С?з таптары. Презентация

Бүгін сабақта: Сөз таптары

Қазақ тіліндегі сөздер мағынасына, тұлғасына және сөйлемде атқаратын қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді, осы топтарды сөз таптары деп атайды.

Ең алдымен тілдегі сөздерді үш топқа бөледі. Олар: атауыш сөздер, көмекші сөздер,одағай сөздер.

• Одағай сөздер – ешқандай белгілі ұғымды білдіре алмайтын, сөйлемде ешқандай сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын, тек адамның көңіл күйін, ішкі сезімін ғана білдіруге қатысатын сөздер.
• Одағай сөздер – ешқандай белгілі ұғымды білдіре алмайтын, сөйлемде ешқандай сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын, тек адамның көңіл күйін, ішкі сезімін ғана білдіруге қатысатын сөздер.

• Атауыш сөздер – лексикалық мағыналары, өздеріне тән грамматикалық тұлғалары бар, түрлі қосымшаларды қосып алып, сөйлемде сөйлем мүшелерінің қызметін атқара алатын сөздер.
• Атауыш сөздер – лексикалық мағыналары, өздеріне тән грамматикалық тұлғалары бар, түрлі қосымшаларды қосып алып, сөйлемде сөйлем мүшелерінің қызметін атқара алатын сөздер.

• Көмекші сөздер – өздеріне тән лексикалық мағыналары анық емес, көмескі болғандықтан, атауыш сөздермен селбесіп барып қана жұмсалатын сөздер.
• Көмекші сөздер – өздеріне тән лексикалық мағыналары анық емес, көмескі болғандықтан, атауыш сөздермен селбесіп барып қана жұмсалатын сөздер.

Осы үш топтың ішіндегі ең көбі әрі басқа сөз таптарына ұйытқы болатын негізгі сөздер

Атауыш сөздер

қазіргі қазақ тіліндегі сөздер мынадай 9 топқа (9 сөз табына) бөлінеді:

• Зат есім
• Сын есім
• Сан есім
• Есімдік
• Етістік
• Үстеу сөз
• Еліктеу сөз
• Көмекші сөз

(шылау)

9. Одағай сөз

Қазақ тіліндегі сөздерді топтастырудың сызбасы

Сөз

Одағай сөздер

Көмекші сөздер

Атауыш сөздер

Одағай

Шылау

Етістіктер

Есімдер

Үстеу

Зат есім

Еліктеуіш сөздер

Сын есім

Сан есім

Есімдік

Зат есім

Сөйлемдегі кім? не? кімдер? нелер? деген сұрақтарға жауап беріп, заттық мағынада жұмсалатын сөздер.

Мысалы:

Студент, малшы, агроном, ана деген сөздер кім? деген сұраққа жауап берсе, ал қалам, кірпіш, трактор, комбайн деген сөздердің әрқайсысы не? деген сұраққа жауап беріп тұрады. Егер бұларға көптік жалғаулары жалғанса, кімдер? нелер? деген сұрақтарға жауап береді.

Құрамына қарай

• Дара Күрделі
• Дара
• Күрделі

Тұлғасына қарай

• Негізгі Туынды
• Негізгі
• Туынды

Мағынасына қарай

• Жалпы Жалқы Нақтылы Абстрактілі Жанды Жансыз Заттық Жинақтық
• Жалпы Жалқы
• Нақтылы Абстрактілі
• Жанды Жансыз
• Заттық Жинақтық

Көптік жалғауы

Зат есімнің жалғаулары

Тәуелдік жалғауы

Жіктік жалғауы

Септік жалғауы

Зат есімді талдаудың үлгісі

Абайдың жайшылықтағы оқуынан бүгінгі оқудың мақсаты да басқа .

• Абайдың – деректі, жалқы, жалаң қосымшалы зат есім; түбірі – Абай ; -дың – ілік септігінің жалғауы.
• Оқуынан – дерексіз, жалпы, күрделі қосымшалы зат есім; түбірі – оқы , -у – тұйық етістіктің жұрнағы; -ы – тәуелдік жалғауының III жағы, -нан – шығыс септіктің жалғауы;
• Оқудың – дерексіз, жалпы, жалаң қосымщалы зат есім; түбірі – оқы , -у - тұйық етістіктің жұрнағы; -дың – ілік септіктің жалғауы;

• Мақсаты – дерексіз, жалпы, жалаң қосымшалы зат есім; түбірі – мақсат ; -ы – тәуелдік жалғауының III жағы.

Сын есім

Заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, салмағын, күйін және басқа қасиеттерін білдіретін сөз табы.

Сұрақтары: Қандай? Қай?

Мысалы:

• Көк, сары, жақсы, үлкен, терең, ұзақ, кең, балалы үй, шөпті жер, сөзшең, ағаш үй, темір қақпан, ақылды т.б.

Сын есім шырайлары.

Сын есімнің синтаксистік қызметі

Сын есім мағына жағынан заттың сынын, белгісін, білдіретін сөз табы болғандықтан, сөйлемде негізінен анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: Жіңішке ине мен жуан иненің аралығындағы жуантық инені бәсең ине дейді.

Сын есімді талдаудың үлгісі

Абайдың жүзінде ақшыл, сұрғылт тартқан бір толқын білінді.

Ақшыл – сапалық дара сын есім, салыстырмалы шырай.

Ақ – түбірі, -шыл – салыстырмалы шырайдың жұрнағы;

Сұрғылт та осылай талданады.

Көтеріңкі күлкінің шыққан жеріне жүгіріп топырлай бастады.

Көтеріңкі – қатыстық жалаң сын есім;

Көтер – түбірі, -іңкі – сын есім тудырып тұрған жұрнақ.

Сан есім

Заттың санын, санау ретін білдіру үшін қолданылатын сөз табын сан есім дейміз.

Сұрақтары: неше? қанша? нешінші? нешеу ?

Мысалы

Бір, екінші, үш, төрт, алпыс, жүз елу, тоқсан, жүз, миллион, миллиард, он – оныншы, екі – екінші, сегіз мың, жүз он т.б.

Құрамына қарай

Күрделі (жүз он)

Дара

(бір, екі)

Мағынасына қарай

Сан есімнің сөйлемдегі қызметі

Сан есім сөйлемде барлық сөйлем мүшесінің, көбінесе анықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы. Өтегелді сегіз қанат үйдің көрмесінің тұсында тұр екен.

Есімдік

Есім сөздердің орнына жүретін сөздер .

Есімдіктің түрлері

• Жіктеу есімдігі : мен, біз, біздер, тыңдаушы жақ сен, сендер, сіз, сіздер, бөгде жақ ол, олар. Сұрақтары: кім? кімдер? не? нелер?
• Сұрау есімдігі: кім? не? неше? қай? қандай? қанша? қалай? қашан? т.б
• Жалпылау есімдігі: бәрі, барлық, бара (ада), барша, күллі, бүтін, түгел.
• Болымсыздық есімдігі: еш, ешкім, ештеңе, ешбір, ешқайсы, ешқандай, бірде-бір, дәнеңе, түк, дым.
• Сілтеу есімдігі: бұл, бұлар, осы, осынау, осылар, сонау, ол, олар, мынау, анау, әне, міне.
• Өздік есімдігі: өз.
• Белгісіздік есімдігі: бір, әр, әлде, біреу, әрбіреу, әлдебіреу.

Синтаксистік қызметі

Есімдік сөйлем мүшелерінің барлық қызметін атқарады. Яғни бастауыш та, баяндауыш та, пысықтауыш та, анықтауыш та, толықтауыш та бола алады. Мысалы: Ол сұраққа жауап бермей аз отырып барып сөйледі.

Етістік

Заттың қимылы мен амалын, жай – күйін білдіретін сөздердің тобы.

Сұрақтары: не істейді? не істеді? қайтті?

Көсемше

Негізгі қимыл, амалды білдіріп, кейде сол қимыл, амалды айқындап тұратын,жекеше, көпше болып бөлінбейтін және көбінесе күрделі етістіктің құрамында келетін етістіктің түрі. Мысалы: Ол маған хат жаз+ып+ты.

Көсемшенің үш түрі бар:

• Ауыспалы шақтық көсемше (-а, -е, -й)
• Өткен шақтық көсемше (-ып, -іп, -п)
• Келер шақтық көсемше (-ғалы, -гелі, -қалы, -келі)

Есімше

Бірде етістік, бірде есімдер қызметін атқаратын, есімдерше түрленетін етістіктің түрі.

Есімшенің жасалуының үш түрі бар:

• Өткен шақтық есімше (-қан, -кен, -ған, -ген) мысалы: ашқан, жеткен, жазылған
• Ауыспалы шақтық есімше (-а, -е, -й) мысалы: баратын, сөйлейтін, келетін
• Келер шақтық есімше (-ар, -ер, -р) мысалы: жазар, келер, айтар

Тұйық етістік

Тұйық етістіктер немесе етістік атаулары етістік түбіріне –у жұрнағы қосылу арқылы жасалады да, есімдерше тәуелденеді, септеледі, тікелей жіктелмейді, сөйлемде әр түрлі қызмет атқарады.

Тұйық етістік сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің қызметін атқарады: Қайталау – оқу анасы. Жастар техника тілін үйренуде. Ер жігіт Отанын қорғауға міндетті деген сөйлемдерде қайталау – бастауыш, үйренуде – баяндауыш, қорғауға – толықтауыш болып тұр.

Етістіктің басқа түрлеріне айналдыруда –у жұрнағы алынып тасталады.

Етістіктің шақтары :

Үстеу

Заттың қимылы мен ісінің мезгілін, жай – күйін, мекенін және сынның белгілерін күшейтіп көрсететін сөз табы. Құрамы жағынан екі топқа бөлінеді : негізгі , мысалы: әрең , тым, тіпті, әдейі т.б. және туынды , мысалы:жаңа-ша, ескі-ше, со-лай, тіке-лей, дау-сыз, жөн-сіз т.б.

Үстеулер мағынасына қарай

Мезгіл үстеу . (Бүгін дем алған тек Жүнісбек қана.)

Бейне үстеу . (Ауыл іші құлаққа ұрған танадай тына қалды.)

Мекен үстеу. (Артынан Назым келді.)

Мөлшер үстеу. (Көрдің бе, оның алған мұнша олжасын.)

Күшейткіш үстеу. (Асты онша асықпай тұрып ішіңіз.)

Үстеудің сөйлемдегі қызметі

• Үстеу сөйлемде көбінесе баяндауышқа қатысты болғандықтан, пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы: Ештен кеш жақсы (мақал). Ең алдымен орнынан Мәулекеш тұрды.
• Үстеулер сөйлемнің басқа мүшелерінің де қызметін атқарады. Мысалы: Әрең, әдейі – үстеулері (бастауыш). Елдің бәрі – осында (баяндауыш). Үйге қайтатын күнім ертең (баяндауыш). Кейініңді қой, ертең жүреміз (пысықтауыш).

Шылау

Өз алдына жеке тұрып толық мағынасы болмайтын, сөйлемде сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайтын, бірақ басқа сөздерге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер. Мысалы: Байжан әрі жылап, әрі айғайлап жіберді.

Септеулік шылаулар

• Өзінің алдындағы сөздің белгілі бір септікте тұруын қажет ететін шылау.
• Мысалы : Күн сайын газет оқып отырамын. Олар клубқа қарай келе жатыр. Қызу жиналыстан кейін үш-ақ адам қалды.

Жалғаулық шылаулар

• 1. Ыңғайластық жалғаулықтар: мен, пен, бен, сонда, да, де және т.б.
• 2. Қарсылықты жалғаулықтар: дегенмен, сонда да, алайда, бірақ т.б.
• 3. Талғаулықты жалғаулықтар: не, кейде, мейлі, әлдеңе т.б.
• 4. Себеп – салдар жалғаулықтар: өйткені, сол себепті, сол үшін т.б.
• 5. Шартты жалғаулықтар: егер, егер де, әйтпесе т.б.

Демеулік шылаулар

• 1. Сұраулық: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше
• 2. Шектік: -ақ, ғана
• 3. Лептік: -ай, -ау
• 4. Күдіктік: -мыс, -міс, -ды

Одағайлар

Түрленіп, өзгермейтін, адамның ішкі сезімін, көңіл күйін білдіретін сөздер.

Еліктеу сөздер

Өмірде ұшырайтын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-бірімен қақтығысуынан, соқтығысуынан туатын және жан-жануарлардың дыбыстау мүшелерінен пайда болатын дыбыстарға еліктеуден шыққан сөздер.

Мысалы: Сырт-сырт етіп жас сүйек сынды.