Әдістемелік құрал. Қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәні

«Қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәні»

Әдістемелік құрал

Құрастырушы:

Аннотация

Бұл әдістемелік құралда қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәні мен адамгершілік құндылықтарын білім беру процесінде қолданудың түрлі әдіс-тәсілдері қарастырылған. Әдеби шығармалар арқылы оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамыту, олардың адамгершілік, ұлттық құндылықтар мен экологиялық тәрбие алуына бағытталған тапсырмалар ұсынылады. Әсіресе, Абай Құнанбайұлы мен Мұхтар Әуезовтің шығармаларын талдау арқылы қазақ әдебиетіндегі адамгершілік ұстанымдар мен адамзатқа тән моральдық мәселелерді тереңірек ұғынуға мүмкіндік беретін бөлімдер қамтылған.

Құралда оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру, олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту және қоғамдағы маңызды құндылықтар мен этикалық мәселелерді талқылау үшін түрлі тапсырмалар мен әдіс-тәсілдер ұсынылған. Сонымен қатар, ұлттық тіл мен сана-сезім, экология, адамгершілік, және әлеуметтік әділеттілік сияқты маңызды құндылықтар әрбір бөлімде кеңінен талқыланып, әдеби шығармалар арқылы тәрбие берудің маңыздылығы көрсетілген.

Әдістемелік құрал мектеп мұғалімдеріне, қазақ әдебиеті пәнінің оқытушыларына және тәрбиешілерге арналған. Оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру, олардың рухани құндылықтарды меңгеруіне ықпал ету үшін осы әдістемелік құралды қолдануға болады. Әр бөлімде ұсынылған тапсырмалар мен жобалар оқушылардың ақыл-ойы мен жүрегіне әсер етуге, оларды тұлғалық даму жолында дұрыс бағытта тәрбиелеуге бағытталған.

Әдістемелік құралды пайдалану арқылы мұғалімдер оқушылардың адамгершілік құндылықтарға деген көзқарастарын қалыптастырып, ұлттық әдебиетіміздің терең маңыздылығын ашуға мүмкіндік алады.

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе бөлім: Әдебиеттің тәрбиелік мәні

2. Әдеби шығармалар арқылы тәрбие беру

3. Адамгершілік құндылықтар тақырыбы

4. Әдістемелік ұсыныстар

5. Әдеби шығармалардағы ұлттық құндылықтар

6. Әдебиет арқылы экологиялық тәрбие беру

7. Әдебиеттегі ұлттық тіл мен сана-сезімнің тәрбиелік мәні

8. Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие берудің келешектегі рөлі

9. Әдебиеттің тәрбиелік мәнінің маңызы

10. Қосымша мәліметтер

11. Пайдаланылған әдебиеттер

1. КІРІСПЕ

Әдебиеттің тәрбиелік мәні

Әдебиет – бұл тек қана көркем шығармалар әлемі ғана емес, сонымен қатар ол адам санасының дамуына, дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал ететін құрал. Әдебиет халықтың мәдениетін, тарихын, салт-дәстүрін, ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын адамгершілік құндылықтарды жеткізу арқылы тәрбие береді. Қазақ әдебиеті, өзінің терең философиялық, моральдық-этикалық мазмұнымен, жастарды жақсы мен жаманның ара-жігін айыра білуге, әділеттілік пен мейірімділікке, ұлттық рухты қадірлеуге баулиды.

Әдеби шығармалар, әсіресе, адамның ішкі дүниесін, эмоциялық күйін, жеке тұлғаның даму жолдарын суреттей отырып, адамгершілік мәселелерін көтереді. Адамның өмірлік құндылықтары, оның жақсы мен жаманды ажыратуы, моральдық таңдаулары көбінесе әдебиет арқылы тереңірек түсіндіріледі. Қазіргі таңда әдебиеттің тәрбиелік мәні әсіресе өскелең ұрпақты адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады. Әдебиет адамның жүрегіне, санасына ықпал етіп, оның рухани дүниесін байытады, жеке тұлғаның қалыптасуына зор әсер етеді.

Әдебиеттің тәрбиелік мәні оның оқушылардың ой-өрісін дамытуға, олардың эмоционалды интеллектісін арттыруға, өзіндік пікір қалыптастыруға көмектеседі. Әдеби шығармаларды талдай отырып, оқушылар адамгершілік құндылықтарды игеріп, әртүрлі өмірлік жағдайларда дұрыс шешімдер қабылдай білу дағдыларын жетілдіреді. Қазақ әдебиеті арқылы ұрпақтың ұлттық санасын оятып, ата-баба мұрасын құрметтеуге, туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілікті арттыруға болады.

Бұл әдістемелік құрал қазақ әдебиетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеп, оқушыларға әдеби шығармалар арқылы адамгершілік құндылықтарды түсіндіріп, оларды өмірде қолдануға бағытталған. Сонымен қатар, әдебиетте көрініс табатын ұлттық құндылықтарды, табиғат пен адам арасындағы байланыс, тілдің маңызы сияқты тақырыптар арқылы жастардың санасын қалыптастыруға көмектеседі. Әдебиеттің көмегімен жастарды ұлттық мәдениет пен дәстүрді сақтауға, экологиялық жауапкершілікке, өз халқының тарихына құрметпен қарауға үйретуге болады.

Мақсаты.

Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты — оқушылар мен студенттерге қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәнін ұғындыру, әдеби шығармалар арқылы адамгершілік құндылықтарды түсіндіру, ұлттық дәстүрлерді сақтап, экологиялық сананы қалыптастыру. Құрал қазақ әдебиетіндегі адамгершілік, моральдық-этикалық мәселелерді талдап, әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы адам бойындағы ізгі қасиеттерді дамытуға ықпал етуді көздейді.

Міндеттері

1. Оқушыларға қазақ әдебиетіндегі адамгершілік құндылықтар мен моральдық мәселелерді түсіндіру.

2. Әдеби шығармалар арқылы адамгершілік, әділеттілік, адалдық, достық, махаббат сияқты негізгі құндылықтарды қалыптастыру.

3. Ұлттық әдебиеттің тәрбиелік мүмкіндіктерін ашу, ұрпақтан ұрпаққа берілетін ұлттық дәстүрлер мен мәдениет туралы білім беру.

4. Әдеби шығармалар арқылы экологиялық тәрбие беріп, табиғатқа деген құрметті арттыру.

5. Оқушыларды әдебиеттегі кейіпкерлердің мінез-құлықтары мен шешімдері арқылы адамгершілік тұрғыдан ойлануға шақыру.

6. Қазақ тілінің тәрбиелік мәнін түсіндіру және ұлттық тілдің маңыздылығын көрсету.

Өзектілігі. Қазіргі заманғы қоғамда адамгершілік құндылықтар мен этикалық нормаларды сақтау маңызды мәселе болып табылады. Жастарды адамгершілікке тәрбиелеуде әдебиеттің рөлі зор. Әдеби шығармалар арқылы жас ұрпақтың рухани және моральдық деңгейін көтеруге, олардың әлемге, адамға деген дұрыс көзқарасын қалыптастыруға болады. Сонымен қатар, қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәнін зерттеу қазіргі заманғы білім беру жүйесінде ерекше орын алады, себебі ол ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді, туған жерге, Отанға деген сүйіспеншілікті насихаттауда маңызды рөл атқарады. Әдебиет арқылы экологиялық тәрбие беру де өзекті мәселе болып табылады, себебі табиғатты қорғау мен оған құрмет көрсету әрбір адам үшін маңызды дағдылардың бірі.
Бұл әдістемелік құралдың қолданыс аясы кең, оны мектептердің қазақ әдебиеті пәні мұғалімдері, жоғары оқу орындарының филология және әдебиеттану кафедраларының оқытушылары, сондай-ақ әдебиетке қызығатын жас ұрпақ пайдалана алады. Құралдың материалдары әдебиет сабақтарында, тәрбие сағаттарында, әдебиет бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарында, түрлі педагогикалық семинарларда қолдануға ыңғайлы. Сонымен қатар, әдебиет пәні бойынша студенттер мен оқушыларға арналған арнайы курстар мен үйірмелерде де тиімді пайдаланылуы мүмкін.

1. Әдеби шығармалар арқылы тәрбие беру

Әдебиет — жас ұрпаққа тәрбие берудің маңызды құралдарының бірі болып табылады. Әдеби шығармалар арқылы тәрбие беру тек білімділікке ғана емес, сонымен бірге тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған. Шығармаларда кейіпкерлердің мінез-құлқы, олардың өмірде кездескен қиындықтар мен моральдық dilemмаларға қалай жауап бергені арқылы оқушыларды дұрыс әрі әділетті шешімдер қабылдауға баулиды. Әдеби шығармаларды талдай отырып, оқушылар мен студенттер адамгершілік құндылықтарды түсініп, олардың күнделікті өмірде қалай жүзеге асатынын байқайды.

2.1. Талдау арқылы тәрбие беру

Әдеби шығармаларды талдау барысында оқушылар шығарманың мазмұнын түсініп, кейіпкерлердің іс-әрекеттерін сараптай алады. Мұндай талдау адамгершілік құндылықтар туралы пікірталастарды дамытуға мүмкіндік береді. Оқушыларды кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен мінез-құлқын бағалауға шақыру, олардың өмірге деген көзқарасын анықтауға көмектеседі.

Мысалы, М.Әуезовтің "Абай жолы" романы арқылы Абай Құнанбайұлының адамгершілік ұстанымдары мен ұлтқа деген адалдыққа құрмет көрсету мәселелері талқыланады. Оқушылар Абайдың өмір жолын, оның әділдік пен ізгілікке деген көзқарасын зерттей отырып, өз өмірінде осы құндылықтарды қалай пайдалану керектігі туралы ойланады.

Абай жолы романы — Мұхтар Әуезовтің қазақ әдебиетінде өзіне лайықты орнын алған ұлы туындысы. Бұл роман қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, ұлттық рухын, адамгершілік құндылықтарын тереңнен түсінуге жол ашады. Әуезовтің бұл шығармасы Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығына арналған. Романның негізгі мақсаты — қазақ халқының кемелдену жолы, Абайдың ақыл-ойының, ішкі дүниесінің, адамгершілік ізденістерінің көрінісі арқылы қазақ халқының рухани жаңғыруын көрсету.

1. Романның жалпы мазмұны

"Абай жолы" роман-эпопеясы екі бөлімнен тұрады: "Абай жолы. І том: Жазғыш бала Абай" және "Абай жолы. ІІ том: Абайдың туындылары". Бұл екі томда да қазақ халқының өткені, оның тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайы, мәдениеті мен адамгершілік көзқарастары сипатталады.

Романның басты кейіпкері — Абай Құнанбайұлы, ұлы ақын әрі ойшыл. Абайдың бала кезінен бастап, оның ақындық жолына дейінгі өмірі мен шығармашылығы баяндалады. Шығарма Абайдың көзқарасының қалыптасуы, оның ішкі жан дүниесінің өзгерістері мен даму жолы, қазақ қоғамындағы кемшіліктерді көре отырып, оларды түзеуге деген ұмтылысы туралы.

2. Абайдың адамгершілік дүниесі мен философиялық көзқарастары

Романның негізгі ерекшелігі — Абайдың рухани дүниесінің кеңдігі мен тереңдігі. Абай әрқашан өзінің халқының болашағына алаңдап, оларды моральдық тұрғыдан жетілдірудің жолдарын іздеген. Оның шығармашылығы мен ойлау жүйесі қазақ қоғамындағы сол кезеңнің әлеуметтік мәселелеріне терең бойлап, оның өз халқының жаңғыруы үшін күресін бейнелейді.

Абайдың философиялық көзқарастары негізінен адам мен қоғам арасындағы тепе-теңдікті сақтау, адамгершілік пен әділеттілікті дәріптеу, білім мен ақылға ұмтылу сияқты құндылықтардан тұрады. Ол қарапайым халықтың тұрмысын жақсарту үшін оларға білім мен ғылымның қажеттілігін түсіндіруге тырысады.

3. Абайдың адамгершілік мәселелері мен моральдық таңдаулары

Романда Абайдың моральдық таңдаулары мен оның адамгершілік идеалдары айқын көрсетіледі. Абай халықтың зиялы қауымының арасынан ғана емес, бүкіл қоғамның ішкі жан дүниесіне тереңірек үңіліп, әрбір адамның ар-намысын, моральдық қасиеттерін тексеруге тырысады. Ол өзінің шығармаларында әділеттілік, мейірімділік, адалдық, ұят, адамгершілік, білім сияқты маңызды құндылықтарды басты назарда ұстайды.

Романның басты кейіпкері — Абай — өз заманының алдыңғы қатарлы тұлғасы бола отырып, қарапайым халықтың санасына білім мен ғылымды сіңіру үшін көп күш-жігер жұмсайды. Әсіресе, Абайдың "Қара сөздері" қазақ қоғамының рухани дамуына ықпал ететін құнды дүниелер болып табылады. Романда оның өз ұлы, жұртшылықпен қарым-қатынасындағы ұстамдылығы мен терең ойлары ерекше сипатталады.

4. Қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайы мен мәдениетіне көзқарас

"Абай жолы" романында сол кездегі қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы мен мәдениетіне терең үңілу байқалады. Мұхтар Әуезов тек Абайдың жеке өмірін ғана емес, оның туған халқының тұрмысын да бейнелейді. Романда қазақ қоғамындағы билік, байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық, дәстүр мен жаңашылдық арасындағы қарама-қайшылықтар анық көрсетіледі.

Абайдың әлеуметтік жағдайға деген көзқарасы өте терең, әрі ол әрқашан әділдік, теңдік және ұлтының рухани дамуы үшін күрескен. Оның өмірінде әртүрлі әлеуметтік топтармен байланыс жасауы арқылы автор сол замандағы қоғамның өмірін ашып көрсетеді. Абайдың әділетсіздікке қарсы күресі, қоғамның рухани дамуындағы сілкіністерді көрсетуі қазақ әдебиетінде ерекше орын алады.

5. Абайдың философиясы мен әдебиетіне әсері

"Абай жолы" романының терең философиялық мәні оның қоғамдағы рөлі мен әдебиеттегі орнына көп әсер етті. Абайдың шығармашылық мұрасы тек оның заманы үшін ғана емес, бүкіл қазақ әдебиетінің әрі қарай дамуына зор ықпал жасады. Әуезовтің бұл романы қазақ халқының тарихында жаңаша көзқарастарды қалыптастырудың бастамасы болды.

Абайдың шығармалары қазақ әдебиетінде моральдық-этикалық мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады. Оның өлеңдері мен қара сөздері қазақтың мәдениеті мен әдебиетін терең түсіну үшін маңызды жол ашты. Романда Абайдың ұлы ақын ретінде қалыптасуы мен оның көзқарастарының ұлттық руханиятта қандай орын алатыны ашып көрсетіледі.

6. Романның тәрбиелік мәні

"Абай жолы" романы тек әдеби туынды ғана емес, сонымен қатар оның тәрбиелік мәні зор. Абайдың өмірі мен шығармашылығы арқылы оқушыларға адамгершілік, білім мен еңбекке деген құрмет, әділеттілік, мейірімділік, ұлтжандылық сияқты құндылықтарды жеткізуге болады. Романның оқиғалары мен кейіпкерлері арқылы жастарға адамгершілік жолын таңдауға, өмірде өз орнын табуға, қоғамның дамуына ықпал ететін тұлға болуға шақырады.

"Абай жолы" — қазақ әдебиетінің алтын қазынасы, Мұхтар Әуезовтің еңбегінде қазақ халқының рухани дамуы, Абай Құнанбайұлының ұлы тұлғасы мен шығармашылығын шынайы әрі терең түрде көрсеткен. Роман адамгершілік құндылықтарды, білім мен ғылымның маңызды екенін, қоғамның дамуы үшін әр адамның жауапкершілігін сезінуді ұсынады. Әуезовтің бұл шығармасы қазақ әдебиетінің биік шыңы болып қала береді, ол ұрпақтан ұрпаққа тәрбие беретін үлкен педагогикалық мәнге ие.

2.2. Құндылықтар бойынша тапсырмалар

Әдеби шығармалар арқылы тәрбие беру үшін тапсырмалар мен жаттығулар маңызды рөл атқарады. Оқушыларға белгілі бір тақырыпқа арналған шығармадан адамгершілік құндылықтарды айқындайтын үзінділерді тауып, олардың мәнін түсіндіру тапсырмаларын беру арқылы әдеби шығарманың тәрбиелік мәнін ашуға болады. Бұл тапсырмалар оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытып, өз пікірлерін еркін жеткізуге мүмкіндік береді.

Мысалы:

• "Жұмбақ адам" шығармасындағы Сәкен Сейфуллиннің кейіпкерінің бойындағы әділдік пен адалдықты талдай отырып, осы қасиеттерді өмірде қалай ұстану керек екенін сұрау.

• "Қыз Жібек" жыры бойынша тапсырыс: кейіпкердің мінезін сипаттай отырып, қазақ халқының әйелге деген құрметін көрсету.

 Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» – Абайдың шығармаларында адамгершілік құндылықтары, әсіресе, адалдық, әділеттілік, білім мен тәрбие мәселелері көтеріледі. Мысалы, «Адам болам десең, бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол» деп адамның дұрыс мінез-құлқын көрсетеді. Бұл кеңестер өмірде дұрыс жол табу, өз-өзіңді дамыту және қоғамда орын алатын дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыру үшін маңызды.

•  Шәкәрім Құдайбердіұлының «Жолдас» шығармасы – бұл шығармасында автор адамдарды дұрыс жолға, адал өмір сүруге шақырады. Шәкәрімнің еңбектері адамгершілік, әділеттілік, ізгілік құндылықтарын насихаттайды.

 Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» – Абайдың «Жақсылық – әркімнің жүрегінде» деп айтқан сөзі адамгершілік қасиеттердің маңыздылығын көрсетеді. Абай жақсылықтың адам жүрегінде болуын, ал жамандықтың өзінен қашық болуды ұсынады.

•  Шәкәрім Құдайбердіұлының «Махаббат» поэмасы – бұл шығармада жақсылық пен жамандықтың арасында тартыс көрсетіледі. Жақсылық өмірдің негізі, ал жамандық оның бұзылуы ретінде бейнеленеді.

2.3. Дискуссиялар мен пікірталастар

Әдебиет – тек шығармашылықтың көркем жолы ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы маңызды мәселелерді талқылайтын алаң. Пікірталастар мен дискуссиялар арқылы оқушылар мен студенттер әдеби шығармалардағы терең идеяларды ашып, өз көзқарастарын білдіре алады. Бұл бөлімнің басты мақсаты – әдеби шығармалардың әртүрлі аспектілерін талқылау арқылы оқушылардың ой-өрісін дамыту, сындарлы пікір қалыптастыруға ықпал ету, сондай-ақ адамгершілік, ұлттық құндылықтар мен қазіргі заманның өзекті мәселелері бойынша ой-пікірлерін кеңейту.

1. Әдеби шығармалар арқылы қоғамның әлеуметтік мәселелерін талқылау

Әдебиетте әрқашан қоғамдағы әлеуметтік мәселелер айқын көрініс табады. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы мысалында әдеби шығармалардың әлеуметтік мәнін тереңірек талқылауға болады. Әрбір оқушыға Абайдың өмірі мен шығармашылығы негізінде қазіргі қоғамның әлеуметтік мәселелерін салыстыра отырып, талқылау ұсынылады. Мысалы:

Дискуссия тақырыбы:

• Абайдың әділетсіздікке, білімсіздікке қарсы күресі бүгінгі қоғамда өзекті ме?

• Абайдың қазақ халқының ұлт ретінде дамуы үшін айтқан сөздері қазіргі жастардың өмірінде қалай көрініс табуда?

Бұл дискуссия арқылы оқушылар қазіргі заманның әлеуметтік проблемаларын тереңірек түсінеді, әдебиет арқылы қоғамның дамуы мен өзгерісіне қалай ықпал етуге болатындығы туралы ой қозғайды.

Тапсырма:
Оқушылар Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» шығармасынан үзінділер алып, онда Абайдың әділетсіздікке қарсы айтқан пікірлерін талдайды. Олар осы идеяларды қазіргі Қазақстан қоғамымен салыстырып, әлеуметтік теңсіздік, білім беру мәселелері, жұмыссыздық сияқты өзекті мәселелерді талқылайды.

2. Ұлттық және адамгершілік құндылықтардың маңыздылығын талқылау

Ұлттық құндылықтар мен адамгершілік қасиеттер әдеби шығармаларда кеңінен көрініс табады. Қазақ әдебиеті арқылы жастарға ұлттық тарих, салт-дәстүрлер мен мәдениетті құрметтеу, ата-баба мұрасын сақтау туралы тәрбиелік мәндер беріледі. Пікірталастар осы құндылықтардың қазіргі қоғамдағы орны туралы болуы мүмкін.

Дискуссия тақырыбы:

• Қазіргі жастардың ұлттық дәстүрлерді ұстануы қаншалықты маңызды?

• Ұлттық құндылықтар мен адамгершілік қасиеттерді дамыту үшін әдебиеттің рөлі қандай?

Тапсырма:
Оқушылар қазақтың ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін насихаттайтын шығармалардан үзінділерді оқып, оның қазіргі қоғамда маңыздылығын талдайды. Сонымен қатар, әртүрлі әдеби кейіпкерлер арқылы ұлттық құндылықтардың адам өміріндегі рөлі туралы пікір алмасады.

3. Этикалық мәселелер және әдебиеттің адамның мінез-құлқына әсері

Әдебиет адам бойындағы жақсы қасиеттерді тәрбиелеумен қатар, қоғамдағы моральдық құндылықтарды қалыптастырады. Әдеби шығармаларда көрінетін адамгершілік, әділеттілік, адалдық, қайырымдылық сияқты ұғымдар қоғамдық мораль мен жеке тұлғаның тәртібіне әсер етеді. Осы құндылықтарды талқылау арқылы оқушылар моральдық бағыттағы пікірталасқа қатысып, адамның мінез-құлқының қалыптасуына әдебиеттің әсері туралы ойлайды.

Дискуссия тақырыбы:

• Әдеби шығармалар адам мінез-құлқын қалыптастыруда қаншалықты маңызды рөл атқарады?

• Әдебиеттегі кейіпкерлердің мінез-құлқы бүгінгі күннің моральдық стандарттарына сай келе ме?

Тапсырма:
Оқушылар Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» немесе Абай Құнанбайұлының қара сөздерін оқу арқылы этикалық мәселелерді талдайды. Олар шығармалардағы кейіпкерлердің мінез-құлқын зерттеп, оның қоғамға немесе жеке тұлғаға әсері туралы пікірлерін білдіреді.

4. Табиғат пен адам арасындағы байланыс және экологиялық мәселелер

Әдебиетте табиғаттың адамның рухани әлеміне, оның ішкі тыныштығына, мінез-құлқына әсері жиі кездеседі. Сонымен қатар, табиғаттың адам өміріндегі маңыздылығы мен оны қорғау мәселесі де әдебиетте кеңінен орын алады. Экологиялық тәрбие беру үшін әдеби шығармалардағы табиғат тақырыбын талқылау тиімді.

Дискуссия тақырыбы:

• Әдеби шығармаларда табиғат пен адам арасындағы үйлесімділікті сақтау туралы айтылған ойлар қазіргі экологиялық мәселелермен қалай байланысты?

• Табиғаттың адамға әсері туралы қазақ әдебиетінің қандай шығармаларында айтылады?

Тапсырма:
Оқушылар Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» шығармасынан табиғатқа қатысты үзінділер алып, оны қазіргі экологиялық мәселелермен салыстырып талдайды. Сонымен қатар, табиғат пен адамның үйлесімді өмір сүруі туралы пікір алмасады.

5. Ғаламдық мәселелер және әдебиет

Әдебиет әлемдегі түрлі мәселелерді қозғап, адамдарды рухани және моральдық тұрғыдан тәрбиелейді. Сонымен қатар, ғаламдық мәселелер – соғыс, бейбітшілік, құқықтар мен бостандықтар, адамзаттың ортақ болашағы туралы әдеби шығармалар арқылы пікірталастар ұйымдастыру өте маңызды.

Дискуссия тақырыбы:

• Әдеби шығармаларда бейбітшілік пен әділеттілікті орнату үшін қандай мәселелер көтерілген?

• Әдебиет қоғамдағы ғаламдық мәселелерді шешуде қандай рөл атқара алады?

Тапсырма:
Оқушылар Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылған шығармаларды (мысалы, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романы) оқып, адамзаттың бейбіт болашақ үшін күресі туралы ой бөліседі. Олар әдебиетте бейбітшілік пен әділеттілік идеясының қалай ұсынылатынын талқылайды.

Дискуссиялар мен пікірталастар оқушыларға әдеби шығармаларды терең түсінуге, түрлі мәселелер бойынша ой пікірлерін білдіруге және өз ойларын дәлелдеп қорғауға мүмкіндік береді. Мұндай тапсырмалар арқылы олар өздерінің қоғамдық және моральдық жауапкершіліктерін сезініп, сыни ойлау дағдыларын дамытады. Әдебиет арқылы құрылған пікірталастар оқу үдерісін қызықты әрі пайдалы етеді, оқушылардың жеке тұлғалық дамуына ықпал етеді.

2.4. Кейіпкерлерді талқылау арқылы тәрбие беру

Әдебиеттегі кейіпкерлер – әр түрлі моральдық, адамгершілік құндылықтарды, мінез-құлық үлгілерін көрсететін маңызды тұлғалар. Әдеби шығармалардағы кейіпкерлерді талдау арқылы оқушылар өздеріне қажетті өмірлік сабақтарды ала алады, олардың тұлғалық және рухани дамуына ықпал етеді. Кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен шешімдері арқылы оларды дұрыс және бұрыс әрекеттерді салыстырып, өздерінің көзқарастарын қалыптастырады. Әдеби кейіпкерлердің оқиғалары мен мінездеріне терең үңілу арқылы тәрбиелік маңызы зор идеяларды түсіну, өмірге деген көзқарас қалыптастыру – үлкен тәрбиелік құндылыққа ие.

1. Кейіпкерлердің адамгершілік құндылықтарын түсіндіру

Әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің мінез-құлқы мен іс-әрекеттері қоғамның адамгершілік талаптарына негізделеді. Оқушыларды жан-жақты тәрбиелеу мақсатында әртүрлі әдеби шығармалардан мысалдар келтіріп, кейіпкерлердің адамгершілік құндылықтары жайлы пікірталас ұйымдастыруға болады. Бұл оқушылардың дұрыс мінез-құлықтарды үйренуіне және өздерінің ішкі дүниесін түсінуге мүмкіндік береді.

Мысалдар:

• Абай Құнанбайұлының шығармаларындағы кейіпкерлер: Абайдың шығармаларында адамгершілік құндылықтар мен мінез-құлықтың өзара байланысы ашылады. Мысалы, «Қара сөздеріндегі» кейіпкерлердің біреуі ақылсыздықпен жүрсе, екіншісі адамгершілік қасиеттерін жоғары бағалайды. Абай осы кейіпкерлер арқылы қоғамдағы дұрыс және бұрыс мінез-құлықты көрсетеді.

Тапсырма:

• Оқушылар Абайдың «Қара сөздерінен» кейіпкердің мінез-құлқын талдап, оның адамгершілік тұрғыдан қалай дамығанын немесе кемшіліктері туралы пікір білдіреді.

2. Кейіпкерлерді моральдық-этикалық тұрғыдан бағалау

Әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің моральдық-этикалық құндылықтары мен өмірлік ұстанымдары жастардың өмірінде маңызды рөл атқарады. Кейіпкерлердің басқалармен қарым-қатынасындағы әділеттілік, адалдық, құрмет сияқты қасиеттер оқушыларға тәрбие береді. Әрбір кейіпкердің таңдау жасау кезінде дұрыс шешім қабылдауын талқылай отырып, дұрыс пен бұрыстың айырмасын айқындау маңызды.

Мысалдар:

• Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Абай: Абай қазақ халқының әлеуметтік жағдайы мен моральдық құндылықтарын сынап, әділетсіздікке қарсы күреседі. Абайдың мінезі – ізгілік, білім, әділеттілік, адамгершілік қасиеттерді үйретеді. Оның білім мен адамгершілікке деген құштарлығы, ата-анасына деген құрметі оқушыларға тәрбие беруде үлкен рөл атқарады.

• Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» шығармасындағы кейіпкерлер: Шәкәрімнің шығармаларында рухани және моральдық ізденістер көрінеді. Оның кейіпкерлері адамның өзін-өзі жетілдіруіне, кемшіліктерінен арылуына бағытталған. Бұл идеяларды талқылау арқылы оқушылардың рухани, этикалық дамуына ықпал етуге болады.

Тапсырма:

• Оқушылар «Абай жолы» романынан үзінділер алып, Абайдың моральдық ұстанымдары мен адамгершілік құндылықтарын талдайды. Оқушылар сондай-ақ Абайдың мінезі мен іс-әрекетін қазіргі өмірмен байланыстырып, өз көзқарастарын білдіреді.

3. Кейіпкерлердің әрекеттерінің салдарын талқылау

Әдеби кейіпкерлердің әрекеттері мен олардың салдары оқушыларға жақсы мен жаманның, дұрыс пен бұрыстың арасындағы айырмашылықты түсінуге көмектеседі. Кейіпкерлердің шешімдері, қателіктері мен табыстары арқылы өмірлік маңызды сабақтар алуға болады. Әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің әрекеттері мен олардың салдарын талқылау, сындарлы ойлау дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Мысалдар:

• Гогольдің «Ревизор» комедиясындағы кейіпкерлер: Шығарманың негізгі кейіпкері – Хлестаков. Оның әрекеттері қоғамның әділетсіздігін, парақорлығын және моральдық дағдарысын көрсетеді. Хлестаковтың жалғандығы мен өтірігі қоғамның қалай бұзылғанын көрсетеді.

• Тұманбай Молдағалиевтің «Аққулар ұйықтағанда» шығармасындағы кейіпкерлер: Тұманбайдың шығармасында кейіпкерлердің әрекеттері табиғатпен, қоғаммен үйлесімді өмір сүруге деген ұмтылысын көрсетеді. Аққулардың ұйықтауын символ ретінде қолдану арқылы экологиялық мәселелер мен адамгершілік құндылықтар бейнеленеді.

Тапсырма:

• Оқушылар Гогольдің «Ревизор» шығармасынан Хлестаковтың әрекеттерінің салдарын талдап, оның қоғамдағы моральдық құндылықтарға қалай әсер ететінін талқылайды. Тұманбай Молдағалиевтің шығармасындағы кейіпкерлердің табиғатпен үйлесімді өмір сүруіне қатысты ойларын бөліседі.

4. Кейіпкерлердің ішкі жан дүниесі мен тұлғалық дамуын зерттеу

Әдеби кейіпкерлердің ішкі жан дүниесінің күресі, тұлғалық дамуы оларды шынайы адам ретінде көрсетеді. Кейіпкерлердің ішкі әлеміндегі өзгерістер мен дағдарыстар оқушыларға өзін-өзі тану, ішкі қақтығыстарды шешу жөнінде ойлануға мүмкіндік береді. Кейіпкерлердің өзгерісін немесе даму жолдарын талқылау арқылы тұлғаның қалыптасу үдерісі көрсетіледі.

Мысалдар:

• Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романындағы Пьер Безухов: Пьердің ішкі жан дүниесіндегі ізденістер мен өзгерістер оның тұлға ретінде қалыптасуына әсер етеді. Оның өмірі арқылы адамгершілік пен рухани дамудың мәні ашылады.

• Фёдор Достоевскийдің «Құмар ойыншы» романындағы кейіпкерлер: Достоевскийдің кейіпкерлері адамдық құндылықтар мен ішкі жан дүниесі арасындағы тартысты көрсетеді. Олардың өмірі мен шешімдері өздерінің рухани дағдарыстарын шешуге ұмтылысымен айқындалады.

Тапсырма:

• Оқушылар Пьер Безуховтың және Достоевскийдің кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесіндегі өзгерістер мен олардың тұлғалық даму жолын талқылайды. Осы өзгерістердің адамгершілік және рухани тұрғыдан маңыздылығын түсіндіреді.

5. Қазіргі қоғамдағы кейіпкерлерді талқылау

Қазіргі әдебиетте де кейіпкерлердің мінез-құлқындағы адамгершілік құндылықтар мен әлеуметтік мәселелер қарастырылады. Осы күнгі кейіпкерлердің әрекеттері арқылы оқушылар қоғамдағы өзекті мәселелерді талқылай алады.

Мысалдар:

• Қазіргі қазақ әдебиетіндегі кейіпкерлер: Мысалы, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы кейіпкерлердің қоғамдағы күреске, ерлікке, әділетке деген көзқарастары. Бұл шығарманы талқылай отырып, қазіргі қоғамдағы патриотизм, азаматтық жауапкершілік және ұлттық сананың маңыздылығын түсіну маңызды.

Тапсырма:

• Оқушылар қазіргі қазақ әдебиетіндегі кейіпкерлердің әрекеттерін талдап, олардың мінез-құлқынан қандай адамгершілік құндылықтар мен әлеуметтік мәселелер көрінетінін зерттейді.

Кейіпкерлерді талқылау арқылы тәрбие беру – әдебиеттің маңызды функциясы. Оқушылар әдеби кейіпкерлердің іс-әрекеттері мен ішкі дүниесін түсіне отырып, өздерінің моральдық бағалауларын қалыптастырады. Бұл процесс олардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына, қоғамдағы орны мен рөлін анықтауға және адамгершілік құндылықтарды меңгеруге көмектеседі. Әдеби кейіпкерлердің өмірі мен әрекеттерін терең талдау оқушылардың сыни ойлау, жауапкершілік сезімін арттырып, олардың рухани және әлеуметтік дамуына ықпал етеді.

2.5. Әдеби шығармалардағы моральдық-этикалық мәселелер

Әдебиет, ең алдымен, адам жанының тереңдігін, оның моральдық әрі этикалық құндылықтарын бейнелейді. Әдеби шығармалардағы моральдық-этикалық мәселелер – адамның ішкі әлемін, қоғаммен байланысын, оның құндылықтар жүйесін анықтайтын маңызды аспектілер. Бұл мәселелер, әсіресе, әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің мінез-құлқына, олардың таңдауына және өмірге деген көзқарасына байланысты жан-жақты талқылануы мүмкін. Мұндай мәселелерді зерттеу, талдау – жастардың моральдық дамуына, адамгершілік құндылықтар мен этикалық ұстанымдарды терең түсінуге мүмкіндік береді.

1. Моральдық-этикалық мәселелердің әдебиеттегі маңызы

Әдеби шығармалардағы моральдық-этикалық мәселелер оқушыларға өмірлік тәжірибе беру арқылы оларды дұрыс пен бұрысты айыра білуге, әділеттілік, адалдық, ар-ұждан, адамгершілік қасиеттерді бағалауға үйретеді. Әдебиет қоғамның моральдық-этикалық дамуына ықпал етіп, адамдардың арасындағы қарым-қатынастарды, олардың ішкі жан дүниесін ашып көрсетеді. Әдеби шығармалардағы этикалық дилеммалар оқушыларға түрлі моральдық шешімдер қабылдауды үйретіп, оларды өз өмірінде ұстанатын моральдық ұстанымдарды анықтауға ықпал етеді.

2. Әдеби шығармалардағы этикалық дилеммалар

Әдеби шығармаларда көбінесе кейіпкерлер әр түрлі этикалық дилеммаларды шешуге тура келеді. Бұл дилеммалар адамзаттың күнделікті өмірінде кездесетін моральдық мәселелерді ашып көрсетеді. Оқушыларға осындай шығармаларды талқылау арқылы олар өздерінің этикалық бағамдарын қалыптастырады.

Мысалдар:

• Абай Құнанбайұлының шығармаларындағы моральдық мәселелер: Абайдың қара сөздерінде адамгершілік, әділеттілік, білімділік сияқты мәселелер көп қарастырылған. Абайдың өзі өмір бойы осы мәселелерді шешуге тырысып, оларды өз шығармашылығында көтерді. Абайдың «Алтыншы сөзінде» ол «толық адам» болу үшін моральдық құндылықтарды жоғары бағалауды ұсынады.

Тапсырма: Оқушылар Абайдың қара сөздерінен үзінділер алып, олардың моральдық-этикалық маңыздылығын талдайды. Олар Абайдың моральдық тұрғыдан дұрыс және бұрыс туралы айтқан ойларын қазіргі заманмен салыстырады.

• Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының моральдық аспектілері: Романның негізгі тұлғасы Абай Құнанбайұлының өзі әділеттілік, білім мен мәдениет, халықтың дәстүрлері мен жаңа білімнің арасында терең моральдық таңдау жасайды. Бұл шығармада Абайдың ішкі дүниесінде орын алған этикалық қақтығыстар мен оның күресі қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған. Абайдың ұстанымы мен көзқарасы, оның адамның моральдық жағынан қалай жетілуі керек екендігі туралы ойлар оқушыларға өмірлік құнды сабақтар береді.

Тапсырма: Оқушылар «Абай жолы» романынан үзінділер алып, Абайдың моральдық таңдаулары мен этикалық дилеммаларын талдайды. Оқушылар өз көзқарастарын білдіріп, Абайдың ішкі дүниесіндегі күрестердің бүгінгі қоғамға қалай қатысты екенін талқылайды.

3. Моральдық-этикалық мәселелердің қазіргі қоғамдағы өзектілігі

Әдеби шығармалардағы этикалық дилеммалар мен моральдық мәселелер қазіргі қоғамда да өзекті. Әсіресе, жастар үшін дұрыс мінез-құлық, моральдық таңдау және қоғамдағы әлеуметтік әділеттілік мәселелері маңызды. Әдеби шығармалар оқушыларға осы мәселелер бойынша терең ойлануға мүмкіндік береді. Бұл ойлар олардың тұлға ретінде қалыптасуына және қоғамдағы өз рөлін дұрыс анықтауға ықпал етеді.

Мысалдар:

• Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романындағы этикалық мәселелер: Бұл роман қазақ қоғамындағы әлеуметтік әділетсіздік, ерлік, адамдық ар-намыс және моральдық ұстанымдар мәселелерін қозғайды. Оқушыларға осы шығарманы талқылай отырып, әділеттілік пен ерлік туралы ойланып, моральдық тұрғыдан дұрыс таңдау жасау қажеттілігі туралы пікір алмасуға мүмкіндік беріледі.

Тапсырма: Оқушылар «Қан мен тер» романындағы кейіпкерлердің моральдық таңдауын зерттеп, олардың қоғам мен жеке тұлға үшін қандай маңызы бар екенін түсіндіреді. Әсіресе, әділеттілік пен ерліктің бүгінгі күнде қалай түсінілетінін талдайды.

• Ғабит Мүсіреповтің «Ант» шығармасындағы моральдық мәселелер: Мүсіреповтің шығармасында адам өмірінің құндылығы, оның азаматтық жауапкершілігі мен отансүйгіштігі туралы ойлар баяндалады. Бұл шығарманы талқылау арқылы оқушылар азаматтық ерліктің, адалдық пен ар-намыстың мәнін тереңірек түсінеді.

Тапсырма: Оқушылар «Ант» шығармасындағы негізгі кейіпкерлердің моральдық құндылықтарымен танысып, олардың қоғамдағы моральдық жауапкершілік жайлы пікірлерін білдіреді. Сонымен қатар, бұл шығарманы қазіргі заманмен салыстырып, адамдардың өз қоғамы алдындағы моральдық міндеттерін түсінеді.

4. Әдеби шығармалар арқылы моральдық дағдыларды дамыту

Әдеби шығармаларды талдау барысында оқушылар тек моральдық мәселелерді ғана емес, сонымен қатар адамгершілік дағдыларын дамытуға мүмкіндік алады. Моральдық таңдауларды, адамның іс-әрекетінің салдарын тереңірек түсіну арқылы олар өз өмірінде де дұрыс шешімдер қабылдай алады.

Мысалдар:

• Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» шығармасындағы моральдық мәселелер: Бұл шығарманың басты идеясы – адамның өзін-өзі тануы, жан дүниесін жетілдіруі, сонымен қатар қоғамдағы моральдық жауапкершілік. Шәкәрімнің ойлары оқушыларға өздерін тануға, рухани дамуға және моральдық тұрғыдан дұрыс таңдау жасауға бағыттайды.

Тапсырма: Оқушылар Шәкәрімнің «Үш анық» шығармасында айтылған моральдық құндылықтарды талдап, қазіргі әлемде қандай қиындықтар мен сұрақтар туындайтынын, адамның өміріндегі ішкі дамудың маңыздылығын талқылайды.

5. Әдеби шығармалар арқылы моральдық тәрбие беру

Әдебиет адамды дұрыс өмір сүруге, моральдық ұстанымдарды ұстануға бағыттайтын күшті құрал болып табылады. Әдеби шығармаларды оқып, олардың моральдық мәндерін түсіну арқылы оқушылар жақсы мінез-құлықтарды, адамгершілік қасиеттерді үйренеді. Әдебиет моральдық тәрбиенің негізі ретінде өмірдің түрлі жағдайларында дұрыс таңдау жасауды үйретеді.

Әдеби шығармалардағы моральдық-этикалық мәселелер адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру, дұрыс пен бұрысты айыру, моральдық тұрғыдан дұрыс шешімдер қабылдау үшін өте маңызды. Әдебиет арқылы адамдар өздерінің ішкі жан дүниесін терең түсініп, қоғамдағы жауапкершілігін сезінеді. Моральдық және этикалық мәселелерді талқылау оқушыларға дұрыс таңдау жасауды үйретіп, олардың рухани және адамгершілік тұрғыдан дамуына ықпал етеді.

2.6. Құндылықтар бойынша шығармашылық жұмыстар

Құндылықтар бойынша шығармашылық жұмыстар оқушылардың адамгершілік құндылықтарын тереңірек түсінуіне және өздерінің ішкі дүниесін танып-білуіне мүмкіндік береді. Бұл бөлімде, шығармашылық тапсырмалар арқылы оқушылар өздерінің моральдық ұстанымдары мен өмірлік көзқарастарын қалыптастыруға көмектесетін іс-шаралар қарастырылған. Әдебиет, өнер және әлеуметтік мәселелерді шығармашылық тұрғыдан көрсету арқылы, оқушылардың ойлау қабілеті, эмоциялық интеллектісі дамиды. Сонымен қатар, шығармашылық жұмыстар оқушылардың қоғамдық санасы мен әлемге деген көзқарасын кеңейтеді, өз құндылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.

1. Әдеби шығармалар арқылы құндылықтарды зерттеу

Әдеби шығармалар, әсіресе моральдық-этикалық мәні бар туындылар, оқушыларға әр түрлі құндылықтарды түсіну мен оларды өз өміріне енгізу үшін таптырмас құрал болып табылады. Әдеби шығармаларды талдау кезінде кейіпкерлердің мінез-құлқындағы құндылықтар мен олардың іс-әрекеттерін талқылау арқылы оқушылар өздерінің құндылықтарын анықтайды. Бұл жұмыс оқушылардың рухани дамуына, өз ойын еркін білдіруге көмектеседі.

Мысалдар:

• Абай Құнанбайұлының шығармаларынан үзінді талдау: Оқушылар Абайдың шығармаларындағы адамгершілік, әділеттілік, білімділік, еңбекқорлық сияқты құндылықтарды талдап, олардың қазіргі қоғамда қалай қолданылатынын зерттейді.

Тапсырма: Оқушылар Абайдың өлеңдерінен немесе қара сөздерінен адамгершілік құндылықтарын көрсететін үзінділер тауып, олардың қазіргі қоғамда қандай маңызды рөл атқаратынын сипаттайды.

• Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы: Романның кейіпкерлерінің тұлғалық және рухани даму жолдары, олардың адамгершілік құндылықтары мен мінездеріндегі өзгерістер оқушыларға әр түрлі әлеуметтік және моральдық мәселелерді терең түсінуге мүмкіндік береді.

Тапсырма: Оқушылар Абайдың мінез-құлқы мен оның өз халқының болашағы үшін жасаған таңдауларын талдап, оқырман ретінде қандай құндылықтарды қолдайтынын көрсетеді.

2. Құндылықтар туралы эссе жазу

Құндылықтар туралы эссе жазу — оқушылардың өздерінің көзқарастары мен идеяларын еркін жеткізу үшін маңызды жаттығу. Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлау қабілетін арттырып, қоғамдағы маңызды мәселелер мен құндылықтар туралы тереңірек ойлануға мүмкіндік береді. Эссе жазу кезінде оқушылар өздеріне маңызды құндылықтар, мысалы, адалдық, құрмет, әділеттілік, отбасы, еңбек, ұлттық тіл сияқты тақырыптарды қарастырады.

Мысалдар:

• «Адамгершілік құндылықтардың қоғамдағы рөлі» деген тақырыпта эссе жазу. Оқушылар адамгершілік құндылықтар қоғамды қалай жетілдіретіні туралы ойларын бөліседі.

Тапсырма: Оқушылар адамгершілік құндылықтардың қоғамдағы маңыздылығын көрсететін эссе жазады. Бұл эсседе олар өздерінің өмірлерінде осы құндылықтарды қалай пайдаланатынын сипаттайды.

• «Менің өмірімдегі ең маңызды құндылық» тақырыбына эссе жазу. Бұл эссе оқушылардың өздерінің жеке өмірінде қандай құндылықтарды ең жоғары бағалайтынын көрсетуге көмектеседі.

Тапсырма: Оқушылар өз өмірлерінде ең жоғары бағалайтын құндылықтарын сипаттап, оны қоғам мен қоршаған әлеммен қалай байланыстыратынын түсіндіреді.

3. Құндылықтарға арналған поэзия және шығармашылық туындылар

Поэзия жазу — оқушылардың сезімдері мен ойларын шығармашылық тұрғыда білдірудің тамаша тәсілі. Оқушылар өздерінің сезімдерін, эмоцияларын, құндылықтарға қатысты ойларын өлең түрінде жеткізе алады. Бұл шығармашылық процесс олардың әдебиетке деген сүйіспеншілігін арттырып, сонымен қатар құндылықтар туралы түсініктерін тереңдетеді.

Мысалдар:

• Өлең жазу: Оқушылар өздеріне маңызды құндылықтар туралы өлеңдер жазады, мысалы, адалдық, достық, еңбек, білім, махаббат туралы.

Тапсырма: Оқушылар әрбір құндылыққа байланысты өлеңдер жазады және олардың маңыздылығын қазіргі қоғамдағы орнына байланысты талқылайды.

• Шығармашылық тапсырма: Оқушылар бір шығарма немесе поэзиялық туынды жазып, онда маңызды адамгершілік құндылықтарды (мысалы, әділеттілік, ар-ұждан, адамдар арасындағы сыйластық) көрсетуге тырысады.

Тапсырма: Оқушылар өздерінің сүйікті әдеби кейіпкерлері туралы шығармашылық жазба жазады, бұл кейіпкерлердің мінез-құлқынан қандай құндылықтарды үйренгендерін және бұл құндылықтардың олар үшін қаншалықты маңызды екенін сипаттайды.

4. Құндылықтар бойынша рөлдік ойындар

Құндылықтар бойынша рөлдік ойындар оқушылардың түсініктерін практикада қолдануға, олардың шығармашылық және тұлғалық дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Бұл әдіс олардың өз құндылықтарын тануына, басқалардың құндылықтарын құрметтеуге, және сол арқылы қоғамда өзара түсіністік пен келісімді орнатуға көмектеседі.

Мысалдар:

• Әдеби кейіпкерлерді рөлдік ойында көрсету: Оқушылар белгілі бір әдеби шығармадан кейіпкерлерді таңдап, олардың әрекеттерін рөлдік ойын түрінде көрсетеді. Мысалы, Абайдың шығармасындағы кейіпкердің таңдауы немесе Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының кейіпкерлері арқылы осы уақыттағы құндылықтар мен қазіргі қоғамдағы өзгерістерді көрсету.

Тапсырма: Оқушылар Абайдың өміріндегі маңызды шешімдер мен таңдау сәттерін рөлдік ойын түрінде көрсетіп, кейіпкерлердің адамгершілік құндылықтары мен өмірдегі моральдық мәселелерді талқылайды.

• Қазіргі қоғамдағы этикалық мәселелерді талқылау: Оқушылар қазіргі өмірден алынған нақты жағдайларды рөлдік ойындар түрінде көрсете отырып, әр түрлі құндылықтарды түсінуге тырысады.

Тапсырма: Оқушылар қазіргі қоғамда орын алатын моральдық-этикалық мәселелерді (мысалы, әлеуметтік әділеттілік, экология, жұмысқа деген қарым-қатынас) талқылап, оларды рөлдік ойындар арқылы көрсетеді.

5. Құндылықтарға негізделген жобалар мен презентациялар

Құндылықтар туралы жобалар мен презентациялар оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамытумен қатар, оларды ғылыми зерттеу жұмыстарын жасауға, ақпаратты жүйелеуге, сөйлеу дағдыларын жетілдіруге бағыттайды. Бұл жұмыс оқушылардың құндылықтар бойынша өздерінің көзқарастарын басқаларға жеткізуге мүмкіндік береді.

Мысалдар:

• Құндылықтарды зерттеу жобасы: Оқушылар қоғамдағы белгілі бір құндылықты зерттеп, оның тарихы мен қазіргі таңдағы маңыздылығын талдайды. Одан кейін, осы құндылықты дамыту жолдары мен мүмкіндіктері туралы презентация дайындайды.

Тапсырма: Оқушылар әртүрлі адамгершілік құндылықтарды (мысалы, адалдық, достық, махаббат) зерттеп, олардың қоғамдағы рөлі мен маңыздылығын зерттеп, жобасын немесе презентациясын жасайды.

• Құндылықтар туралы әлеуметтік зерттеу: Оқушылар өздерінің арасында немесе мектепте әлеуметтік зерттеу жүргізіп, нәтижелерін презентация арқылы көрсетеді.

Тапсырма: Оқушылар мектепте немесе өз қауымдастықтарында белгілі бір құндылықтың қаншалықты маңызды екенін зерттеп, алынған мәліметтерді презентация түрінде ұсынады.

Құндылықтар бойынша шығармашылық жұмыстар оқушылардың моральдық-этикалық құндылықтарды терең түсінуіне, өз өмірінде қолдануына және қоғамдағы мәселелерге жауапкершілікпен қарауына көмектеседі. Бұл жұмыстар олардың өз пікірін қалыптастыруға, шығармашылық қабілеттерін дамытуға, ойлау дағдыларын жетілдіруге бағытталған. Әдеби шығармалар, шығармашылық жұмыстар мен рөлдік ойындар арқылы құндылықтар бойынша білім беру оқушылардың рухани және тұлғалық дамуына ықпал етеді.

3. АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАР ТАҚЫРЫБЫ

Әдебиет — адамзаттың рухани мұрасы, оның ішіндегі әрбір шығарманың адамгершілік құндылықтарды жеткізуде, дамытуда маңызы өте зор. Қазақ әдебиетінде де адамгершілік құндылықтар басты орын алады, өйткені бұл шығармалар ұлттың моральдық-этикалық ұстанымдарын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Адамгершілік құндылықтар адамның ішкі жан дүниесінің тазалығын, адам мен қоғам арасындағы дұрыс қатынасты, әрбір адамның мінез-құлқын айқындайтын ұғымдар болып табылады. Әдеби шығармаларда олар көбінесе адамды жоғары рухани қасиеттерге тәрбиелейтін, оның өмірге деген көзқарасын қалыптастыратын маңызды құрал ретінде көрініс табады.

3.1. Адамгершілік құндылықтардың әдебиеттегі көрінісі

Әдеби шығармаларда адамгершілік құндылықтар көбінесе кейіпкерлердің мінез-құлқы, іс-әрекеттері мен олардың шешімдерінде көрінеді. Қазақ әдебиетінде Абай Құнанбайұлының шығармашылығынан бастап, қазақ халқының әлеуметтік және моральдық ұстанымдары әдебиетке негіз болған. Мұнда әділдік, адамгершілік, адалдық, қанағатшылдық, қайырымдылық сияқты құндылықтар басты рөл атқарады. Әдебиет адамның ішкі жан дүниесінің өзгеруін, оның моральдық ой-санасының дамуын көрсетеді, сонымен қатар әдеби шығармалар арқылы оқушыларды ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндігі мол.

3.2. Абай Құнанбайұлының адамгершілік құндылықтары

Абай Құнанбайұлы — қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы, оның шығармашылығы адамгершілік құндылықтардың толық көрінісін беретін бірегей дүние. Абайдың шығармалары ұрпаққа адамгершілік, әділеттілік, білімге деген құштарлық, еңбекке құрмет көрсету сияқты құндылықтарды үйретеді. Әсіресе, оның "Қара сөздері" қазақ халқының моральдық бағдарын қалыптастыруда үлкен маңызға ие. Абайдың қара сөздерінде әділеттілік, мейірімділік, қарапайымдылық пен адалдықтың маңызы айтылады.

Абайдың шығармашылығы мен өмірі арқылы жас ұрпаққа халықтың моральдық ұстанымдарын, ізгілікті нормаларын ұғындыруға болады. Ол халықтың жүрегіне жол таба отырып, өздерінің ішкі дүниесіне үңілуге және өз ұлтына адал болуға шақырады. Оның қара сөздеріндегі философиялық ойлар мен моральдық ұстанымдар бүгінгі күнге дейін құнды.

3.3. Қазақ әдебиетіндегі басқа да адамгершілік құндылықтар

Қазақ әдебиетінде адамгершілік құндылықтардың көрінісі тек Абайдың шығармашылығында ғана емес, басқа да әдеби туындыларда айқын көрінеді. Мысалы, М. Әуезовтің "Абай жолы" романы мен С. Мұратбековтің "Жусан" повесінде де адамгершілік, моральдық мәселелер жан-жақты талқыланады. Әрбір кейіпкердің іс-әрекеттері арқылы олардың адами қасиеттері, моральдық ұстанымдары көрсетіледі.

Қазақ әдебиетіндегі адамгершілік құндылықтар әдетте бейбітшілік, ізгілік, туысқандық қарым-қатынас, туған жерге деген сүйіспеншілік, адалдық сияқты мәселелерді қамтиды. Бұл құндылықтар халықтың өмір сүру салтымен тығыз байланысты, өйткені қазақ халқының рухани байлығы көбінесе оның дәстүрлері мен тұрмыс-салтына негізделген.

3.4. Әдеби шығармалар арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу

Әдеби шығармаларда адамның рухани байлығы мен адамгершілік қасиеттері айқын көрініс табады. Әсіресе, әдебиет жастарды тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады, себебі жасөспірімдер шығармаларды оқып, олардың ішкі мәнін түсіне отырып, өздерінің моральдық және этикалық нормаларын қалыптастырады. Әдеби шығармаларды оқу арқылы жастар өмірдегі дұрыс таңдау жасауға, әртүрлі жағдайларда адами құндылықтарды сақтауға, өздерінің және басқалардың өмірін құрметтеуге үйренеді.

Әдеби шығармалардағы кейіпкерлердің адамгершілік құндылықтары өз өмірінде жүзеге асырылуы тиіс үлгі ретінде ұсынылады. Олар жас оқырмандарға шынайы өмірде дұрыс әрі әділ болудың жолдарын көрсетеді. Әсіресе, Абайдың шығармалары мен басқа да қазақ әдебиетінің классикалық туындылары жастардың адамгершілік дамуына зор ықпал етеді.

3.5. Адамгершілік құндылықтарды әдебиет арқылы жетілдіру

Әдебиет арқылы адамгершілік құндылықтарды жетілдіру — бұл әрбір оқушының тұлғалық дамуына бағытталған маңызды процесс. Әдеби шығармаларды талдай отырып, оқушылар тек әдебиет жайлы білім ғана емес, адамгершілік қағидаттарды да меңгереді. Мұндай білімді өз өмірінде қолдану арқылы олар өзара қарым-қатынаста, қоғамдық өмірде әділ, адал, әрі жауапкершілікті болуға ұмтылады.

Қазақ әдебиетінде адамгершілік құндылықтардың таралуы мен маңызы жайлы ой қозғау арқылы ұрпақтың рухани дүниесін байытуға болады. Әдеби шығармалар жастарға ақиқат пен әділеттілік, жанашырлық пен достық, еңбек пен адалдықты үйретіп, олардың адамгершілік тұрғыда дамуына ықпал етеді.

Адамгершілік құндылықтар — әдебиеттің негізгі тақырыптарының бірі және олар әдебиет арқылы адам санасына жеткізіледі. Әдеби шығармалар, әсіресе қазақ әдебиеті, адамның ішкі дүниесін түсінуге, оның мінез-құлқын және моральдық құндылықтарын бағалауға мүмкіндік береді. Бұл құндылықтарды әдебиет арқылы үйрену, әдеби шығармаларды оқып, оларды талдай отырып, жастарды өмірде дұрыс шешімдер қабылдауға, өз халқының мәдениеті мен дәстүрін құрметтеуге тәрбиелеуге болады. Әдебиет адамгершілік құндылықтардың кеңінен таралуына және олардың ұрпақтан ұрпаққа сақталуына ықпал етеді.

1. ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

Әдеби шығармалар арқылы адамгершілік құндылықтарды оқушыларға жеткізу мақсатында тиімді әдістемелік ұсыныстарды ұсыну өте маңызды. Әрбір әдеби туындының тәрбиелік мәнін түсіну, оның ішкі мазмұнын ашу, адамның рухани әлеміне терең үңілу — мұғалімнің басты міндеті. Мұғалімдер мен тәрбиешілер әдеби шығармаларды оқыту процесінде әртүрлі әдіс-тәсілдер мен техникаларды қолдана отырып, оқушыларды адамгершілік құндылықтармен таныстырып, оларды өмірде қолдануға бағыттауы тиіс.

4.1. Әдеби шығармаларды талдау әдістері

Әдеби шығармаларды тиімді түрде оқыту және талдау — оқушылардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудағы маңызды кезең. Әрбір шығарманы оқу барысында оқушылардың көркем шығарманың ішкі құрылымына, кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне, олардың мінез-құлықтарына, ойларына және философиялық ұстанымдарына назар аударуы керек. Мұғалімдерге шығармаларды талдау барысында келесі әдістерді қолдануға болады:

• Шығармашылық талдау: Оқушыларға шығарманың мазмұны мен идеяларын анықтау үшін шығармашылық тұрғыдан қарайтын тапсырмалар беру. Бұл арқылы олар шығарманың тәрбиелік мәнін терең түсінеді. Мысалы, шығарманың орталық кейіпкерінің ішкі өзгерістерін талдау немесе оның таңдауларының дұрыс немесе бұрыстығын дәлелдеу.

• Кейіпкерлердің іс-әрекетін сараптау: Әрбір кейіпкердің мінез-құлқын, шешім қабылдау үдерісін және моральдық таңдауларын талдай отырып, оқушылардың адамгершілік құндылықтарға деген көзқарасын қалыптастыру. Бұл әдіс әсіресе «Абай жолы» немесе басқа да қазақ әдебиетінің классикалық шығармалары арқылы тиімді жүзеге асады.

• Дискуссия мен пікірталастар: Әдеби шығармалардың ішкі мазмұны мен тәрбиелік мәнін талқылау барысында оқушылар арасында пікірталас ұйымдастыру. Әсіресе, адамның моральдық ұстанымдары, әділдік, мейірімділік және басқалар туралы пікір алмасу оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі.

4.2. Рольдік ойындар мен риторикалық сұрақтарды қолдану

Рольдік ойындар мен риторикалық сұрақтарды қолдану арқылы оқушылардың әдеби шығармалармен өзара байланысын тереңдетуге болады. Мұндай әдістер оқушылардың шығарманың мәнін сезінуіне және кейіпкерлердің психологиясына терең үңілуіне мүмкіндік береді.

• Рольдік ойындар: Оқушыларға шығарманың кейіпкерлері болып, олардың рөлдерін сомдауды ұсыну арқылы, оларды шығарманың идеясын жан-жақты түсініп, әртүрлі жағдайлардағы моральдық таңдауларды бағалауға шақыру. Мысалы, "Қозы Көрпеш – Баян Сұлу" немесе "Еңлік-Кебек" жырларының кейіпкерлерін сомдап, олардың арақатынастарын талқылап, адамгершілік мәселелерін шешу.

• Риторикалық сұрақтар: Мұғалім шығарманы оқып болғаннан кейін оқушыларға риторикалық сұрақтар қойып, оларды шығарманың мәніне терең үңілуге және өз ойларын нақты әрі дәлелдеуге бағыттайды. Мысалы, "Абай жолы" романында Абайдың әділетсіздікке қарсы күрескен әрекеттерін талқылағанда: «Абай неге әділетсіздікпен күресуге бел байлады?» деген сұрақ оқушылардың тақырыпты терең түсінуіне мүмкіндік береді.

4.3. Кросс-мәдениет және адамгершілік құндылықтарды салыстыру әдісі

Әдеби шығармаларды оқыту барысында әртүрлі мәдениеттер мен ұлттардың адамгершілік құндылықтарын салыстыру әдісі пайдалы болуы мүмкін. Бұл әдіс оқушыларды кең дүниетанымға тәрбиелеп, олардың моральдық құндылықтар туралы пікірлерін байытады. Қазақ әдебиетімен қатар әлем әдебиетінің кейбір шығармаларын талқылап, жалпы адамзаттық құндылықтар туралы пікірталастар ұйымдастыруды ұсынуға болады.

Мысалы:

• Абайдың «Қара сөздері» мен Гарри Поттер шығармасындағы моральдық таңдауларды салыстырып, адамгершілік құндылықтар мен жауапкершілікті талқылау.

• Махаббат және әділеттілік мәселелерін Шекспирдің «Ромео мен Джульетта» шығармасы арқылы қарастыру және қазақ әдебиетіндегі осы мәселелердің бейнеленуін салыстыру.

Бұл тәсіл оқушыларға әртүрлі мәдениетке тән адамгершілік құндылықтардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын түсінуге, өзіне тән этикалық ұстанымдарды қалыптастыруға мүмкіндік береді.

4.4. Әдебиет пен өнерді байланыстыру

Әдеби шығармаларды оқыту барысында өнердің басқа түрлерін, мысалы, бейнелеу өнерін, музыка мен театрды қолдану оқушыларға шығарманы тереңірек ұғынуға көмектеседі. Өнердің әр түрі әртүрлі көзқарастар мен эмоцияларды жеткізу арқылы шығарманың тәрбиелік мәнін арттырады.

• Бейнелеу өнері: Шығармадағы кейбір маңызды сәттерді бейнелеу өнері арқылы талқылау, мысалы, белгілі бір көркем бейненің немесе кейіпкердің ішкі күйін көркем шығарма арқылы түсіну.

• Театр: Шығарманы сахнаға қойып, кейіпкерлерді рөлдерге бөліп, олардың сезімдері мен әрекеттерін көрнекі түрде көрсету арқылы оқушылардың эмоционалды қабылдауын арттыру. Бұл әдіс әсіресе Ш. Айтматовтың «Ақ кеме» шығармасында кездесетін философиялық мәселелерді түсіндіруде тиімді болады.

4.5. Тақырыптық эссе және шығармашылық жұмыстар

Әдеби шығармалардың тәрбиелік мәнін түсіндіру үшін оқушыларға шығармашылық жұмыстарды орындау ұсынылады. Бұл жұмыстар олардың әдебиетке деген қызығушылығын арттырып, өз ойларын жеткізуге үйретеді.

• Тақырыптық эссе жазу: Оқушыларға белгілі бір әдеби шығарманы немесе оның кейіпкерін таңдап, оның адамгершілік қасиеттерін баяндап, осы қасиеттердің қазіргі өмірде қандай маңызға ие екенін түсіндіруді ұсыну.

• Шығармашылық жобалар: Оқушыларға әдеби шығармалардың негізінде жобалар дайындау ұсынылады. Мысалы, М.Әуезовтің «Абай жолы» романынан алынған басты тақырыптарға негізделген әдеби-сазды композиция жасау немесе өз пікірлері мен түсініктерін шығармашылық жобалар арқылы көрсету.

Әдістемелік ұсыныстарды дұрыс қолдану арқылы оқушыларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу процесі тиімді әрі нәтижелі болады. Мұғалімдер әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, оқушылардың танымдық қабілеттерін арттырып, олардың моральдық және адамгершілік тұрғыда дамуына ықпал ете алады.

1. ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР

Ұлттық құндылықтар — әрбір халықтың мәдениеті мен дәстүрінде, тұрмыс-салтында, өнері мен әдебиетінде көрініс табатын маңызды элементтер. Әдебиет ұлттық құндылықтарды сақтау, дамыту және ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үшін өте күшті құрал болып табылады. Қазақ әдебиетінде ұлттық құндылықтар ғасырлар бойы жинақталып, әдеби туындыларда, әсіресе поэзия мен проза арқылы көрініс тапқан. Әдеби шығармалардағы ұлттық құндылықтар халықтың рухани өмірінің негізі болып, қазақ халқының өзіндік мәдениетін, әдет-ғұрыптарын, дүниетанымын танытуда ерекше маңызға ие.

4.1. Ұлттық құндылықтардың әдеби шығармалардағы көрінісі

Қазақ әдебиетінде ұлттық құндылықтар әртүрлі әдеби туындыларда ерекше орын алады. Қазақ халқының дүниетанымы, тұрмысы, салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, тіл байлығы мен оның өзіндік мәдениеті әрбір шығарманың негізін құрайды. Әдеби шығармаларда ұлттық құндылықтар көбінесе негізгі кейіпкерлердің іс-әрекеттерінде, өмірлік қағидаларында, олардың қоғаммен қарым-қатынасында айқын көрінеді. Бұл құндылықтар білімге, еңбекке, адамгершілікке, патриотизмге, халықтың бірлігі мен татулығына негізделеді.

Мысалы, Абай Құнанбайұлының шығармашылығы арқылы қазақ халқының ұлт ретінде өзіндік мәдениетіне, ұлттық ерекшеліктеріне деген сүйіспеншілік пен мақтаныш көрініс тапты. Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде қазақ халқының тәлім-тәрбиесі, қоғамдық санасының дамуы, ұлттық мінезі мен рухани әлемі айқын сипатталған.

1. Қазақ халқының мәдениетіндегі ұлттық құндылықтар

Қазақ әдебиетінде көрініс тапқан ұлттық құндылықтардың бірі — қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлері. Қазақтың халық әдебиеті, оның ішінде жырлар, аңыздар, ертегілер, эпос және халық ауыз әдебиеті арқылы ұрпақтар сабақтастығы сақталып, ұлттық мәдениет пен руханиятты қалыптастыруға ықпал етті.

Қазақтың ұлттық құндылықтары оның табиғатқа деген құрметі, адами қарым-қатынасы, туысқандық байланыстары мен ауыл тұрмысы сияқты аспектілерде көрінеді. Мысалы, қазақтың қонақжайлылығы, достық пен туысқандық қарым-қатынастары, аға буынның жастарға берген тәлім-тәрбиесі, әулет пен отбасының маңызы әдеби шығармаларда үлкен орын алады.

4.3. Қазақ әдебиетіндегі ұлттық құндылықтардың тәрбиелік мәні

Әдеби шығармаларда ұлттық құндылықтарды дәріптеу арқылы жас ұрпақтың бойында этикалық және моральдық ұстанымдар қалыптастырылады. Әдебиет тек қана рухани азық беріп қана қоймай, сонымен қатар жастарды ұлттық құндылықтарға тәрбиелейді. Әсіресе, Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романы қазақ халқының ұлттық құндылықтарын көрсетудің тамаша үлгісі болып табылады.

• Қазақ халқының батырлық рухы: Қазақ батырлары мен хандарының бейнесі әдебиетте зор маңызға ие. Мұндай кейіпкерлер халықтың ерліктері мен батырлық дәстүрлерін, ұлттық ерлік пен әділеттілікке деген құрметті дәріптейді.

• Ұлттық тіл мен әдебиеттің маңызы: Қазақ әдебиетінде тілдің, оның байлығы мен әсемдігі ерекше орын алады. Тіл — ұлттың басты байлығы, оның ұлттық мәдениетін сақтаудың негізі болып табылады. Әдеби шығармалар тіл арқылы ұлттық ерекшеліктерді көрсетуге, ұрпаққа өз тарихын түсінуге көмектеседі.

• Қазақтың дәстүрлерін дәріптеу: Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары әдеби шығармаларда кеңінен көрініс табады. Мысалы, қазақтың тойы, шілдеханасы, тұсау кесу рәсімі, құрмет көрсету мен сыйластық сияқты ұлттық дәстүрлердің маңызы әңгіме ретінде баяндалады. Бұл дәстүрлер халықтың бірлігі мен ынтымағын сақтауға негіз болады.

4.4. Әдеби шығармалардағы ұлттық құндылықтар мен заманауи өмірдің байланысы

Әдебиет ұлттық құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үшін заманауи өзгерістермен бірге дамып отырды. Қазақ әдебиетінде жаңа дәуірдің, жаңа заманның көріністері, адамгершілік пен ұлттық құндылықтардың сақталуы мен оларды бүгінгі қоғамда қолдану мәселелері жазылып келеді. Мысалы, қазіргі заманғы әдебиетте ұлттық құндылықтардың кейде жаңаша көзқараспен ұсынуы, кейіпкерлердің заманауи өмірде ұлттық мұраларды қалай сақтап жүргені сипатталады.

4.5. Әдеби шығармаларда ұлттық құндылықтарды насихаттау

Әдеби шығармалар ұлттық құндылықтарды насихаттауда ең маңызды құрал болып табылады. Ұрпаққа тәлім беріп, оларды дұрыс жолға бағыттайтын әдебиеттегі кейіпкерлердің әрекеттері мен олардың моральдық таңдаулары жастардың ой-санасын дамытады. Әдеби шығармалар арқылы ұлттық құндылықтарды таныту — ұлттың мәдениетін сақтау мен болашақ ұрпаққа жеткізу үшін үлкен мәнге ие. Осы мақсатта әдеби шығармаларды оқыту барысында мынадай жұмыстарды жүргізуге болады:

• Шығарма бойынша тақырыптық дискуссиялар ұйымдастыру: Әдеби шығармалардың мазмұны мен тақырыбы бойынша пікірталас өткізу, онда ұлттық құндылықтар туралы ой алмасу.

• Тақырыптық эссе жазу: Оқушыларға ұлттық құндылықтардың маңыздылығын түсіндіретін шығармашылық жұмыстар ұсыну. Бұл оларға қазақ халқының дәстүрлері мен мәдениетін тереңірек түсінуге көмектеседі.

• Ұлттық дәстүрлер мен ұстанымдарды зерттеу: Шығармаларды оқыған кезде, қазақ халқының дәстүрлері мен салттарын түсіну, оларды бүгінгі күнмен салыстыру.

Ұлттық құндылықтар әдеби шығармалар арқылы сақталып, дамиды. Әдебиет ұлттық мәдениеттің, дәстүрлердің, тілдің және моральдық ұстанымдардың жаршысы бола отырып, ұрпақтан ұрпаққа жетеді. Әрбір әдеби туындыда ұлттық құндылықтардың өз көрінісін табуы, халықтың тарихымен, мәдениетімен, дүниетанымымен терең байланыста болуы тиіс. Бұл шығармалар жастарды өз ұлтының мәдени мұрасына құрметпен қарауға, ұлттық дәстүрлерді сақтауға, адамгершілік құндылықтарды өз өмірінде жүзеге асыруға тәрбиелейді.

1. ӘДЕБИЕТ АРҚЫЛЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ

Экология мәселесі қазіргі әлемде аса маңызды тақырыптардың бірі болып табылады. Экологиялық тәрбиенің басты мақсаты — адамзаттың табиғатпен үйлесімді өмір сүруіне бағытталған құндылықтар мен принциптерді қалыптастыру. Әдебиет табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынасты дұрыс көрсету, экологиялық білім мен тәрбие беру жолында маңызды құрал болып табылады. Әдеби шығармалар арқылы экологиялық тәрбие беру — бұл адамның табиғатқа деген жауапкершілік сезімін, оның экологиялық күйіне әсер етуін, экология мәселелеріне назар аударуды қалыптастыру.

5.1. Экологиялық тәрбие мен әдебиеттің байланысы

Әдебиет табиғатқа деген сүйіспеншілікті, оны қорғау қажеттілігін ұғындыруда айтарлықтай рөл атқарады. Әдеби шығармаларда табиғат тек қоршаған орта ретінде ғана емес, адамның ішкі жан дүниесімен, мінез-құлқымен тығыз байланысқан құбылыс ретінде көрсетіледі. Табиғатпен үндескен шығармалар адамның рухани әлемін дамытуда, оның табиғатпен қарым-қатынасын терең түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әдебиет экологиялық мәселелерді көтеру арқылы адамның табиғатқа деген жауапкершілік пен қамқорлық сезімін арттырады.

Әдеби шығармалар арқылы экологиялық тәрбие беру процесі, негізінен, екі негізгі аспектіні қамтиды:

1. Табиғаттың көркем бейнесі — табиғат адам өмірінің бөлінбес бір бөлігі ретінде суреттеледі.

2. Табиғатты қорғаудың қажеттілігі — табиғаттың тағдыры мен адам баласының оның алдындағы жауапкершілігі айқын көрсетіледі.

5.2. Қазақ әдебиетіндегі экологиялық тақырыптар

Қазақ әдебиетінде табиғат пен оның адам өміріндегі маңызы терең орын алады. Ұлы Абай Құнанбайұлының шығармашылығында табиғаттың адамның рухани дүниесімен үйлесім тапқан бейнесі ерекше атап өтіледі. Оның өлеңдерінде табиғаттың әсемдігі, оның өмір мен адамға тигізетін әсері айқын суреттелген. Абайдың шығармашылығында табиғаттың қасиеті мен маңызы арқылы адамзаттың моральдық және рухани тұрғыдағы тәрбиесі қалыптасады.

Мысалы:

• Абайдың "Қара сөздерінде" табиғат адам өмірінің ең маңызды бөлігі ретінде суреттеледі. Абай табиғаттың сұлу көрінісін адам баласының ой-санасының дамуына әсер ететін күш ретінде сипаттайды.

• Махамбет Өтемісұлы мен Шоқан Уәлихановтың шығармаларында да табиғатқа деген құрмет, оның адамға тигізетін әсері, оны қорғау қажеттілігі туралы ойлар айтылған.

5.3. Экологиялық мәселелерді әдебиет арқылы түсіндіру

Қазіргі кезде экология мәселелері, климаттың өзгеруі, табиғаттың ластануы — бүкіл адамзат үшін аса маңызды тақырыптарға айналды. Қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңіндегі экологиялық тақырыптар осы мәселелерді көтеруде үлкен роль атқарады. Ә. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романы, С. Мұратбековтің «Жусан» повесі сияқты шығармалар экологиялық мәселелерді қамтып, табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты талқылайды.

• Қан мен тер романының бір тарауында табиғаттың адам өміріне әсері тереңірек қарастырылған. Бұл шығармадан экология мәселелерінің қоғамға, қоғамның табиғатқа деген жауапкершілігі жайында ой туады.

• Жусан шығармасында да табиғаттың адам өмірінде алатын орны мен маңызы сөз болады. Мұнда табиғаттың адамға деген әсері, адам баласының табиғатқа деген көзқарасы мен оны қорғаудың маңызы баяндалады.

Экологиялық мәселелер әдебиетте көрініс табуы арқылы қоғамның табиғатқа деген көзқарасы өзгеріп, адамның экологиялық жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік береді.

5.4. Әдеби шығармалар арқылы экологиялық тәрбие беру әдістері

Әдеби шығармаларды экологиялық тәрбие беру құралы ретінде қолдану үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады:

1. Шығармаға талдау жасау: Оқушыларды экологиялық мәселелермен таныстыру мақсатында белгілі бір әдеби туындыны талдау. Мысалы, Абайдың табиғат туралы өлеңдерін оқып, олардың экологиялық мағынасын талқылау арқылы оқушылардың экологиялық сезімін қалыптастыруға болады.

2. Көркемсөз оқу: Шығарманың табиғат туралы бөлімдерін оқып, оның мән-маңызын ашып көрсету. Бұл әдіс оқушылардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырады, олардың бойында табиғатқа қамқорлық жасау сезімін тәрбиелейді.

3. Экологиялық тақырыпта эссе жазу: Оқушыларға экологиялық мәселелер бойынша эссе жазуды тапсыру. Шығарма арқылы олардың экологиялық мәселелерге деген көзқарастарын білу, әрі оларды шығармашылық тұрғыдан ойлауға ынталандыруға болады.

4. Табиғатқа саяхат: Оқушыларды табиғатқа шығарып, табиғаттың әсемдігі мен оны қорғаудың қажеттілігі туралы пікір алмасу. Бұл әдіс оқушылардың табиғатқа деген құрметін қалыптастырып, олардың экологиялық тәрбие алуына ықпал етеді.

5. Қоғамдық іс-шаралар ұйымдастыру: Оқушыларды экологиялық мәселелерге арналған шығармалардан сахналық көріністер қоюға немесе экологиялық тақырыпта өз пікірлерін білдіруге бағыттау. Бұл әдіс оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға және экологиялық білімдерін арттыруға мүмкіндік береді.

5.5. Әдеби шығармалар арқылы экологиялық сана қалыптастыру

Экологиялық тәрбие беру арқылы әдебиет балалар мен жасөспірімдердің экологиялық санасын қалыптастырады. Бұл процесс табиғатқа деген құрметті арттыру, қоршаған ортаны қорғау, табиғатты сақтау мәселелеріне жауапкершілікпен қарауға баулиды.

Әдеби шығармалар, әсіресе, балаларға арналған шығармалар экология тақырыбын жеңіл әрі түсінікті түрде жеткізу үшін қолайлы. Мысалы, табиғаттың өзіне тән ерекшеліктерін, өсімдіктер мен жануарларды, олардың экосистемадағы рөлін түсіндіру үшін қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері мен ертегілері тиімді болады. Бұл шығармалар жас оқырмандарды экологиялық мәдениетке баулып, табиғатқа деген сүйіспеншілік пен қамқорлық сезімін оятады.

Әдебиет табиғат пен адамның байланысын, оның экологиялық жауапкершілігін көрсету арқылы экологиялық тәрбие беру міндетін жоғары деңгейде орындай алады. Қазақ әдебиетінің классикалық туындыларында табиғатқа деген құрмет, оны қорғаудың қажеттілігі кеңінен сипатталады. Әдеби шығармаларды оқу арқылы оқушылар табиғаттың сұлу әлемін түсініп, оны қорғау қажеттілігін сезінеді. Осылайша, әдебиет экологиялық тәрбие берудің аса маңызды құралы болып табылады.

1. ӘДЕБИЕТТЕГІ ҰЛТТЫҚ ТІЛ МЕН САНА-СЕЗІМНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

Ұлттық тіл мен сана-сезім адамның дүниетанымын, ішкі болмысын, қоғаммен қарым-қатынасын айқындайтын негізгі факторлар болып табылады. Әдебиет арқылы ұлттық тілдің, мәдениеттің, салт-дәстүрлердің, құндылықтардың жас ұрпаққа берілуі оның адамгершілік, рухани, мәдени тұрғыдан қалыптасуына, ұлттық сана-сезімінің дамуында маңызды рөл атқарады. Ұлттық тілдің, сөз байлығы мен әдебиет арқылы ұрпақтың санасына әсер ету — қоғамның болашағын қалыптастыруда шешуші фактор болып табылады.

6.1. Ұлттық тілдің тәрбиелік мәні

Ұлттық тіл — халықтың рухани байлығы, оның тарихы мен мәдениетінің айнасы. Әрбір ұлттың тілі оның жеке бірегейлігінің, дүниетанымының, ұлттық санасының негізін құрайды. Ұлттық тіл арқылы адам өз халқының ой-санасын, мәдениетін, дәстүрлерін, тарихын, философиясын түсінеді. Әдебиет арқылы тілдің тәрбиелік мәні айқындалады, себебі әдеби шығармалар тек қана тілдік қоры молайту құралы ғана емес, сонымен қатар ұлттық тәрбие мен адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Ұлттық тілдің маңызы

Ұлттық тіл — ұлттың мәдениетінің, салт-дәстүрінің, дүниетанымының көрінісі. Әдебиет арқылы тілдің ұлттық ерекшеліктерін түсіну ұрпаққа өзінің этникалық тегін, халықтың рухани байлығын сезінуге мүмкіндік береді. Ұлттық тілдің сақталуы мен дамуы тек әдебиет арқылы жүзеге асады. Әдебиеттегі ұлттық тілдің байлығы мен оның образды, поэтикалық құралдары арқылы жас ұрпаққа ұлттық құндылықтар, салт-дәстүрлер мен халықтың өмірлік тәжірибесі беріледі. Сонымен қатар, әдебиет тілдің тереңдігін, нәзіктігін және көркемдігін аша отырып, оған деген құрметті арттырады.

Ұлттық тіл мен рухани тәрбие

Ұлттық тілде жазылған әдеби шығармалар ұрпақтың адамгершілік қасиеттерін, моральдық құндылықтарын қалыптастырады. Мысалы, Абай Құнанбайұлының шығармалары қазақ тілінің байлығын пайдалана отырып, адамзаттық құндылықтарды — махаббат, әділеттілік, сыйластық, адалдық, қайырымдылық, сабырлық және тағы басқа моральдық категорияларды дәріптейді. Абайдың тілінде қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі мен даналығы жатыр. Әрбір өлеңі, қара сөзі ұлттық тілдің шебер қолданысын, оның тереңдігін және айқындықты көрсетеді. Тілдің тәрбиелік мәні осындай шығармалар арқылы ұрпаққа беріледі.

Ұлттық тіл арқылы адамгершілік және ұлттық сананың қалыптасуы

Ұлттық тіл арқылы жас ұрпаққа адамгершілік қасиеттер мен ұлттық сананы қалыптастыру өте маңызды. Әдебиет шығармаларындағы ұлттық тіл арқылы оқушылар өз халқының тарихын, мәдениетін және оның өмір салтын түсінеді. Мысалы, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығында да адамгершілік мәселелері, оның ішінде адамды адасудан сақтап қалатын моральдық нормалар мен халықтық даналықтар көрініс табады. Шәкәрімнің өлеңдері мен философиялық еңбектерінде қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктері мен терең мағынасы арқылы қоғамның құндылықтары мен адамгершілік ұстанымдары жас ұрпаққа жеткізіледі.

Ұлттық тілдің тәрбиелік мәні тек қана халықтың даналығын жеткізу емес, сонымен қатар жас ұрпақты тәрбиелеу құралы ретінде де көрінеді. Әдебиеттегі әрбір сөз, әрбір өлең жолы ұрпаққа ұлттық ерекшеліктерді, рухани байлықты сезінуге және оны келешекке жеткізуге ұмтылдырады. Ұлттық тіл арқылы жас ұрпақтың санасына ұлттық құндылықтарды сіңіріп, олардың бойында патриотизм мен ұлттық мақтаныш сезімін қалыптастыруға болады.

Ұлттық тіл мен ұрпақ арасындағы байланыс

Әдебиет арқылы ұлттық тілдің тәрбиелік мәнін түсіндіру ұрпақтар арасындағы сабақтастықты нығайтуға мүмкіндік береді. Қазақ тілі — қазақ халқының мәдениеті мен болмысын сақтаушы негізгі құрал. Әдеби шығармаларда әрбір сөз, әрбір ой, әрбір кейіпкер арқылы ұлттық болмыстың тереңдігі мен байлығы ашылады. Бұл өз кезегінде жас ұрпақтың ұлттық сана-сезімін оятып, олардың болашақта өз тілін, мәдениетін және тарихын терең түсінуіне көмектеседі.Мысалы, Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романында қазақ тілінің тереңдігі мен ерекшелігі анық көрінеді. Бұл шығарма арқылы жас ұрпақ тек қана қазақ халқының әдеби мұрасын танып қоймай, өз халқының мәдениеті мен философиясын да түсінеді. Мұндай туындылар ұлттық тіл мен ұрпақ арасындағы байланыс орнатып, тілдің ғана емес, бүкіл халықтың рухани дамуына ықпал етеді.

Ұлттық тілдің тәрбиелік мәні әдеби шығармалар арқылы ұрпаққа беріледі. Тіл арқылы халықтың өмір сүрген ғасырлық тәжірибесі мен адамгершілік құндылықтары, ұлттық салт-дәстүрлері, рухани байлығы ұрпаққа жеткізіледі. Әдебиет жас ұрпақты өз халқының тарихымен, мәдениетімен таныстырып, оларды ұлттық сана-сезімге баулиды. Ұлттық тілдің тәрбиелік мәні тіл арқылы адамның дүниетанымын, рухани болмысын қалыптастыруда және ұлттың болашағын тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады.

6.2. Ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы

Ұлттық сана-сезім — адам мен қоғамның өз ұлтына, оның тарихына, мәдениетіне деген көзқарасы, оның ұлттық құндылықтары мен рухани мұрасына деген құрметі. Әдебиет арқылы ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады, себебі әдеби шығармалар адамның жан дүниесіне терең әсер етеді, оның ұлттық құндылықтарды түсінуіне, мойындауына ықпал етеді. Ұлттық сана-сезім — бұл ұлттық мәдениеттің, ұлттық тарихтың, ұлттық тіл мен салт-дәстүрлердің санада түйсікпен қабылдануының нәтижесі.

Қазақ әдебиетінде ұлттық сана-сезімнің қалыптасуында зор еңбек еткен шығармалар бар. Мысалы, Абай Құнанбайұлының шығармашылығы қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға, рухани жетілуге ықпал етті. Абайдың өлеңдері мен қара сөздерінде халықтың рухани байлығы, ақыл-ойының тереңдігі, ұлттық құндылықтарды сақтау мен дәріптеу мәселелері кеңінен көтерілген. Абай өз шығармаларында адамның дұрыс жолмен жүруі үшін не істеу керек екенін айтып қана қоймай, ұлттық мәдениетке деген құрметті де дәріптеді.

6.3. Әдебиеттегі тіл мен сана-сезімнің байланысы

Ұлттық тіл мен сана-сезім бір-бірімен тығыз байланысты. Тіл халықтың рухани байлығын, мәдениетін, тарихын сақтай отырып, оның ойлау жүйесіне де әсер етеді. Әдебиет тіл арқылы адамның ішкі сезімдерін, оның дүниетанымын, көзқарасын жеткізетін құрал болып табылады. Қазақ әдебиетінде тіл мен сана-сезімнің байланысы өте маңызды орын алады. Әсіресе, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың, Мұхтар Әуезовтің, Шерхан Мұртазаның шығармашылығында ұлттық тілдің дамуы, оны сақтау мен насихаттау мәселесі ерекше орын алады. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің "Абай жолы" романында тіл мен сана-сезімнің байланысы айқын көрінеді. Абайдың тілі арқылы оның ұлттық дүниетанымы, моральдық ұстанымдары, қоғам мен табиғатқа деген көзқарасы оқырманға жеткізіледі. Сонымен қатар, Шерхан Мұртазаның шығармалары арқылы ұлттық тілдің маңызы, оның адамның рухани және мәдени болмысын қалыптастырудағы орны терең көрсетіледі.

6.4. Ұлттық тіл мен сана-сезімді тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері

Әдебиет арқылы ұлттық тіл мен сана-сезімнің тәрбиелік мәнін қалыптастырудың бірнеше әдіс-тәсілдері бар. Олар:

1. Әдеби шығармаларды оқу және талдау: Оқушыларға қазақ әдебиетінің классикалық туындыларын оқыту арқылы олардың ұлттық тілге деген сүйіспеншілігін арттыру. Оқушылар шығармалар арқылы тілдің көркемдігін, сөз байлығын түсінеді. Әсіресе, Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов сияқты тұлғалардың шығармаларын оқып, талқылау олардың ұлттық сана-сезімін оятады.

2. Тілдік ойындар мен жаттығулар: Оқушыларға әдеби шығармаларды оқытып, олардың мәнін түсінуге бағытталған сұрақтар қойып, пікір алмасу. Бұл әдіс оқушылардың тіл байлығын, ойлау қабілетін арттырып, ұлттық мәдениет пен тарихқа деген қызығушылықтарын оятады.

3. Шығармашылық жұмыстар: Оқушыларға ұлттық тіл мен сана-сезімді дамытатын шығармашылық жұмыстар — эссе, өлең, шағын әңгімелер жазуды тапсыру. Бұл шығармашылық жұмыстар арқылы оқушылар өздерінің ұлтқа, тілге деген көзқарасын білдіреді, өздерін ұлттық дүниетанымда танытуға мүмкіндік алады.

4. Ұлттық құндылықтарды насихаттайтын шаралар ұйымдастыру: Оқушылардың ұлттық тіл мен мәдениетке деген қызығушылығын арттыру үшін мектепте немесе оқу орындарында түрлі іс-шаралар, мысалы, тіл туралы конференциялар, әдеби кездесулер, театрландырылған қойылымдар ұйымдастыру.

6.5. Әдебиеттегі ұлттық тіл мен сана-сезімнің қоғамдағы рөлі

Әдебиет — қоғамның ұлттық мәдениетін сақтайтын, дамытатын және жаңа ұрпаққа жеткізетін құрал. Ұлттық тіл мен сана-сезім қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты, адамгершілік құндылықтарды айқындайды. Әдеби шығармалардағы тіл мен сана-сезімнің маңыздылығы, олардың жастарды тәрбиелеудегі ролі ерекше. Олар тек өткенді насихаттап қана қоймай, қазіргі заман мен болашақ үшін қажетті ұлттық құндылықтарды сақтап қалуға бағыттайды.

Қазіргі заманда, жаһандану дәуірінде, ұлттық тілдің, ұлттық сана-сезімнің сақталуы ерекше мәнге ие. Әдебиет арқылы қазақ халқының тілін сақтау мен дамыту, ұрпаққа ұлттық сананы қалыптастыру — бұл әрбір қоғам мүшесінің, әсіресе жас ұрпақтың басты міндеті. Сондықтан да әдебиет ұлттық тіл мен сана-сезімді дамытудағы ең қуатты құрал болып табылады.

Ұлттық тіл мен сана-сезім — әрбір халықтың рухани өмірінің, мәдениетінің негізі. Әдебиет арқылы оларды дамыту, сақтау және насихаттау, ұрпаққа ұлттық құндылықтарды ұғындыру — бұл қоғамның болашағын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Әдеби шығармалар арқылы ұлттық тіл мен сана-сезімнің тәрбиелік мәнін түсіндіріп, жастарды өз ұлтына, тілінің байлығына құрметпен қарауға, ұлттық мәдениетті сақтауға шақыру қажет.

1. ӘДЕБИЕТ АРҚЫЛЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ КЕЛЕШЕКТЕГІ РӨЛІ

Ұлттық тәрбие беруде әдебиеттің орны ерекше. Әдебиет – халықтың рухани қазынасы, оның мәдениетінің айнасы, дәстүрлері мен дүниетанымының көрінісі. Әдебиет арқылы жас ұрпаққа ұлттық құндылықтарды, салт-дәстүрлерді, тілдің байлығын, тарихты және ұлттық сананы қалыптастыру маңызды. Ал қазіргі замандағы жаһандану, мәдениеттердің өзара ықпалдастығы жағдайында ұлттық тәрбие мәселесі тіпті маңызды бола түсуде. Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие беру үрдісі оның келешектегі дамуында шешуші факторға айналады.

7.1. Әдебиеттегі ұлттық тәрбие берудің маңызы

Әдебиет ұлттық тәрбие беру барысында жас ұрпақтың жүрегінде өз еліне, мәдениетіне, тілінің әсемдігіне деген құрмет пен сүйіспеншілікті қалыптастырады. Ол тек қана мәдени мұраларды үйретіп қоймай, қазақ халқының дүниетанымын, оның өмір сүру салты мен құндылықтарын ашып көрсетеді. Әдебиет жастарды өз халқының тарихы, мәдениеті мен тілін құрметтеуге, ұлттық бірегейлікті сақтау жолында еңбек етуге ынталандырады.

Әдеби шығармалар ұрпаққа өз халқының ұлы тұлғалары мен олардың ерліктері, дәстүрлері мен салттары туралы білім береді. Бұл білім тек әдебиет пәнінің шеңберінде ғана емес, бүкіл өмір бойы пайдаланылатын құндылықтарға айналады. Мысалы, Абай Құнанбайұлының өлеңдері мен қара сөздеріндегі адамгершілік, имандылық, әділеттілік тақырыптары, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларындағы адам мен табиғаттың үндестігі, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы халықтың тарихы мен мәдениетіне деген терең көзқарас – ұлттық тәрбие берудің басты құралдары болып табылады.

7.2. Жаһандану кезеңінде ұлттық тәрбиенің маңызы

Қазіргі әлемде жаһандану үдерісі жүріп жатқандықтан, басқа мәдениеттер мен тілдердің әсері күшеюде. Осы жағдайда ұлттық сана-сезімді сақтау, тіл мен мәдениетті құрметтеу аса маңызды мәселе болып отыр. Әдебиет — бұл жас ұрпаққа өзінің ұлттық тамырын сезінуге, басқа халықтардың мәдениетін түсініп, сонымен бірге өз халқының құндылықтарын сақтауға көмектесетін басты құрал.

Жаһандану ұлттық бірегейлікті жоғалтуға, тілдің тозуына әкелуі мүмкін. Сондықтан ұлттық тәрбие беру мақсатында әдебиет арқылы ұлттық сана-сезімді күшейту, жастарды өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарауға үйрету қажет. Әдебиет тек тіл мен мәдениетті сақтап қана қоймай, жастарды әлемдік деңгейде ойлай отырып, ұлттық құндылықтарды әлемдік мәдениетпен үйлесімді түрде пайдалану жолдарын көрсетеді.

7.3. Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие берудің келешектегі мүмкіндіктері

Әдебиет жастарға ұлттық тәрбие берудің бірегей құралы ретінде қоғамда маңызды орын алуды жалғастырады. Келешекте оның рөлі ерекше болады деп айтуға негіз бар. Біріншіден, қазіргі әдебиетке интернеттің, цифрлық платформалардың ықпалы артып келеді. Бұл — әдебиетті халыққа қолжетімді етудің жаңа жолдары. Әдеби шығармаларды оқу, тыңдау, көркем шығармаларды бейнемазмұн арқылы ұсыну жастарға жаңа тұрғыда ұсынылады.

Екіншіден, жас ұрпаққа арналған заманауи шығармаларда ұлттық дәстүрлер мен құндылықтарды дәріптеу жұмысы жалғасын табады. Мысалы, қазіргі таңда Қазақ әдебиетінің жаңа толқыны ұлттық мәселелерді көтере отырып, ұлттық бірегейлік мәселесіне ерекше назар аударуда. Жастарды тәрбие тұрғысынан бағыттайтын шығармалар саны артпақ.

Үшіншіден, мектеп пен оқу орындарында әдебиет пәні ұлттық тәрбие мен мәдениетке бағытталған бағдарламалармен толықтырылуы мүмкін. Бұл әдеби шығармаларды оқыту барысында оқушыларға тек мәтіннің мазмұнын ғана емес, оның ұлттық тәрбиелік мәнін де түсіндіруді қамтиды.

7.4. Әдебиет арқылы ұлттық сананы жаңғырту

Ұлттық сананы жаңғырту бүгінгі таңда тек ғылыми және саяси бағытта ғана емес, сонымен бірге мәдени және тәрбиелік бағытта да маңызды болып отыр. Әдебиет арқылы ұлттық сана-сезімді қалыптастыру жастардың рухани дүниесінің қалыптасуына, өздерінің болашағы мен елінің тарихына деген дұрыс көзқарас қалыптастыруға көмектеседі.

Қазақ әдебиетінде терең тарихи дәстүрлер мен рухани құндылықтарды сақтау арқылы ұлттық сана-сезімді жаңғырту жұмыстары жүзеге асуда. Әдебиет халықтың мәдениетінің, рухани өмірінің тірі куәсі ретінде ұлттық сана-сезімді жаңғыртуда ерекше орын алады.

7.5. Әдебиет және ұлттық тәрбие: болашақтың жарқын жолы

Келешекте әдебиет арқылы ұлттық тәрбие беру үдерісі маңызды рөл атқаратын болады. Әдебиет жастарға еліміздің мәдениетін, тарихын, тілі мен дәстүрлерін үйретудің басты жолы болып қалмақ. Ұлттық сананы дамыту, өзінің тегін, мәдениетін, тілін құрметтеу — бұл әрбір азаматтың парызы. Әдебиет арқылы берілетін тәрбие келешектегі ұрпақтың ұлттық рухының қалыптасуына және оның бәсекеге қабілетті, рухани бай, мәдениетті тұлға болып өсуіне негіз болады.

Қазақ әдебиеті, әсіресе, қазіргі ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде үлкен жауапкершілікті өзіне артып отыр. Әдебиет арқылы әрбір адам өз халқының тарихы мен мәдениетін терең түсініп, ұлттық құндылықтарды сақтау мен насихаттауға үлес қосуы тиіс.

Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие беру келешекте қоғамның рухани және мәдени деңгейін арттыруда үлкен рөл атқарады. Ол ұлттық тіл мен мәдениетті сақтау, халықтың тарихына деген сүйіспеншілік пен құрметті арттыру, ұлттық сана-сезімді қалыптастыру жолында маңызды құрал болып қала береді. Ұлттық тәрбие берудің келешектегі рөлі – бұл халықтың рухани байлығының сақталуы мен ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуының кепілі. Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие беру еліміздің болашағына оң әсерін тигізіп, жастарды тәрбиелеудің негізі болады.

9.Әдебиеттің тәрбиелік мәнінің маңызы

Әдебиет — халықтың рухани байлығы, оның мәдениеті мен дәстүрлерінің айнасы. Әдеби шығармалар адамзаттың жан дүниесін, жүрек сезімдерін, ойлау қабілетін, өмір сүру тәсілдерін жеткізетін, оның әр кезеңін және даму жолын бейнелейтін құнды мұра болып табылады. Әдебиет арқылы тәрбие беру — бұл тек білім беру ғана емес, ең алдымен адамзаттың адамгершілік қасиеттерін, ұлттық сана-сезімін, моральдық құндылықтарын қалыптастыру жолы. Қазақ әдебиетінің терең мәні мен мазмұны, оның тарихи және әлеуметтік аспектілері ұрпақ тәрбиесіне үлкен әсер етіп, қоғамның дамуына ықпал етеді.

Әдебиеттің тәрбиелік мәні ең алдымен оның оқушыларға рухани байлық пен адамгершілік құндылықтарды насихаттаудағы рөлінде көрінеді. Әдеби шығармалар арқылы оқушылардың ішкі дүниесі байып, олар өмірдің терең мәнін ұғынады, адамзаттық құндылықтарға көзқарас қалыптасады. Қазақ әдебиетінің ірі тұлғалары — Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов сияқты ұлы ақын-жазушылардың шығармашылығы арқылы ұлттық рухани құндылықтар мен адамгершілік ұстанымдары жастарға жеткізіліп, тәрбиелік мәні зор білім беріледі.

Әдебиет арқылы адамгершілік құндылықтарды ұғындыру

Әдебиет шығармалары арқылы тәрбиенің адамгершілік бағыты айқын көрінеді. Әсіресе, қазақ халқының рухани тарихын, қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды, этикалық нормалар мен моральдық құндылықтарды көрсететін шығармалар маңызды орын алады. Әдебиет — адамды ізгілікке, адалдыққа, әділдікке, мейірімділікке, құрмет пен жауапкершілікке баулитын құрал. Жастарға осы моральдық құндылықтарды білім беру арқылы олар қоғамға жауапкершілікпен қарауды үйренеді, рухани өсіп-жетіледі.

Абайдың шығармалары тек өлеңдер мен қара сөздер арқылы ғана емес, сонымен бірге оның өсиеттері мен философиялық көзқарастары арқылы да ұрпақты тәрбиелеуде аса маңызды рөл атқарады. Абайдың адамгершілік ұстанымдары, ұлттық сана-сезім мен жауапкершілік туралы ойлары жас ұрпаққа бағыт-бағдар беріп, ұлттық рухтың сақталуына ықпал етеді. Ұлы ақынның шығармашылығындағы моральдық құндылықтар, адамның рухани кемелденуі мен өзін-өзі жетілдіруі туралы ойлар өскелең ұрпақ үшін өте маңызды.

Ұлттық сана-сезім мен тілдің тәрбиелік мәні

Әдебиет арқылы ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы — тәрбиенің маңызды бір бағыты. Ұлттық мәдениеттің, салт-дәстүрлердің, тіл мен өнердің тұтастығын, тереңдігін түсіну және қадірлеу арқылы жастардың ұлтжандылық сезімі дамиды. Қазақ әдебиеті — ұлттық тілді сақтап, дамытудағы қуатты құрал. Әдебиет арқылы қазақ тілі мен мәдениетіне деген құрметті тәрбиелеу ұлттық бірегейлікті сақтау мен оны әлемдік деңгейде танытуда маңызды рөл атқарады.

Ұлттық сананың қалыптасуы қазақ әдебиетінен бастау алады. Әсіресе, қазақ халқының тарихы мен мәдениетінен сыр шертетін шығармалар ұрпақтың ұлттық санасын оятып, оларды елінің болашағы үшін жауапкершілікті сезінуге бағыттайды. Тіл — бұл ұлттық болмыстың негізі. Әдебиет арқылы тілдің байлығын, оның көркемдігін, оның адамзат тарихы мен мәдениетіне әсерін түсіну өте маңызды. Ұлттық тілдің тәрбиелік мәнін ұғыну, оны сақтап, дамыта отырып, қазақ халқының ұрпағы ұлт ретінде өз болмысын, мәдениетін сақтап қалуға ұмтылады.

Әдебиеттегі ұлттық құндылықтардың тәрбиелік мәні

Әдебиеттің тағы бір тәрбиелік мәні — ол ұлттық құндылықтарды сақтап, жастарға осы құндылықтарды жеткізуде жатыр. Қазақ әдебиетінің алтын қазынасы — ұлттың өткенін, мәдениеті мен дәстүрлерін, дүниетанымын тереңнен танытатын шығармалар. Әсіресе, әдебиетте ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың, адамгершілік ұстанымдарының, халықтық ақыл-ойдың маңызы өте зор. Ұрпаққа ұлттық құндылықтарды тәрбиелеу мақсатында шығармалар арқылы ұлттың бойындағы асыл қасиеттерді насихаттау маңызды. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романындағы Абай бейнесі ұлттық тұлғаның, халықтық мұраның, қазақтың ақыл-ойының тұтастығын, оның мәдени байлығын ұрпаққа көрсету арқылы тәрбиелік мәні зор құндылықтар береді.

Қазақ халқының әдет-ғұрыптары, моральдық нормалары, тәрбиелік үлгісі әдебиетте кеңінен қамтылған. Әдеби шығармалардағы ұлттық әдет-ғұрыптардың, рулар арасындағы қарым-қатынастың, қоғамдағы адамгершілік қағидаттардың маңызы ерекше. Ұлттық құндылықтарды сақтауды, оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізуді әдебиет өзіне міндет деп санайды.

Әдебиеттің қоғамдық тәрбиедегі рөлі

Әдебиеттің тәрбиелік мәні тек қана жеке тұлғаны қалыптастырумен шектелмейді, ол бүкіл қоғамның тәрбиесін де қалыптастыруға ықпал етеді. Әдебиет арқылы қоғамдағы құндылықтар мен ұстанымдар туралы түсінік қалыптасады. Қоғамның дамуында әдебиеттің рөлі зор: ол қоғамдық ой-сананы, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты, әлеуметтік мәселелерді көтереді. Әдебиет арқылы қоғамның ұжымдық тәрбиесі, оның дәстүрлері, моральдық ұстанымдары, этикалық нормалары бекітіледі.

Әдебиет — халықтың мәдени мұрасы, рухани байлығы, ойлау жүйесінің айнасы. Әдеби шығармалардың тәрбиелік мәні тек оқушыларды біліммен қаруландырып қана қоймай, олардың адамгершілік қасиеттерін дамытып, ұлттық сана-сезімін қалыптастыруға ықпал етеді. Әдебиет — ұлттық құндылықтарды сақтау мен насихаттаудың негізгі құралы, сондай-ақ, ұрпақты мәдениет пен дәстүрге, тіл мен рухани құндылықтарға баулитын күшті фактор. Қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының шығармалары, олардың ұрпақ тәрбиесіндегі рөлі қазіргі және болашақ қоғам үшін үлкен маңызға ие. Әдебиет арқылы ұлттық тәрбие беру — бұл болашақ ұрпақтың рухани дамуына, адамгершілік қасиеттерінің нығаюына ықпал ететін шешуші фактор.

1. ҚОСЫМША МӘЛІМЕТТЕР

Әдебиеттегі тәрбиелік мәнді түсіну және талдау үшін түрлі тапсырмалар арқылы оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамыту маңызды. Төменде әдебиет пәні бойынша қосымша мәліметтер алу және түсінік беру үшін түрлі тапсырма түрлерін ұсынамын:

1. Шығарма жазу тапсырмасы

• Тақырып: «Менің сүйікті әдеби кейіпкерім және оның адамгершілік қасиеттері»

• Оқушылар өздеріне ұнаған әдеби кейіпкер туралы жазып, оның адамгершілік құндылықтарын қалай көрсете білгенін талдайды. Олар кейіпкердің іс-әрекеттерін, шешімдерін мысалға ала отырып, оның қоғамдағы орны мен адамгершілік тұрғысынан мәнін түсіндіреді.

2. Талдау тапсырмасы

• Тақырып: «Абай Құнанбайұлының шығармашылығында адамгершілік құндылықтардың орны»

• Оқушылар Абайдың шығармалары арқылы адамгершілік тақырыбының қалай көрініс табатынын талдайды. Олардың назарын ақынның қара сөздеріне, өлеңдеріне және олардың тәрбиелік мәніне аудару маңызды. Әрбір шығарманың негізгі ойлары мен адамгершілік құндылықтарын нақты мысалдармен көрсету қажет.

3. Қысқаша реферат жазу

• Тақырып: «Қазақ әдебиетінің ұлттық тәрбие берудегі рөлі»

• Оқушылар қазақ әдебиетінің ұлттық тәрбие берудегі орны мен маңызын зерттеп, қысқаша реферат жазады. Бұл рефератта олар қазақ әдебиетінің өткен тарихындағы тәрбиелік мәні мен қазіргі қоғамдағы рөлі туралы ойларын жеткізуі керек.

4. Топтық талдау

• Тақырып: «Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларындағы адамгершілік және ұлттық құндылықтар»

• Оқушылар шағын топтарға бөлініп, Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларын (мысалы, «Түркістанның сұлтаны», «Өзіңе сен») талдайды. Олар ақынның шығармашылығындағы адамгершілік, ұлттық сананың тәрбиелік мәнін талқылап, топтық пікірталас жүргізеді.

5. Дебаттық тапсырма

• Тақырып: «Әдебиет пен тілдің қоғамдағы тәрбиелік мәні»

• Оқушылар екі топқа бөлініп, әдебиет пен тілдің қоғамдағы тәрбиелік мәні туралы пікірталас өткізеді. Бір топ әдебиеттің тәрбиелік мәнін қорғаса, екінші топ тілдің тәрбиелік мәніне баса назар аударады. Әр топ өз аргументтерін дәлелдейтін әдеби шығармалардан мысалдар келтіріп, қорытындыға келеді.

6. Эссе жазу

• Тақырып: «Менің ұлтым және әдебиеттегі ұлттық құндылықтар»

• Оқушылар өздерінің ұлттық болмысын, ұлтқа деген сүйіспеншілігін білдіріп, әдебиет арқылы ұлттық құндылықтарды қалай сақтап, насихаттау керектігі туралы эссе жазады. Бұл тапсырма олардың ұлттық сана-сезімін қалыптастырып, әдебиет арқылы өз халқының мәдениеті мен тарихына деген құрметті арттырады.

7. Сұхбат жүргізу

• Тақырып: «Қазіргі әдебиеттегі ұлттық тәрбие мәселелері»

• Оқушылар әдебиет пәні мұғалімінен немесе белгілі бір жазушыдан сұхбат алады. Олар ұлттық тәрбие мәселелері, қазіргі әдебиеттегі осы тақырыптың маңыздылығы туралы сұрақтар қояды және алынған жауаптарды талдайды. Бұл тапсырма оқушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамытады.

8. Кейіпкердің портретін жасау

• Тақырып: «Қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлғалардың бейнесі»

• Оқушылар белгілі бір қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлғаның (мысалы, Абай, Шәкәрім, Құнанбай, т.б.) бейнесін жасауы керек. Олар ақын немесе жазушының шығармаларын оқып, оның адамгершілік, ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі мен ішкі дүниесін сипаттайды. Портрет жасалғаннан кейін, оқушы өз кейіпкерінің тәрбие берудегі маңыздылығы туралы пікірін айтады.

9. Картиналар немесе көркем фильмдер арқылы талдау

• Тақырып: «Әдебиет пен өнердің үндестігі және ұлттық тәрбие»

• Оқушылар белгілі бір әдеби шығармадан кейін, сол шығарма бойынша жасалған көркем фильмді немесе картинамен танысып, оны талдайды. Әр туындыда ұлттық тәрбие берудегі қандай ерекшеліктер мен құндылықтар бар екендігін анықтайды. Бұл тапсырма оқушылардың шығармашылық қабілетін арттырып, әдебиет пен өнердің бірлігін түсінуге мүмкіндік береді.

10. Кейіпкердің іс-әрекеттерін бағалау

• Тақырып: «Әдеби кейіпкердің дұрыс және бұрыс әрекеттері»

• Оқушылар бір әдеби шығармадан белгілі бір кейіпкерді таңдап, оның әрекеттерін талдайды. Кейіпкердің дұрыс және бұрыс шешімдер қабылдауының тәрбиелік мәнін көрсетіп, оның қоғам мен жеке тұлға үшін ықпалын бағалайды. Бұл тапсырма оқушыларды әділеттілік, мейірімділік, жауапкершілік сияқты моральдық ұстанымдарды бағалауға үйретеді.

11. Кейіпкердің мінез-құлқын салыстыру

• Тақырып: «Абай мен Ыбырайдың кейіпкерлерін салыстыру»

• Оқушылар Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарин шығармаларындағы кейіпкерлердің мінез-құлықтарын салыстырып, олардың адамгершілік тұрғысынан ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талдайды. Бұл тапсырма әдебиеттегі адамгершілік құндылықтарды терең түсінуге мүмкіндік береді.

12. Жаңаша аяқтау

• Тақырып: «Шығарманың соңын басқа тәсілмен аяқта»

• Оқушылар белгілі бір әдеби шығарманың соңын өзгеше аяқтап көреді. Бұл тапсырма шығарманың негізгі тақырыбы мен тәрбиелік мәнін бұзбай, оқушының шығармашылық қабілетін дамытады. Өз нұсқаларын ұсынғаннан кейін, олар өз шешімдерінің тәрбиелік және моральдық маңызын түсіндіреді.

Әрбір тапсырма оқушыларды әдеби шығармалармен терең танысуға, өз пікірлерін ашық әрі дәлелді түрде білдіруге, шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған. Тапсырмалардың барлығы да әдебиеттің тәрбиелік мәнін түсінуге және оның қоғамдағы маңыздылығын терең ұғынуға ықпал етеді.

Әдебиет пәні бойынша оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін, түсінік пен танымын дамыту үшін сәйкестендіру тапсырмалары, тест тапсырмалары, кестелер толтыру және әдеби композициялық талдау тапсырмаларын ұсынуға болады.

1. Сәйкестендіру тапсырмалары

Тапсырма 1: Әдеби кейіпкерлерді олардың сипаттамаларымен сәйкестендіріңіз.

Кейіпкерлер	Сипаттамалары
Абай Құнанбайұлы	1. Қазақ халқының ұлы ақыны, философ, қоғам қайраткері. Шығармалары адамгершілік, білім мен ақыл-ойдың маңызын дәріптейді.
Ыбырай Алтынсарин	2. Қазақтың тұңғыш ағартушысы, балаларға арналған оқу құралдарының авторы. Өз шығармаларында әділдік пен білімнің күшін айтып өтеді.
Шәкәрім Құдайбердіұлы	3. Қазақтың ұлы ақыны, философ, ойшыл. Оның шығармалары ұлттық тәрбие мен рухани өсуге бағытталған.
Мұхтар Әуезов	4. Қазақ әдебиетінің классигі, «Абай жолы» романының авторы. Абайдың өмірі мен шығармашылығын кеңінен ашып көрсеткен.

Жауаптары:

1. Абай Құнанбайұлы – 1

2. Ыбырай Алтынсарин – 2

3. Шәкәрім Құдайбердіұлы – 3

4. Мұхтар Әуезов – 4

Тапсырма 2: Мазмұнды құндылықтар мен ұстанымдарды сәйкестендіріңіз.

Құндылықтар мен ұстанымдар	Шығармалар
Адамгершілік пен әділеттілік	1. Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері»
Ұлттық сана-сезім	2. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы»
Білім мен тәрбие	3. Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы»
Өзін-өзі жетілдіру	4. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық»

Жауаптары:

1. Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» – Адамгершілік пен әділеттілік

2. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» – Ұлттық сана-сезім

3. Ыбырай Алтынсариннің «Қазақ хрестоматиясы» – Білім мен тәрбие

4. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» – Өзін-өзі жетілдіру

2. Тест тапсырмалары

Әдебиет пәні бойынша тест тапсырмаларын кеңейтіп, тереңдетілген нұсқасын ұсынамын. Бұл тапсырмалар оқушылардың білімін тексеруге және әдеби шығармалардың тәрбиелік мәнін түсіну деңгейін анықтауға бағытталған.

1. Абай Құнанбайұлының шығармашылығы

1. Абай Құнанбайұлының шығармаларында қандай негізгі тақырыптар басым?

a) Тарихи оқиғалар мен батырлар ерлігі

b) Адамгершілік, білім, еңбек пен адалдық

c) Туған жер табиғаты

d) Әлеуметтік теңдік

1. Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» қандай жанрда жазылған?

a) Өлең

b) Проза

c) Поэма

d) Эпопея

1. Абай Құнанбайұлының шығармаларының тәрбиелік мәні неде?

a) Қоғамның әлеуметтік мәселелерін көтеру

b) Ұлттық өнерді насихаттау

c) Адамгершілік құндылықтарды, білім мен еңбекке баулу

d) Табиғат пен адам арасындағы байланысты көрсету

1. Абайдың «Отыз сегізінші қара сөзі» не туралы?

a) Адамның ішкі дүниесін тану

b) Әлеуметтік әділеттілік туралы ойлар

c) Қазіргі жастардың тәрбиесі

d) Табиғат пен адамның қарым-қатынасы

2. Ыбырай Алтынсариннің шығармашылығы

1. Ыбырай Алтынсариннің басты шығармаларының бірі?

a) «Қазақ хрестоматиясы»

b) «Шәкәрімнің өлеңдері»

c) «Жүсіп пен Зылиха»

d) «Абай жолы»

1. Ыбырай Алтынсариннің шығармашылығында қандай негізгі мәселелер қарастырылады?

a) Ғылым мен білімнің маңызы

b) Қоғамдағы әділетсіздік

c) Ұлттың тілін сақтау

d) Әлеуметтік теңдік

1. Ыбырай Алтынсарин қандай ерекшеліктері бар жазушы?

a) Қарапайым тілде жазып, халықтың түсінуіне жеңіл жеткізген

b) Өлең жазу арқылы философиялық ойларын жеткізген

c) Әлеуметтік және саяси мәселелерді қозғаған

d) Ағартушылық идеологияны насихаттаған

3. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы

1. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларының тәрбиелік мәні қандай?

a) Әлеуметтік әділеттілік

b) Рухани жетілу мен адамгершілік

c) Жас ұрпаққа білім беру

d) Қоғамдағы зұлымдықты жою

1. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығының негізгі мақсаты неде?

   • a) Әлеуметтік теңдікті қолдау

   • b) Ұлттық мәдениетті сақтау

   • c) Адамның ішкі дүниесін және рухани өсуін тәрбиелеу

   • d) Дін мәселелерін шешу

2. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Үш анық» шығармасының мәні неде?

a) Өмірдің мәнін терең түсіну және оның философиялық негіздерін көрсету

b) Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты көрсету

c) Ұлттық тәрбие беру

d) Әлеуметтік теңсіздікті жою

4. Мұхтар Әуезовтің шығармашылығы

1. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романының негізгі идеясы қандай?

a) Әлеуметтік теңдікті қолдау

b) Абайдың тұлғасын аша отырып, қазақ халқының рухани өрлеуі

c) Адамдардың табиғатпен байланысы

d) Жастарды еңбекке баулу

1. «Абай жолы» романында не көрсетілген?

a) Қазақ халқының ауыз әдебиеті

b) Ұлттың рухани өсуі, қоғамдағы өзгерістер

c) Қазақтардың көшпенді өмірі

d) Ұлы адамдардың тарихы

1. Мұхтар Әуезовтің шығармашылығында басты орын алатын идея?

a) Білім мен ғылымның қоғамдағы рөлі

b) Қоғамдық және жеке тұлғалық даму

c) Ұлттық мәдениетті сақтау

d) Табиғаттың адам өміріндегі рөлі

5. Ұлттық тәрбие мен әдебиет

1. Қазақ әдебиетінде ұлттық тәрбие берудің негізін салған жазушы кім?

a) Шәкәрім Құдайбердіұлы

b) Ыбырай Алтынсарин

c) Абай Құнанбайұлы

d) Мұхтар Әуезов

1. Қазақ әдебиетінің адамгершілік және ұлттық тәрбиедегі рөлі қандай?

a) Қоғамдағы экономикалық теңсіздікті көрсету

b) Жастарды еңбектенуге тәрбиелеу

c) Ұлттық мәдениет пен адамгершілікті насихаттау

d) Табиғаттың адам өміріндегі маңызын түсіндіру

1. Қазақ әдебиетінің жастар тәрбиесіндегі рөлі неде?

a) Жастарды патриоттық сезімге тәрбиелеу

b) Білім мен ғылымды жоғары қою

c) Ұлттық құндылықтарды сақтауға және насихаттауға бағыттау

d) Әлеуметтік жағдайды өзгерту

6. Әдебиеттегі ұлттық сана-сезім

1. Ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы әдебиеттің рөлі қандай?

a) Әлеуметтік және саяси мәселелерді көтеру

b) Жастарды патриотизм мен ұлтжандылыққа тәрбиелеу

c) Әдеби тілдің дамуын қамтамасыз ету

d) Табиғатқа деген сүйіспеншілікті қалыптастыру

1. Қазақ әдебиетінде ұлттық сананы дамытатын қандай шығармалар бар?

a) «Абай жолы», «Қара сөздер»

b) «Шоқанның зерттеулері», «Түркістанның сұлтаны»

c) «Қазақ хрестоматиясы», «Жүсіп пен Зылиха»

d) «Көшпенділер» романы, «Әлеуметтік теңдік» шығармасы

Жауаптар:

1. b) Адамгершілік, білім, еңбек пен адалдық

2. b) Проза

3. c) Адамгершілік құндылықтарды, білім мен еңбекке баулу

4. a) Адамның ішкі дүниесін тану

5. a) «Қазақ хрестоматиясы»

6. a) Ғылым мен білімнің маңызы

7. a) Қарапайым тілде жазып, халықтың түсінуіне жеңіл жеткізген

8. b) Рухани жетілу мен адамгершілік

9. c) Адамның ішкі дүниесін және рухани өсуін тәрбиелеу

10. a) Өмірдің мәнін терең түсіну және оның философиялық негіздерін көрсету

11. b) Абайдың тұлғасын аша отырып, қазақ халқының рухани өрлеуі

12. b) Ұлттың рухани өсуі, қоғамдағы өзгерістер

13. b) Қоғамдық және жеке тұлғалық даму

14. b) Ыбырай Алтынсарин

15. c) Ұлттық мәдениет пен адамгершілікті насихаттау

16. c) Ұлттық құндылықтарды сақтауға және насихаттауға бағыттау

17. b) Жастарды патриотизм мен ұлтжандылыққа тәрбиелеу

18. a) «Абай жолы», «Қара сөздер»

3. Кестелер толтыру

Тапсырма 1: Әдеби шығармалардағы адамгершілік құндылықтар

Шығарма атауы	Автор	Адамгершілік құндылықтар
«Қара сөздер»	Абай Құнанбайұлы	Әділеттілік, еңбекқорлық, білімнің маңызы
«Абай жолы»	Мұхтар Әуезов	Ұлттық сана-сезім, мейірімділік, тәлім-тәрбие
«Қазақ хрестоматиясы»	Ыбырай Алтынсарин	Білім, адамгершілік, мәдениет
«Үш анық»	Шәкәрім Құдайбердіұлы	Өзін-өзі тану, шынайылық, рухани кемелдену

Тапсырма 2: Қазақ әдебиетінің ұлы тұлғаларын сәйкестендіру

Тұлғалар	Шығармалары	Тәрбиелік мәні
Абай Құнанбайұлы	«Қара сөздер», «Өлеңдер»	Адамгершілік, ұлттық сана-сезім
Ыбырай Алтынсарин	«Қазақ хрестоматиясы»	Білім беру, жастарға тәрбие беру
Мұхтар Әуезов	«Абай жолы»	Ұлттық мәдениет, адамдық құндылықтар
Шәкәрім Құдайбердіұлы	«Үш анық», «Жолдар»	Рухани жетілу, философиялық ізденістер

4. Әдеби композициялық талдау тапсырмалары

Тапсырма 1: Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» бойынша композициялық талдау

1. Шығарманың құрылымы: Абай Құнанбайұлының «Қара сөздері» композициясы үш негізгі бөліктен тұрады. Олар:

Кіріспе бөлім: Ақын өзінің философиялық ойларын, өмірдің мәнін түсіну жайлы ойларды басынан айтады.

Негізгі бөлім: Абай әр түрлі адам типтерін сипаттайды, олардың моральдық кемшіліктерін, жағымсыз қылықтарын сынға алады.

Қорытынды бөлім: Ақын болашақ ұрпаққа ақыл-кеңес беріп, білім мен адамгершілікті жоғары қояды.

1. Шығарманың негізгі идеясы:

Абайдың басты мақсаты — адамзаттың рухани дамуы мен ұрпақ тәрбиесінің маңызды екенін айқындау. Оның шығармалары арқылы адамгершілік пен әділеттілік құндылықтарын қалыптастыруды көздеген.

1. Шығарманың тәрбиелік мәні:

Абайдың шығармашылығында әрбір адамды өз-өзіне есеп беруге, өзінің әрекеттері мен сөздеріне жауапкершілікпен қарауға шақырады. Ол жастарды білімге, ғылымға, адамгершілікке баулитын ойлары арқылы терең тәрбие береді.

Тапсырма 2: «Абай жолы» романының композициялық талдауы

1. Шығарманың құрылымы:

Кіріспе бөлім: Романның бастапқы бөлімінде Абайдың балалық шағы, оның отбасы, әлеуметтік орта, алғашқы білім алған жылдары суреттеледі.

Негізгі бөлім: Абайдың тұлғасының қалыптасуы, оның өнер мен ғылымға деген құштарлығы, қазақ қоғамының өзгерістері.

Қорытынды бөлім: Абайдың халықты тәрбиелеудегі рөлі, оның көркемдік пен адамгершілікті насихаттауы.

1. Шығарманың негізгі идеясы:

Романның негізгі идеясы — Абайдың ұлы тұлға ретінде қалыптасуы, оның қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін дамытудағы рөлі, жастарды білім мен адамгершілікке тәрбиелеудегі үлесі.

1. Шығарманың тәрбиелік мәні:

Абай жолы романының тәрбиелік мәні терең: ол оқырманды ұлтжандылыққа, білім мен еңбекке, қоғамды жақсартуға шақырады. Роман арқылы Абайдың тұлғалық ерекшеліктері мен тәрбиелік көзқарастары анық көрсетілген.

Көркемдегіш құралдарды терең түсіну үшін және оларды әдеби шығармаларда дұрыс қолдануды меңгеру мақсатында, оқушыларға арналған кесте толтыру тапсырмаларын құрастыруға болады. Бұл тапсырмалар оқушылардың көркемдегіш құралдарды дұрыс пайдалану мен шығармашылыққа қатысты қабілеттерін дамытуға бағытталған.

Кесте 1: Көркемдегіш құралдар мен олардың түрлері

Тапсырма: Төмендегі кестені толтырыңыз. Әр көркемдегіш құралды атап, оны қазақ әдебиетінің белгілі шығармаларынан мысалдар келтіріңіз.

Көркемдегіш құрал	Анықтамасы	Мысалы (Шығарма атауы мен авторы)
Метафора	Бір нәрсенің қасиетін басқа бір нәрсеге ұқсатып суреттеу.	"Тау шыңындай арманым" (Абай Құнанбайұлы)
Эпитет	Заттың немесе құбылыстың ерекше қасиетін, сипатын білдіретін бейнелі сөз.	"Қара суық" (Ыбырай Алтынсарин)
Параллелизм	Екі немесе бірнеше ұқсас жағдайларды салыстыру арқылы шығарманың көркемдігін арттыру.	"Жас ұрпақтың жүрегінде от бар, көзінде – отты жалын" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)
Гипербола	Бір нәрсені әсірелеп көрсету, ұлғайту.	"Құмдардай ұйықтап жаттым" (Мұхтар Әуезов)
Аллитерация	Дауысты немесе дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы ырғақ пен әуезділік беру.	"Қарағандының қоңыр қысы" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)
Антитеза	Қарама-қарсы қасиеттерді немесе ойларды қарама-қарсы қою.	"Жақсылық пен жамандық, ақ пен қара, күн мен түн" (Абай Құнанбайұлы)

Кесте 2: Көркемдегіш құралдарды талдау

Тапсырма: Төмендегі кестені толтырыңыз. Әр көркемдегіш құралдың қолданылған контекстін түсіндіріңіз.

Көркемдегіш құрал	Шығармадан алынған мысал	Қолданылу мақсаты мен мәні
Метафора	"Жердің беті көкке кіреді" (Абай Құнанбайұлы)	Метафора арқылы жер мен көктің арасындағы байланыс, табиғаттың кеңдігі мен ғаламаттығы көрсетіледі.
Эпитет	"Жасыл жапырақ" (Ыбырай Алтынсарин)	Эпитет арқылы табиғаттың әдемілігі мен жасылдың жарқын бейнесі сипатталады.
Параллелизм	"Қараңғы түн, жарық таң" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)	Параллелизм арқылы қарама-қарсы жағдайлармен өмірдің өзгермелілігі мен циклділігі көрсетіледі.
Гипербола	"Барлық әлем көз алдымда жайылып жатты" (Мұхтар Әуезов)	Гипербола арқылы кейіпкердің сезімдерін, толқуын күшейту, маңызды оқиғаның әсерін арттыру мақсатында қолданылған.
Аллитерация	"Аққан су ағады" (Абай Құнанбайұлы)	Аллитерация арқылы өлеңнің музыкалық ырғақтылығын, әуезділігін қамтамасыз ету үшін қолданылған.
Антитеза	"Өткенді ұмыту, болашаққа үмітпен қарау" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)	Антитеза арқылы өткен мен болашақтың арасындағы қарама-қайшылық, адамзаттың өміріндегі өзгерістер көрсетілген.

Кесте 3: Көркемдегіш құралдарды қолдану бойынша тапсырма

Тапсырма: Әр көркемдегіш құралдың қолданылу мақсатын түсіндіріңіз.

Көркемдегіш құрал	Мысал	Қолданылу мақсаты
Метафора	"Жүрегімде күн нұры бар" (Абай Құнанбайұлы)	Кез келген адамдағы ішкі сезімнің бейнелі түрде берілуі, рухани жаңғыру.
Эпитет	"Алтын күннің шуағы" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)	Табиғаттың әдемілігін, жарықтықты және жақсылықты көрсету үшін қолданылған.
Параллелизм	"Ашық көк аспан, бұлтсыз таң" (Ыбырай Алтынсарин)	Табиғаттың тыныштығын, өмірдің тұрақтылығын көрсету үшін қолданылады.
Гипербола	"Қанша ғасыр өтіп кетсе де, мен ұмытылмаймын" (Мұхтар Әуезов)	Өзінің мәні мен маңыздылығын асыра көрсетіп, әсерлілік туғызу үшін қолданылған.
Аллитерация	"Шырша желі, шын шырақ" (Шәкәрім Құдайбердіұлы)	Өлеңнің ырғақтылығын қалыптастыру, өлеңге әуез қосу.
Антитеза	"Қара түн мен күннің шуағы" (Абай Құнанбайұлы)	Қарама-қарсы түсініктерді қолдана отырып, өмірдің күрделілігі мен адам сезімдерінің тереңдігін көрсету.

Кесте 4: Көркемдегіш құралдардың қолданылуын талдау

Тапсырма: Төмендегі шығармадан көркемдегіш құралдарды тауып, талдаңыз.

Шығарма: Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы»

Көркемдегіш құрал	Шығармадан мысал	Қолданылу мақсаты
Метафора	"Жолына жанып тұрған шоқтай жасыл"	Табиғаттың сұлулығын, шексіздігін көрсететін бейнелеу құралын қолдану.
Эпитет	"Тау шыңындай арман"	Абайдың арманының биіктігін, ұлылығын көрсету үшін қолданылған.
Параллелизм	"Қара түн мен жарқыраған таң"	Өмірдің қарама-қайшылықтарын көрсету арқылы философиялық мағына беру.
Гипербола	"Жарты әлемді сыйдырып қойғандай"	Адамның ойы мен сезімін асыра көрсету арқылы оқиғаға терең мән беру.
Аллитерация	"Жарыққа жарқыраған жас шыбық"	Өлеңге музыкалық дыбыс пен әуезділік қосу, тыңдаушының назарын аудару.
Антитеза	"Білім мен надандық"	Қарама-қарсы ұғымдарды қолдана отырып, білімнің қоғамдағы рөлін көрсету.

Бұл кестелер әдеби шығармаларды талдай отырып, көркемдегіш құралдардың мәнін түсінуге және оларды дұрыс қолдануға көмектеседі. Оқушылар көркемдегіш құралдарды танып, оларды шығармаларда табуға және олардың әрқайсысының қолданылу мақсатын түсінуге үйренеді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақ әдебиеті – тек әдеби мұра ғана емес, сонымен қатар ұлттың рухани азығы, мәдениетінің негізі және адамзаттың моральдық-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын құрал. Әдебиет халықтың өміріндегі тарихи, әлеуметтік, рухани өзгерістерді көрсету арқылы тәрбиелік қызметті жүзеге асырады. Қазақ әдебиетінің негізгі мақсаты – ұрпақтың бойына адамгершілік құндылықтарды, ұлттық сананы, патриоттық сезімдерді, ұлттық дәстүрлерді сіңіру және қоғамда адамдық қарым-қатынастарды реттеу. Әдеби шығармалар арқылы берілетін тәрбие адамның рухани-адамгершілік дамуына, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына, әлеуметтік ортадағы мінез-құлқына ықпал етеді.

Әдебиет, өз кезегінде, шығармаларда адамгершілік, ұлттық, экологиялық, рухани және мәдени құндылықтарды насихаттай отырып, оқырмандардың дүниетанымын кеңейтеді. Әсіресе, қазақ әдебиетіндегі ұлттық сана, тіл, мәдениет және дәстүрлер, тарихи және рухани сабақтастық мәселелері тәрбие құралы ретінде маңызды болып табылады. Ұлттық әдебиет арқылы ұрпақ санасында ұлттық құндылықтардың орнығып, халқымыздың өткен тарихына деген қызығушылықтың артуы – өте маңызды.

Әдебиеттің тәрбиелік мәні қазіргі заманғы білім беру жүйесінде маңызды рөл атқарады. Әдеби шығармалар оқушының ой-өрісін дамытып, қоғамда дұрыс қарым-қатынас орнатуға, адамгершілікке тәрбиелеуге бағытталған. Қазақ әдебиетіндегі ұлы тұлғалар, мысалы, Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұхтар Әуезов, және тағы басқа классик жазушылар, өз шығармаларында әртүрлі қоғамдық мәселелерді көтеріп, адамгершілік, білім, еңбек, әділеттілік, ұлттың қадір-қасиетін сақтау сияқты құндылықтарды насихаттаған. Әрбір шығарманың тәрбиелік мәні осылардың барлығын жинақтап, оқушылардың ішкі дүниесін байытуға бағытталған.

Абай Құнанбайұлының шығармашылығының тәрбиелік маңызы туралы айтар болсақ, оның шығармалары арқылы біз адам бойындағы рухани қасиеттерді тәрбиелеуге қажетті барлық дүниені таба аламыз. Абай өзінің поэзиясында білім мен ғылымның, еңбек пен адалдықтың маңыздылығын ашып көрсетіп, жастарды адамгершілікке, ұлттық дәстүрлерді сақтауға, рухани байлыққа ұмтылуға шақырады. Абайдың сөздері адамға өз-өзімен жұмыс істеп, өмірдің мәні мен мақсатын түсінуге ықпал етеді.

Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық идеялары да маңызды. Ол қазақ жастарын білім алуға, еңбекке және қоғамның дамуына үлес қосуға шақырды. Оның шығармаларындағы тәрбиелік мән – жастардың оқу мен ғылымға деген көзқарасын өзгерту, ұлттық сана-сезімін қалыптастыру, ұлттық тіл мен мәдениетті құрметтеу сияқты құндылықтарды бойына сіңіру.

Шәкәрім Құдайбердіұлының философиялық шығармалары да ұрпақ тәрбиесінде ерекше маңызға ие. Ол адамдықтың, адалдықтың, әділеттіліктің маңыздылығын, халықтың рухани байлығын дәріптеді. Оның шығармаларының тәрбиелік мәні әрбір адамның өмірінде жақсы болу үшін, өз бойындағы кемшіліктерді жойып, ұлттың игілігі үшін жұмыс істеуі керек екендігін көрсетеді.

Мұхтар Әуезовтің шығармашылығында да тәрбиелік мән зор. «Абай жолы» романы арқылы Әуезов қазақ халқының рухани, мәдени дамуын, ұлттық сананың қалыптасуын, адамдық қасиеттердің дамуын көрсеткен. Әуезовтің шығармалары арқылы біз қоғамның өзгерісін, адам бойындағы жақсы қасиеттердің жетілуін бақылай аламыз.

Әдебиет арқылы экологиялық тәрбие беру де бүгінгі күнде аса маңызды. Әдебиет табиғаттың сұлулығы мен оның адам өміріндегі орны туралы көп айтқан. Бұл экологиялық тәрбие үшін ерекше маңызды, себебі оқушылар табиғатқа деген сүйіспеншілікті, оның қорғаушысы болуды әдеби шығармалар арқылы үйренеді.

Әдебиеттің ұлттық тіл мен сана-сезімнің тәрбиелік мәні туралы айтар болсақ, қазақ әдебиеті ұлттың рухани мұрасының негізі болып табылады. Тілдің байлығы, әдебиетіміздің тереңдігі ұрпақтың санасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Әдебиеттегі ұлттық тіл мен мәдениеттің құндылығы, оның тәрбиелік әсері арқылы жастардың ұлттық сана-сезімі қалыптасады, өз ұлтына деген мақтаныш сезімі пайда болады.

Қазіргі таңда әдебиеттің тәрбиелік мәні бұрынғыдан да зор. Әдебиет – бұл болашақ ұрпақтың рухани дамуының, қоғамның әділеттілігі мен адамгершілігінің кепілі. Әдебиет арқылы біз ұрпаққа моральдық-адамгершілік құндылықтарды, ұлттық дәстүрлерді, мәдениетімізді мұра етіп қалдыру арқылы олардың болашақта тек білімді, саналы және тәрбиелі азамат болып қалыптасуына ықпал ете аламыз.

Сонымен, әдебиеттің тәрбиелік мәні – оның мәдениетіміздің, руханиятымыздың негізі екендігінде. Әдеби шығармалар арқылы жастар өздерінің адамгершілік қасиеттерін дамыта алады, ұлттық құндылықтарды құрметтеп, қазіргі заманға сай сауатты әрі рухани бай тұлға болып қалыптасады. Әдебиет тек өткенді ғана емес, бүгінгі және ертеңгі күнді де тәрбиелейтін күшке ие.

Қорыта айтқанда, қазақ әдебиетінің тәрбиелік мәні – оның ұрпақ тәрбиесіндегі маңызды рөлін анықтайтын басты факторлардың бірі. Әдеби шығармалар арқылы адамгершілік құндылықтар мен ұлттық сана-сезім қалыптасып, әрбір тұлғаның рухани байлығы мен мәдениетіне негіз қаланады. Ұлы ақын-жазушылардың шығармалары оқырманды білім мен тәрбиеге, адамгершілік пен әділеттілікке шақырып, қоғамның моральдық негіздерін нығайтуға ықпал етеді. Қазақ әдебиеті – ұлттың рухани мұрасы, ұлттық тіл мен мәдениеттің негізі, болашақ ұрпақтың адамгершілік қасиеттерін дамытудағы маңызды құрал. Әдебиеттің тәрбиелік мәні арқылы біз жастарға өз ұлтына деген мақтаныш, туған жерге деген сүйіспеншілік, табиғатты қорғау мен экологиялық жауапкершілік сияқты асыл қасиеттерді дарытуымыз керек. Осылайша, әдебиет – адамның тұлғалық дамуында, қоғамның адамгершілік құндылықтарын сақтауда маңызды орын алады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Абдуллин, Т. Ә. «Қазақ әдебиетінің тарихы». Алматы: Қазақ университеті, 2012.

2. Абай Құнанбайұлы. «Шығармалары». 10 томдық. Алматы: Жазушы, 1988.

3. Әуезов, М. «Абай жолы». Алматы: Қазақ университеті, 1997.

4. Қирабаев, С. «Қазақ әдебиетінің тарихы». Алматы: Мектеп, 1991.

5. Нұрпейісов, Ә. «Қан мен тер». Алматы: Жазушы, 1993.

6. Мұхтар Әуезов. «Қазақ әдебиетінің проблемалары». Алматы: Ғылым, 1998.

7. Мүсірепов, Ғ. «Ант». Алматы: Жазушы, 1980.

8. Сейітов, М. «Қазақ әдебиетіндегі моральдық мәселелер». Алматы: Атамұра, 2005.

9. Бейсембиев, Н. «Әдебиеттегі адамгершілік құндылықтар». Алматы: Қазақ университеті, 2006.

10. Құнанбайұлы, А. «Қара сөздер». Алматы: Жазушы, 2005.

11. Шәкәрім Құдайбердіұлы. «Үш анық». Алматы: Ғылым, 2003.

12. Толстой, Л. «Анна Каренина». Мәскеу: Художественная литература, 1972.

13. Хамид, Ә. «Құндылықтар және қоғамдағы рөлі». Алматы: Әлем, 2004.

14. Ермеков, А. «Құндылықтар мен этикалық дилеммалар». Алматы: Қазақ кітап, 2010.

15. Мұхамедияров, С. «Қазақ әдебиетінде рухани құндылықтардың орны». Алматы: Санат, 2011.

16. Оспанов, А. «Әдебиет пен мәдениет арқылы тәрбиелеу». Алматы: Қазақ педагогикалық баспасы, 2014.

17. Әлімбаев, М. «Ұлттық руханият және қазақ әдебиеті». Алматы: Рауан, 2002.

18. Сүлейменов, С. «Тұлға және әдебиет». Алматы: Қазақстан, 2006.