?Ахмет Байт?рсынов 1872 жылы 5 ?ырк?йекте ?останай облысыны? Тор?ай ??ірінде д?ниеге келген.
?"Мен Тор?ай уезіні? Тосын болысында?ы №5 ауыл ?аза?ыны? баласымын. 1886-1891 жылдары екі класты? Тор?ай училещесінде о?ыдым.1891- 1895 жж.Орынборда о?ыдым. 1895 жылдан Тор?айды? ?р жерінде, бастауыш училищелерде, мектептерде ж?мыс істедім",- деп жаз?ан екен.
?мірбаяны
Атасы Шоша? немересі Ахмет ?мірге келгенде ауыл а?са?алдарынан бата алып, азан ша?ырып атын ?ой?ан. ?кесіні? інісі Ер?азы Ахметті Тор?айда?ы 2 сыныпты? орыс-?аза? мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынборда?ы 4 жылды? мектепке о?у?а т?седі. 1895-1909 жылы А?т?бе, ?останай,?ар?аралы уездеріндегі орыс-?аза? мектептерінде о?ытушы,?ар?аралы ?алалы? училищесінде ме?геруші ?ызметін ат?арады. Ол ?те кеме?гер, білімді т?л?аны? бірі бол?ан.
Байт?рсын?лыны? саяси ?ызмет жолына т?суі 1905 жыл?а т?с келеді. 1905 жылы ?оянды ж?рме?кесінде жазылып, 14500 адам ?ол ?ой?ан ?ар?аралы петициясы (арыз-тілегі) авторларыны? бірі Байт?рсын?лы болды. ?ар?аралы петициясында жергілікті бас?ару, сот, халы??а білім беру істеріне ?аза? еліні? м?ддесіне с?йкес ?згерістер енгізу, ар-ождан бостанды?ы, дін ?стану еркіндігі, цензурасыз газет шы?ару ж?не баспахана ашу?а р??сат беру, к?ні ?ткен Дала ережесін ?аза? еліні? м?ддесіне сай за?мен ауыстыру м?селелері к?терілді. Онда ?аза? даласына орыс шаруаларын ?оныс аударуды ?зілді-кесілді то?тату талап етілген болатын. Сол кезе?нен бастап жандармды? ба?ылау?а алын?ан Байт?рсын?лы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийді? б?йры?ымен т?т?ындалып, Семей т?рмесіне жабылды.
Байт?рсын?лы ?аза? ?дебиетіні? даму кезе?дерін ?ылыми негізде топтап берген. «?дебиет таныт?ыш» – сан-салалы ?дебиет таби?атын жан-жа?ты ашып, талдап-т?сіндірген ?ылыми зерттеді. Байт?рсын?лы «?дебиет таныт?ышымен» ?аза? ?дебиеттану ?ылымыны? негізін салды. Сондай-а? ол – ?дебиет тарихыны? м?расын, ауыз ?дебиеті ?лгілерін жина?ан зерттеуші ?алым. К?ркемдігі айры?ша «Ер Сайын» жыры (1923) мен ?аза? тарихыны? т?рт ж?з жылын ?амтитын «23 жо?тау» жина?ын (1926) кітап етіп шы?арды. Халы? м?расына ?лкен жанашырлы?пен ?ара?ан Ахмет Байт?рсын?лы «?дебиет тіліне негіз етіп ел аузында?ы тіл алынбаса, оны? адасып кететіндігін» айтты. Байт?рсын?лы – ?аза? к?сіби журналистикасын ?алыптастыр?ан ірі ?айраткер. Ол ?аза? хал?ына, зиялы ?ауым?а газетті? ?о?амды? ?ызметін ??ындырып, баспас?зді? ?ркениетті, т?уелсіз елге аса ?ажет н?рсе екенін жанкешті іс-?рекетімен к?рсетті. Байт?рсын?лы ?йымдастырып, бас редактор бол?ан «?аза?» газеті ?о?амды? ой?а ірі ?оз?алыс, рухани сана?а сілкініс ?келді. «?аза?» газеті халы?ты? рухын сергіткен ірі ??былыс?а айналды. Байт?рсын?лы – ?леуметтік м?селелерге, ?о?амды? ой-пікірге ы?пал жаса?ан публицист. Оны? ма?алалары ?ылыми байыптауымен, ?ткір ойларымен сол кезе?ні? шынды?ынан хабар береді. Абайды? ?о?ам ?міріні? демокр. ??рылысы туралы ойларын дамытып, саяси-?леум. жа?дай, о?у-а?арту, халы?ты? т?рмыс-тіршілігі туралы м?селелерді ?оз?ады. ?аза? зиялыларыны? жан-жа?ты білімдар ?рі саяси к?ресте шы?дал?ан легін ?алыптастыруда Байт?рсын?лыны? публицист, баспас?з ?йымдастырушы ретіндегі е?бегі ?шанте?із. Ол – ?аза? ?ылымы тарихында ?лтты? ?ліпби жасап, жа?а ?лгі ?сын?ан реформатор.[4]
Ахмет Байт?рсын?лыны? м?ражай-?йі мен ескерткіш, Алматы, 1998
Байт?рсын?лы ?ліпбиі ?аза? тіліні? таби?атына бейімделген араб жазуы негізінде жасалды. Ол ?аза? білімпаздарыны? т???ыш съезінде (Орынбор, 1924), ??рылтайында (Баку, 1926) араб жазуында?ы ?ліпбиді? ?ажеттілігін, ??ндылы?ын жан-жа?ты т?жырыммен д?лелдеген ?ылыми баяндама жасады. Б?л ?ліпби ?лтты? жазуды? ?алыптасуында?ы ірі м?дени жетістік болып табылады. Ол халы??а ?ылым-білімні? ?ажеттілігін т?сіндірумен ?ана шектелмей, білім беру ісін жол?а ?ою?а к?ш салды. Орыс, татар мектептерінен о?ып шы??ан ?лт мамандарыны? ?з тілін ?олдануда?ы кемшіліктерін к?ріп: «[[?р ж?ртты? т?рінде, т?тын?ан жолында, мінезінде ?андай бас?алы? болса, тілінде де сондай бас?алы? болады. Бізді? жасынан не орысша, не но?айша о?ы?ан бауырларымыз с?зді? ж?йесін, ?исынын на?ыз ?аза?ша келтіріп жаза алмайды не жазса да ?иынды?пен жазады, себебі, жасынан ?аза?ша жазып да?дыланба?анды?» деп жазды. Байт?рсын?лыны? «О?у ??ралы» (1912) – ?аза?ша жазыл?ан т???ыш ?ліппелерді? бірі. Б?л ?ліппе о?ытуды? жа?а ?дістері т?р?ысынан ??деліп, 1925 жыл?а дейін бірнеше рет ?айта басылды. «О?у ??ралы» ?азіргі ?дістеме т?р?ысынан ?лі к?нге дейін ма?ызды о?улы? ретінде ба?аланады. Байт?рсын?лы ?аза? тіліні? тазалы?ын са?тау ?шін ?ам ?ылды. ?зі жаз?ан «?мірбаянында» (1929): «.Орынбор?а келгеннен кейін, е? алдымен, ?аза? тіліні? дыбысты? ж?йесі мен грамматикалы? ??рылысын зерттеуге кірістім; одан кейін ?аза? ?ліпбиі мен емлесін ретке салып, же?ілдету жолында ж?мыс істедім, ?шіншіден, ?аза?ты? жазба тілін б?тен тілдерден келген ?ажетсіз с?здерден арылту?а, синтаксистік ??рылысын ?зге тілдерді? жат ?серінен тазарту?а ?рекеттендім; т?ртіншіден, ?аза? прозасын жасанды кітаби сипаттан арылтып, халы?ты? с?йлеу т?жірибесіне ы??айластыру ?шін ?ылыми терминдерді ?алыптастырумен айналыстым» деген. Б. ?аза? мектептеріні? м??тажды?ын ?теу ма?сатында ?аза? тілін п?н ретінде ?йрететін т???ыш о?улы?тар жазды. Оны? ?ш б?лімнен т?ратын «Тіл – ??рал» атты о?улы?ыны? фонетика?а арнал?ан б?лімі 1915 жылы, морфология?а арнал?ан б?лімі 1914 ж., синтаксис б?лімі 1916жылдан бастап жары? к?рді. «Тіл – ??рал» – ?аза? тіліні? т???ыш о?улы?ы. О?улы? ?азіргі ?аза? тілі о?улы?тарыны? негізі болып ?аланды. «Тіл – ??рал» ?аза? тіл біліміні? тарау-тарау салаларыны? ??рылымын ж?йелеп, ?ылыми негізін сал?ан зерттеу. Оны? тілдік ??ымдар?а берген аны?тамаларыны? ?ылыми тере?дігі, д?лдігі ?азіргі ?ылым ?шін ?те ма?ызды. Ол т???ыш т?л граммат. терминдерді ?алыптастырды. Мысалы, зат есім, сын есім, етістік, есімдік, ода?ай, ?стеу, бастауыш, баяндауыш, пысы?тауыш, шылау, с?з таптары, с?йлем, ??рмалас с?йлем, ?аратпа с?з, т.б. ж?здеген ?лтты? терминдерді т?зді. Сондай-а? Байт?рсын?лы практикалы? ??рал ретінде «Тіл ж?мсар», м??алімдерге арнал?ан «Баяншы» деген ?дістемелік кітаптар жазды. Ол – ?аза? тілін о?ыту ?дістемесіні? іргетасын ?ала?ан ?алым-а?артушы. Байт?рсын?лы о?улы?ында?ы тілдік категорияларды ??ындыру ма?сатында енгізген «сынау», «да?дыландыру» деген арнайы б?лімдер ?азіргі заман?ы ?дістеме ?ылымы ?шін де ?з ма?ызын жой?ан жо?. Байт?рсын?лыны? а?ын, аудармашы, ?алым-тілші, ?дебиеттанушы ретіндегі ?лан-?айыр е?бегі ?з д?уірінде зор ба?а?а ие болды. 1923 жылы Байт?рсыновты? 50 жас?а тол?аны Орынбор, Ташкент 1922 жылы ?алаларында салтанатты т?рде аталды. С.С?дуа?асов, С.Сейфуллин, М.?уезов, М.Дулат?лы,Е.Омаров сия?ты замандастары баспас?зде ма?алалар жариялап, Байт?рсын?лыны? ?аза? хал?ына сі?ірген е?бегін ?те жо?ары ба?алады. ?мірі мен ?ызметіне, шы?армашылы?ына ?ылыми пікір-т?жырымдар айтылды. ?уезов Ахмет туралы «А?а?ны? елу жылды? тойы» деген ма?аласында «.Кешегі к?ндерге дейін б?ріміз жетегінде келгенбіз. ?аламынан ту?ан ?сиеті, ?лгісі ?лі есімізден кеткен жо?. Патша заманында?ы х?кіметтік ?р зорлы??а ?арсы сал?ан ?раны, ойымыз?а сал?ан пікірі. ?лі к?нге дейін ?йреніп ?ал?ан бесігіміздей к?зімізге жылы ?шырайды, ??ла?ымыз?а жайлы тиеді» деп жазды. 1929 ж. шы??ан «?дебиет энциклопедиясында]]» (М?скеу) Байт?рсын?лы т?л?асына «аса к?рнекті ?аза? а?ыны, журналисі ж?не педагогы. Ол ?аза? тілі емлесіні? реформаторы ж?не ?аза? ?дебиеті теориясыны? негізін салушы» деген ?ылыми ?діл ба?а берілді. 1933 жылы шы??ан М.Баталов пен М.С.Сильченконы? «?аза? фольклоры мен ?аза? ?дебиетіні? очерктері» деген кітапшасында: «оны? негізгі ба?ыты ?аза? хал?ыны? ?о?амды?-м?дени оянуына ы?пал ету болды» деп Б-ны? ?о?амды? ?ызметін ?орытындылады. Кейінгі коммунистік идеология Б. есімін ауыз?а алу?а к?п жылдар бойы тыйым салып, ол туралы сы?аржа? пікірлер айтылды. Саяси ?ысымны? ?аупіне ?арамастан белгілі т?ркітанушы, академик А.Н.Кононов «Отанды? т?ркітанушыларды? биобиблиографиялы? с?здігі» деген е?бегінде (1974) Байт?рсын?лыны? толы? ?мірбаянын беріп, ?леум.-?о?амды? ?ызметін, басты е?бектерін на?ты айтты. Оны? ?аза? ?ліппесіні? авторы екендігі, ?аза? тіліні? фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, ?дебиет теориясы мен м?дениет тарихы о?улы?тарын жаз?анды?ы к?рсетілді. 1988 жылдан кейін ?аза?станда?ы к?птеген к?ше, мектептерге Байт?рсын?лы есімі берілді. Тіл білімі институты, ?останай мемлекеттік университеті Байт?рсын?лыны? есімімен аталды. 1998 жылы оны? ту?анына 125 жыл тол?ан мерейтойы салтанатпен атап ?тіліп Алматы ?аласынданда республика ?ылыми конференция ?ткізілді, Байт?рсын?лыны? м?ражай-?йі мен ескерткіші ашылды.[5]
Хронология
Ахмет Байт?рсын?лы Алматы м?ражай-?йі, 1998
Ту?ан жері — б?рын?ы Тор?ай уезіні? Тосын болысы (?азіргі ?останай облысыны? Жангелдин ауданында?ы А?к?л ауылы).
- 1882—1884 жж. ауыл мектебінде о?ыды.
- 1890 ж. Тор?айда?ы екі класты?, орыс-?аза? училищесін, 1895 ж. Орынборда?ы м??алімдер мектебін бітірген.
- 1895—1909 ж. А?т?бе, ?останай, ?ар?аралы уездеріндегі мектептер мен орыс-?аза? училищелерінде м??алімдік ?ызмет ат?арады.
- 1909 ж. патша ?кіметіні? саясатына наразылы? білдіргені ?шін Семей т?рмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
- 1912 ж. О?у ??ралы. ?аза?ша алифбасы Орынборда жары? к?реді.
- 1913 ж. Орынборда «?аза?» газетін ?йымдастырып, 1917 жылды? ая?ына дейін оны? редакторы болды. Патша ?кіметі ??латыл?аннан кейін ?лт-азатты? ?оз?алыс к?шейеді.
- 1918-19 жж. Алаш Орда ?атарында болады.
- 1919 ж. маусымны? 24 ?аза? ?лкесін бас?аратын ?скери-революциялы? комитетті? м?шелігіне та?айындалады.
- 1922-25 жж. ?аза?стан Халы? а?арту комиссариаты жанында?ы ?ылыми-?деби комиссияны? т?ра?асы, Халы? а?арту комиссары, Б?кілресейлік ОАК-ны?, ?Р ОАК-ні? м?шесі, Т?ркістан Компартиясы ОК-ні? органы «А? жол» газетінде ?ызметкер.
- 1925-29 ж. ?аза? халы? а?арту институтында (Ташкент) ж?не ?азПИ-де о?ытушы болды.
- 1929 ж. маусымында ?амау?а алынып ?зі Архангельск облысына жер аударыл?ан, ал ж?байы мен ?ызы Томскіге жіберілген. 1934 ж. ?ызыл Крест комиссиясында ?ызмет еткен Е. Пешкованы? (Максим Горькийді? зайыбы) ?олдаухатымен Ахмет Байт?рсын?лы босатыл?ан. Сол кезде ол ж?байы Бадрисафамен бірге Алматы?а ?айта орал?ан. 1937 ж. тамыз айында Ахмет Байт?рсын?лы та?ы да ?амау?а алын?ан, алты айдан со?, желто?санны? 8 «халы? жауы» есебінде атыл?ан.
