Бала тілін дамытуда?ы ауыз ?дебиетіні? ма?ызы. Балаба?ша т?рбиешілері мен м??алімдеріне арнал?ан
Баланы? ?рбір ?рекетіні? ?адамы тіл ар?ылы ж?зеге асады. Баланы? тілін дамыту?а арнал?ан б?л ?дістемелік ??ралда ТРИЗ технологиясыны? морфологиялы? кестесі ар?ылыертегілерді ??гімелеу, о?ыту уа?ытын ?ыс?артып сонымен ?атар зерде, зейін, бейнелілік ойлау - негізгі психикалы? процестерді дамыту?а ба?ыттал?ан міндеттерді орындайтын мнемокесте т?сілдері ар?ылы балалар?а та?па?, ж?мба?, жа?ылтпашты жаттату, жолдары к?рсетілген.
КІРІСПЕ
?аза? хал?ыны? ?лкен м?дени м?расыны? бірі- халы?ты? ауыз ?дебиеті. Ерте кезде-а? ата-бабаларымыз?здеріні? т?рмыс-тіршілігі, ?о?амды? ?мірі, шаруашылы?ы мен к?сібі, ?уанышы мен к?йініші, д?ниетануда?ы к?з?арасы жайында неше т?рлі ?ле?-жыр, ертегі-??гіме, ма?ал-м?тел, жа?ылтпаштар, ж?мба?тар, а?ыздар ойлап шы?ар?ан ж?не оларды ауызекі айту ар?ылы ?рпа?тан-?рпа??а м?ра етіп ?алдырып отыр?ан. Ауыз ?дебиеті халы? ?мірімен ты?ыз байланыса отырып, жан-жа?ты суреттейді, ?рт?рлі бейнелеу ар?ылы елестетеді. Осы асыл м?ра бізді? заманымызда жас б?лдіршіндерді т?рбиелеу барысында ?зіні? м?н-ма?ынасын жой?ан жо? ж?не де о?у-т?рбие ?рдісінде ?тымды пайдаланып ж?рміз. ?аза?ты? ауыз ?дебиеті н?с?алары жас б?бектерді? д?ниетанымын ке?ейтеді, оларды адамгершілікке, е?бекке,тап?ырлы??а, ту?ан ?лкеге с?йіспеншілік сезімге баулу ісінде шешуші орын алады.?аза? тілін ?йретуде к?ркем ж?не халы? ауыз ?дебиетін ?олдануды? ма?ызы зор. Осы ар?ылы балаларды? ойлау, д?рыс с?йлеу ?абілеттерін дамыту, с?здік ?орын молайту, с?йлем ??рап ?з ойларын жеткізе білуге, ?аза? тіліне т?н ерекше дыбыстарды д?рыс айту?а, ?ле?, та?па?, ма?ал-м?телдер, жа?ылтпаштар, ертегілерді рольдермен орындау?а, ?аза? хал?ыны? д?ст?рімен таныстыру ар?ылы, еліне, ту?ан жеріне деген с?йіспеншілік сезімдерін арттыру, балаларды тіл ?йренуге, халы? м?дениетін зерттеуге, адамгершілікке баулиды.
Жа?ылтпаш — ?аза? ауыз ?дебиетіні? ша?ын жанры. Жа?ылпаш ойын-сауы??а жинал?ан ж?ртты к?лдіру; жас ?рпа?ты? тілін ?стартып, ?р т?рлі с?зді шапша? айту?а ?йрету ма?сатымен пайда бол?ан. Жа?ылпашты? с?здері адамды жа?ылдыратындай ?иын, к?бінесе, ?я? ж?не ?ата? дауыссыздыбыстардан ??ралады, ?ара с?з немесе ?ле? т?рінде болады. ?азіргі кезде Жа?ылтпаш жа?а мазм?н?а ие болып, т?рі мен мазм?ны жа?ынан молы?а т?сті. Жас ?рпа?ты досты??а, бірлікке, адамгершілікке, ізгі ?асиеттерге т?рбиелеуді? ма?ызды ??ралына айналды. “?амаштан к?ріп ?алашты, ?алаш?а Жарас таласты, Б?лінсін десе? ?алаш те?, таласпа Жарас ?амашпен” сия?ты т?рбиелік м?ні зор Жа?ылпаштар бала ба?шалар мен мектептерде жиі ?олданылады.
Халы? ертегілеріні? бала д?ниетанымын ?алыптастыруда?ы ма?ызы аса зор. Ертегілер-?аза? фольклорында?ы ертеден келе жат?ан к?не жанрларды? бірі. Ол ?рпа?тан-?рпа??а ауызша тара?ан мол м?ра. Оны? осы д?уірге дейін жетуі ертекшілермен ты?ыз байланысты.Халы? арасында ?лкен беделге ие бол?ан ертекшілер ертегіні шебер орында?ан.Жа?адан ертегілік сюжетті тудырып толы?тырып отыр?ан. Ертегіден хал?ымызды? ерте?ге деген сенімі мен арман-тілегін, ?иялын, даналы?ын, ?асырлы? ?мір т?жірибесін к?реміз. Ертегіні? ?ай т?рін алса?та ол баланы? ой-?иял ?ш?ырлы?ын к?шейтеді, мінез-??л?ын, ерік - жігерін ?алыптастырады.
Балаларды? с?йлеуін, ой-?рісін дамытуда, к?з?арасын, т?лім т?рбиесін ?алыптастыруда халы? ауыз ?дебиетіні? бір т?рі – ма?ал-м?телдерді? алатын орны ерекше. Ма?ал-м?телдер балалар?а тере? ой салып, к?ркем образдыс?йлеуге жатты?тырып, с?здік ?орын дамытады.
Бала т?рбиесіндегі хал?ымыз асыл с?зін, даналы? ойларын ма?ал-м?телдер ар?ылы ?лгі ?неге ретінде ?рпа?тан-?рпа??а жеткізіп отыр?ан.
Бала т?рбиесіндегі ма?ал-м?телдерді та?ырыпты? ж?йементоптап ?сын?ан. Мысалы: «О?у-білім б?ла?ы», «Е?бек», «Досты?-жолдасты?» т.б.
Балалар?а арнал?ан ма?алдар білім алу?а, о?у?а ша?ыра отырып, оларды?тілін ширатуды к?здейді. Е?бек ету, білім алу,жа?сы азамат болып?су ?шін т?рбиені? де жа?сы болуы керектігі ма?ал-м?телдерде толы? ?амтылады. Ма?ал-м?телдерді? адал досты?, жа?сы жолдасты??а баулитын, адамгершілікке жат мінезден аула? болу?а да т?рбиелейтін т?старыда баршылы? «жаман аттан ая?ым арты?», «е?бек т?бі зейнет» т.б.
Бала т?рбиесіндегі басты м?селені? бірі – е?бек ете білуді, ?лкендер е?бегін ба?алауды ?йрету десек, ма?ал-м?телдерде б?л назардан тыс ?алма?ан.
Баланы? а?ыл-ойын дамытуда танымды? ?абілеттерін арттыруда, ?иялын шары?татып, тап?ырлы??а т?рбиелеуде ж?мба? таптырмайтын ??рал болып табылады Балалар фольклорында ж?мба?тар баланы? а?ыл-ойын дамытып, тіл байлы?ын жетілдіреді. Баланы ойлау?а, жасыр?ан н?рсені? шешімін табу?а жатты?тырады. Баланы? ?ш?ыр ойын іс-?рекетке баулып, ой санасыны? ?ызмет етуіне серпінбереді. Ж?мба?ты? балалар?а пайдалы жа?ы ?з бойында?ы ??пияны шештіру, айт?ызу ар?ылы олар?а ?мірді танытады. Ж?мба?ты шешуде бала ойланады, к?п н?рсені есіне т?сіреді, заттарды? ??сатары мен айырмашылы?ын іздестіреді, бай?ау?а тырысады.
Халы? ауыз ?дебиетін балаба?шадан бастап пайдалану - баланы? тілін дамыту ?шін, тілге, ?дебиетке деген с?йіспеншілігін ?алыптастыруда, ой-?рісін ке?ейтуде білімдік, т?рбиілік ма?ызы зор.
Мнемотехникасы туралы
Ежелгі уа?ытта адамдар керек а?паратты есте са?тап ?алу?а к?мектесетін ?діс-т?сілдерді ойлап шы?ару?а тырыс?ан. «Мнемотехникасы» деп оны атап ?рпа?тан?рпа??а жал?астыр?ан. (Грек тілінен аудар?анда «мнемо»-зерде). Мнемотехникасы – есте са?тауды же?ілдететін ж?не зерде к?лемін ?лкейтетін, т?рлі ?діс-т?сілдер ж?йесі, о?у процесін ойын т?рінде ?ткізуге арнал?ан.Б?гінгі к?нде мнемотехникасын пайдалану ма?ызды болып келеді.Мнемотехникасыны? негізгі «??пиясы» ?арапайым ?рі белгілі. Адам ?з ?иялында к?ріп ал?ан бейнелердібіріктірсе мида ол бекітіліп ?алады. Ж?не б?дан ?рі бір бейнені еске т?сіру кезінде мида алды??ы бейнелер ?алпына келеді.
Мнемотехникасы – б?л, есте са?тауды же?ілдететін ережелер мен ?діс-т?сілдерді? жиынты?ы. Мектеп жасына дейінгі кезе?де мнемотехникасын пайдалануды? орны орасан зор. Ерте жастан бастап баланы? іскерлігі мен да?дысын дамыту ?шін о?у ?рдісіне мнемокестелер енгізіледі.Тіл м?кістігі бар баларды? к?ру-бейнелі ойын, есте са?тауды же?ілдететін белгілер мен сызбалар ар?ылы дамыту ?те ма?ызды. Та?па?ты? м?тінін о?у барысында баланы? ?иялы?да к?ру бейнесі пайда болмаса, бала м?тінді т?сінбейді. Символдар ?дісін ?олдану- есте са?тау процесі мен м?тінді турасынан ?айталау процесін ?алыптастыруды? е? ?ыс?а жолы деп саналады. Ол ?шін есте са?тауды же?ілдетіп, та?па?ты турасынан ?айталау?а к?мек ретінде сызбалар жасау ?ажет.
Та?па?ты мнемокесте ар?ылы жаттатуды? тиімділігі ерекше. Оны? м?ні мынада: ?р с?з немесе с?з тіркесіне ойдан сурет шы?арылады, сонымен ?атар та?па? т?гелдей сызба ретінде суреттеледі. Кейін бала есте са?та?анын сызба ар?ылы айтып береді. Басты кезе?де м??алім дайын жоспар-сызбаны ?сынады, бала ?йрену барысында ?зіні? сызбасын ойлап шы?ару?а белсене ?атысады. Жа?ылтпаш, ма?ал-м?тел, ж?мба? ?йретуде де оларды сызба ретінде суреттеуге болады.
Мнемокестет?сілдерін ме?геру - о?ыту уа?ытын ?ыс?артып сонымен ?атар зерде, зейін, бейнелілік ойлау – негізгі психикалы? процестерді дамыту?а ба?ыттал?ан міндеттерді орындайды. Мнемотехникасы к?ру, есту зердені, к?ру, есту зейінді, ?иялды дамыту?а ?серін тигізеді. Тірек суреттерді ?олдану саба?ты ?ызы?ты ойын т?ріне айналдырады. Та?па?, ж?мба?, ма?ал-м?тел мен жа?ылтпаштарды жаттауда ?зім мнемокестелер ??растырамын. Кейін кестені? м?тінін м?нерлеп о?ып беремін. Б?дан ?рі с?здік ж?мыс ж?ргізіп, ??гімелеймін ж?не балаларды? ?здеріне суретті пайдалана отырып м?тінді ?айталау?а ?сынамын.
Б?л ?дісті ?олдану барысында балаларды? зердесі біртіндеп ны?ая бастайды, оларды? бейнелілік ойлау ?абілеттері дамиды ж?не м?тінді ед?уір есінде жа?сы са?тап ?алады. Есте са?тау ережені? бірінде: «Жатта?ан кезде жаз, сызбалар жаса, кестелерді сыз»- деп айтыл?аны бекер емес.
