз шеберлеріне көңіл аударады. Өйткені, олардың сөзі –тауып айтылған тапқыр сөз,қиялға әсер етіп, сезіміңді қозғайтын көрікті де әсерлі сөз, бұра тартпас дәлелімен тамсандырып, таңдай қақтыратын білгір-білімді сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жеткізетін терең мағыналы түйінді сөз.
Үй тапсырмасы сұралады.
М.Әлімбаевтың сөзі.
Қадір Мырза Әлінің қанатты сөзі.
Мұхтар Шахановтың сөзі.
Әбіш Кекілбаевтың қанатты сөзі.
Зейнолла Қабдоловтың қанатты сөзі.
Елбасымыз Н. Назарбаевтың қанатты сөзі оқылды.
Үй тапсырмасынан кейін жаңа сабаққа көшемін:
III. Жаңа сабақ:
Қазақ шешендік өнерінің бірінші кезеңі. Майқы би мен Аяз би.
Еске түсірейік:
Шешендік өнерді ғылыми тілде «риторика» деп атайды. Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған. Шешендік өнер грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған.
Көне Грецияның шешендерінің бірі-Демосфен осы өнердің ұстазы. Римнің ұлы шешен ділмары-Марк Тулий Цицерон. Римде сөз құдіретіне ие болған адамға тәңірдей табынған. Олар «адамды даңққа бөлейтін екі қасиетті өнер бар: бірі-қолбасшылық, екіншісі-шешендік»деп білген.
Ал енді өзіміздің яғни қазақтардың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон, Енисей ескерткіштері мен көне жазба мұраларынан табылған. Мұнда Қорқыттың айтқан нақыл сөзі жазылған. Көне жазба мұраларында М.Қашқари, Ж.Баласағұни, А.Иүгники, С.Сараи, Құтып, Хорезм айтқан даналық сөзі табылған.
Ал қазақ даласын зерттеп, ауыз әдебиетіне қызығушылық танытқан академик В.В.Радлов былай деген екен: «Қазақтар ... мүдірмей кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауызекі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен,ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласың»-депті.
Ұлттық шешендік өнер негізі түркі халықтарына ортақ көне түркі шешендігінде жатыр. Қазақ шешендік өнерінің қай уақыттан басталатынын дәл басып айту қиын. Себебі, қазақ шешендік сөздері қағазға түспей, ауызша айтылып, халық жадында сақталып келеді. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы- Майқы би»-деген сөз бар. «Майқы Шыңғыс ханның он екі биінің бірі болған»-деп те айтады. Бұл деректерге қарасақ, шешендік сөз тарихы әрі қарай тереңдей түседі.
Зерттеушілердің пікірінше, шешендік өнер 5 кезеңге бөлінеді:
11-13ғ.-Майқы би мен Аяз биден басталады.
14-16ғ.-Асан қайғы мен Жиренше кезеңі.
17-18ғ. Төле би, Әйтеке би, Қазыбек бидің уақытын атайды.
18ғ.-«Хан-сұлтандарға қарсы шешендер»-Байдалы, Әз Жәнібек, Тіленші би, Шалқар би, т.б.
19ғ.-«Би-болыстарға қарсы шешендер» Махамбет, Сырым батыр, Бала би,т.б.
Бүгінгі I-кезең яғни, 11-13ғ. аралығын қамтиды. Олар Майқы би мен Аяз биден бастау алады.
Майқы Мәнұлы-12-13ғасырда өмір сүрген. Шыңғыс ханның замандасы әрі кеңесшісі.Ел оны ең беделді адам, әулие деп атаған. Себебі ол ел тағдыры мен оқиғаларды болжай білген. Аңыз бойынша Майқы би қазақтарды үш жүзге бөлген. «Жүз» сөзі араб тілінен аударғанда «бөлім» деген мағынаны білдіреді. Абай Майқы биді 12 бидің санатына қосқан. Майқы би көп балалы болған. 2 баласына көңілі толмай: «Жаманнан жақсы туады дегенге сену қиын, бірақ жақсыданда қолынан іс келмейтін жамандар туатын жағдайлар кездеседі» ,-деген екен.
Майқы би жүздер арасында болып жататын айтыс-тартыстар мен дау-дамайларға да қатысып, халық бірлігіне «Бірліксіз тірлік жоқ» деп аталы сөз шығарған. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы- Майқы би» -деген нақыл сөз бар. Майқы би ұзақ өмір сүріп, 120жасында қайтыс болған деседі.
Аяз би Жаманұлы (шамамен 711-800ж.ж)
Аяз би Жаманұлы-қазақ халқының ежелден аты аңызға айналып кеткен ақылгөй,абыз, шешен биі. Оның есімі бүгінгі ұрпаққа «Аяз би» ертегісі мен «Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» дейтін қанатты нақыл сөз арқылы сақталып келген. Өмір туралы әртүрлі деректер бар. Аяз би және оның серігі Құмырсқа батырды «Майқы би дәуірінде өмір сүрген. Майқы Мәнұлының оң жағында отыратын сенімді ақылгөй билері еді.»,-деп жазады.Хижра жыл санауынан 711 жылы бұрын туып, 800 жылы дүниеден өткен.
Билер бүгін Майқының алдын кесесің,
Ертең жұрттың төбесін тесесің,
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузында ебі бар.
Хан сөзінің қашанда бәрі дұрыс,
Әзір сөзім болмайды бұрыс.
Ақылым алжыған жоқ,
Ондайды болжағам жоқ.
Орынсыз ауыз ашсаң,
Екі би, басарсың шоқ.
Аяз би, әліңді біл,
Құмырсқа, жолыңды біл.
Ел арасында «Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл» деген нақыл сөз содан қалса керек.
IV. Жаңа сабақ түсіндіріліп болғаннан кейін, жаттығу, талдау жұмыстары орындалады.
Оқулықпен жұмыс:
7-жаттығу:
Майқы бидің сөзіне талдау жасаңыз.
Мәтіндегі шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлемдерді тауып, жасалу жолдарын түсіндіріңдер.
Алтау алау болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Би екеу болса, дау төртеу болады.
Дауыл болмай, жауын болмас,
Даулы болған, қауым болмас.
Аспан ашық болса,
Күн шуақты болады.
Хан әділ болса
Халық ынтымақты болады.
8-жаттығу. (өз беттерімен дәптерге орындайды)
Тапсырма:
Жалқы есімдерді табыңыздар.
Бұл мәтіннің қай түріне жатады.
Синонимдерді табыңыздар.
2-тапсырма:
9-жаттығу.
« Аяз би» ертегісін еске түсіріп айту. (5-сынып, әдебиет)
3-сөйлем мүшелеріне талдау жасау.
(улестірме парақшалармен жұмыс)
Ұлы Жүз бен Орта Жүз руларының арасындағы барымта кезінде жай түсіп, Орта жүз қуандықтардан құн даулайды.
Құн даулаушы жақ сөздің қисынына тоқтап, қуандық жағы құн төлеуден құтылып кетеді.
Соған байланысты Ұлы жүздің биі Төле би көп адаммен келіп, Орта жүз қуандықтардан құн даулайды.
Айтыста беделді, әрі шешен Төле би қуандық билерінің аузын аштырмай, екі жүз жылқы құн алмақшы болады.
Сабақты қорытындылау үшін:
Ұлттық шешендік өнер
Бұрынғы заманның би – шешендері
Қазіргі заманның би - шешендері
Ұқсас тұстары:
1. Халық жағында.
2. Әділ сөйлейді.
3. Қылыштай өткір тілді.
4. Сөздері мағыналы, терең ойлы.
5. Ақылшы, кеңесші.
6. Анық дәл, әуезді сөйлейді.
Бағалау.
Үйге тапсырма: «Шешендік сөздердің адам өмірінде алатын орны қандай?»
