«?лтты? ?лы ?стазы»

Сабақтың тақырыбы : «Ұлттың ұлы ұстазы» Ахмет Байтұрсыновтың 140 жылдығына байланысты сыныптан тыс – іс шара.

Мақсаты:Биылғы жыл халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері,кешегі Абай,Ыбырай,Шоқан салған ағартушылық,демократтық бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым, көсемсөз шебері,әдебиет зерттеуші,тюрколог,дарынды ақын-аудармашы Ахмет

Байтурсынұлының туғанына 140 жыл толған жылын атап өту.

-Оқушылардың зеректілігін дамытып,олардың дүниетанымдық көзқарасын,ой өрісін кеңейту,тапқырлыққа,шығармашылық ізденіске тәрбиелеу.

-Болмысымыз жоғалып кетпес үшін қазақ ұлттық әдебиетінің,тіл білімінің,мәдени тарихының негізін

салған кісінің кім екендігін ұмыттырмау.Өткеніміз арқылы болашақ болады» дегенді бүгігі ұрпаққа таныту.

Безендіру: Кітап көрмесі,сурет көрмесі,жазушының портреті,эпиграфтар жазылған плакаттар,слайдтар.

Қатысушылар: жүргізушілер,топ мүшелері,бастауыш сынып оқушылары,көріністі көрсетушілер.

1. ші: - Қайырлы күн, құрметті ұзтаздар, оқушылар, қонақтар!

2. ші:-Бүгінгі Ахмет Байтұрсын ұлының туғанына 140 жыл толған мерейлі күніне арналған «Ұлттың ұлы ұстазы» атты әдеби- танымдық кешімізге қош келдіңіздер!

1. ші:-Адамдық диқаншысы қырға шықтым.

Көлі жоқ, көгалы жоқ-қорға шықтым.

Тұқымын адамдықтың шаштым ектім,

Көңілін көтеруге күл халықтың.........

1. ші: -Ол ақын, жазушы, аудармашы, публицист, қоғам қайраткері, ағартушы, этнограф, фольклорист, түркі танушы, әдебиетші, тілші, ғалым, мысалшы,---------------------------

1. ші:-Оның бүкіл еңбегінің мәнін бір ауыз сөзге сыйғызып айтар болсақ, ол бас әріппен жазылған «Ұзтаз», «Халық Ұзтазы»-деуге болады.

2. ші:Кешімізді бастамас бұрын алдарыңызда бастауыш сынып оқушыларының Ахмет аталарына арнап дайындап келген өлең жолдарын оқуға рұқсат етіңіздер.

140 жасқа толар биыл алыбым,

Мүшел тойын атап өтер халығым.

Өмірінен,еңбегінен тәлім ап,

Өнегеңді жалғастырар жастарың.

Араб әріпін пайдаланып жазғанда,

Қазақ тілі қор болмасын басқаға.

Емлесі, ережесі-бәрі де,

Еш қалмасын абайсызда тасада.

Ойшыл ғалым, ұлы ұстаз, кемеңгер,

Сап түзеп тұр нелер керім шәкірттер.

Құлагердей орта жолда мерт болдың,

Сен мәреге жете алмаған құлагер.

Жауыздардың қыспағына тап болдың,

Бұдыр заман,бұған тарих куәгер.

Бостандықты аңсаған,

Тәуелсіздікке жол салған.

Жас ұрпаққа ұсынып,

Әліппені жасаған.

Тұңғиық терең ғұлама,

Мұңыңды ұрпақ ұға ма?

Ғылымның шамын сен жаққан,

Сөндірмей жүрші,ұлы ағам.

Өсе берсін мерейің,

Көркейгеніңді көрейін.

Ұмытпас сені ұрпағың,

Есінде сақтар өз елің.

2 ші:-Көп рахмет! Қошемет көрсетейік.

1. ші: -Олай болса, топ мүшелері өздерін және өз топтарын таныстырсын.

Топ мүшелеріне сөз беріледі.

Ітоп «Сұңқар» ұраны:

Сұңқардай қалықтаймыз,

Ізденуден жалықтаймыз

ІІтоп «Тұлпар» ұраны:

Тұлпардай жүйрік болу арманымыз,

Жетуге сол арманға тырысамыз.

1. ші: -Құрметті топ мүшелері, алдарыңызда 8 бөлімнен тұратын тапсырмалар бар.

2. ші: -Әр бөлімдердегі тапсырмалырдан мүдірмей өтулеріңізге тілектеспіз.

1. ші: -Ал, олай болса екі топтың дайындап келген мәліметтерін тыңдайық.

Бірінші бөлім : Ахмет атамыздың өмірбаянына тоқтала кетейік.

(оқушылар өмірбаянына байланысты өлең жолдарын оқиды)

Әсет: Қазақтың осындай біртуар азаматы қазіргі Қостанай облысы, Тоғай атырабындағы,Сарытүбек деген жерде ел арасында беделді қайратты кісі Шошақұлы Байтұрсын шаңырағында 1873 жылы 18-ші қаңтарда дүниеге келген.

Камал: Қалың қазақ ортасы қаймағы бұзылмаған сахара тұрмысы табиғатынан дарынды туған баланың сезім дүниесін,ой әлемін толқытады.Әділетсіз өмірдің улы зары бала жүрегін он үшінде жыралайды.

Ерсін: Ахмет 1896-1891 жылдары Тоғай қаласындағы екі класстық мектепте, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік мектепте оқып білім алады.

Салтанат: Полиция тыңшыларының жаласымен күйе жағылып, Ахмет 1909 жылы бірінші шілде күні Семей абақтысына алынып, 8-ай бойы азап-қорлық көреді.

Санжар: Абақтыда жатып құдай мен аруаққа сыйынған Ахмет Байтұрсынов

... Я, құдайым! Аққа жақ!

Өзіңе аян-мен нақақ

Мені ұстатып, айдатып,

Зығырданды қайнатып,

Масайрасын,мәз болып,

Қуанғанды өзің тап!...-деп күйінген.

Ержан: Қазақстанда тұру құқығынан айырылғандықтан, 1910 жылы Орынбор қаласына тартады. 1913-1917 жыл арасында

« Қазақ» газетінде редактор болып, орасаң зор әлеуметтік-тарихи қызмет атқарады.

Еламан: Ахмет Байтұрсыновтың әйелі Александра Ивановнаға қойған аты-Бәдрисафа.Бұл есім арабшадан аударғанда «Бадрун»толық ай, «сафа» кіршіксіз таза деген мағынаны білдіреді.

Ахмет Байтұрсыновтың жарына арнаған өлеңі.

Сұрасаңыз есімі Александра Ивановна

Ризамын құдайдың оны маған қиғанына

Бір кәпірді мұсылман қылып сауаптансам

Тұрмайма он молданың иманына.

Мұратхан: Ахмет Байтұрсыновтың өз балалары болмаған. Туған інілері Қали, Кәкіш,Мәкендердің екі ұлы, бір қызын бауырларына салады. Олар: Шолпан,Аумат,Қазихан. Аумат пен Қазихан ертеректе қайтыс болып кеткен.Ал Шолпан халық жауының қызы ретінде Бәдрисафа анамен бірге айдауда болған.

Ахмет ата әуелі 1929 жылы бір ұсталып, ұзақ азап көріп, 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы репрессияға ұшырап, атылды.

2-ші:

Екінші бөлім:Атамыздың шығармашылығы жайлы айтып берсін.

(оқушылар шығармашылығына байланысты өлең жолдарын оқиды).

Мөлдір: Ахмет Байтұрсынов көп қырлы ғалым.Сол бір жылдарда ел ішінде айтылар ойдың түп қазығы. «Оян,қазақ»деген бір-ақ сөге тірелген ұран өлеңдер 1912 жылы көп тараған еді. Солардың алғашқы қарлығашы-«Қырық мысал»кітабы болатын бұл жинақ кітаптің арқасында орыстана және татарлана бастаған қазақ зиялылары дереу естерін жия бастады «Замандастарыма» өлеңі оқылады.

Әлішер: Ақаң өлеңін «Маса» етіп жұмсап ел құлағына барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға тырысты. «Маса» өлеңі оқылады.

Әсел: Ол Қазақ тіліңің тұңғыш әліпесі мен оқулықтарының авторы,жаңашыл ағартушы.Ол жазған мектеп оқулықтары

1914-1928 жылға дейін пайдаланылған.Қазақ оқушыларының бірнеше буыны-сауатын. Байтұрсынұлының «Әліп-биімен» ашып

«ана тілін»Тіл құралы ретінде оқып үйренеді.

Айжан: 1923 жылы «Ер сайын» жырын Москвада шығарады 1926 жылы «23 жоқтау» атты жинағы жарық көреді. Басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел «Әдебиет танытқыш» атты көлемді еңбегі осы кітапта қалыптастырылған.

Меруерт: Байтұрсынұлының өміріндегі бір белесті кезең- 1913-1918 жылдары Орынборда таза қазақ тілінде «Қазақ» газеті жарыққа шығады.

Елдар: 1917жылы газеттен кетіп, 1919 жылдың наурыз айына дейін «Алаш» партиясының жұмысына араласады.

Ерболат: Ахмет Байтұрсынов-қазақ музыкасы мен ән-күй өнеріне де терең ой жіберген ғалым.Ол шебер домбырашы,әрі әнші болған. Туған халқының рухани қазынасы ән-күйдің өнерін насихаттау мен жинау ісіне ерекше ынта қойып жүрді.

1 -ші:Ал енді,атамыздың ақындығына тоқтала кетейік.

Оқушылардың орындауында өлең жолдарын тамашалайық

(Қазақ салты, қазақ қалпы, досыма хат)

1-ші:Үшінші бөлім:- Бұл бөлімде«Жұмбақ жануарлар»-деп аталатын ойын ойнатылады.

1. ші: -Мына сөдердегі әріптердің орындары ауысып кеткен.Оларды орындарына дұрыс қойсақ, мысалдардағы жануарлардың аттары шығады.

Л М Ы Й А М Ш Қ О Ш А

Н Я Ш А Ы Қ М С Ы

І Л К Ү Т У Қ А Қ

Т Р Н А С А Ы А С М А

2ші: -Қандай сөздер шықты.

Төртінші бөлім:

1. ші:-Келесі тапсырмамыз А.Байтұрсынов жайлы сұрақтарға жауап беру.Бұл бөлім «Сұрақ-жауап» деп аталады.Сұрақтарды оқиық.

1. А.Байтұсыновтың өлеңдер жинағының «Маса»-деп аталуының себебі неде? (өлеңдерін «Маса» етіп жұмсап, ел құлағына барып ызыңдап ұйықыдан оятуға тырысты)

2. А.Байтұсыновтың аудармалар жинағы қалай аталады? («Қырық мысал»)

3. А.Байтұрсынов қай газетке редактор болған? («Қазақ» газеті)

4. Тіл білімі саласындағы еңбектері («Оқу құрал», «Әліпби», «Тіл құрал», «Тіл танытқыш», «Сауат ашқыш»)

5. «Ахмет оқысын»-деп қамысты күйдіріп, қамыстың күйесімен қағазға жаздырған кім? (анасы Күнші)

6. Ол қандай саз аспаптарында ойнаған? (домбыра, скрипка, пианино)

1-ші:-Тумысынан ауыз әдебиеті, халық әндерімен күйлерін еміп өскен А.Байтұрсынұлы ұлттық аспаптарының бәрінде бірдей шебер орындаушылығымен қатар, өзіде жанынан ән шығарған айтулы композитор болған.

1. ші: -Ендігі кезекті Байтұрсын ұлының әніне берейік.

Әнді орындайтын Андабаев Ақжол. «Аққұм» әні орындалады

Аққұмның бір қызы бар Іңкәр атты,

Сөзі бар алуан шекер балдан тәтті,

Адамның өзім көрген абзалы екен,

Айтайын өлең қылып перизатты.

Көзімнің жанарындай сәулем едің,

Көңілімнің қуанышты дәурені едің...

Ойымнан жатсам,тұрсам еш етпейсің,

Басымды не сиқырмен әуреледің?!

1. ші: -Келесі бөліміміздегі тапсырмамыз «Сандықша» ойыныны деп аталады.

2. ші: - Мына сандықшаның ішінде Ахмет атаның мысалында кездесетін заттар жатыр.

- Оның көмегімен өзіңнің бейнеңді көруге болады. (Айна)

1-ші: -Ал мына затты кейіпкер ем үшін киемін деп алады. (көзілдірік)

2-ші: Мына затта пайдаланған мысал кейіпкері байлыққа құнығып кетеді. (әмиан)

Алтыншы бөлім:

1. ші: - Бұл бөлімде «Айна мен маймыл» мысалына топтардың қойылым көрсетуін тамашалайық.

2. ші:- Мен өлсемде өлемін жөнімменен,

Тәннен басқа не алар өлім менен.

Өлген күні апарып тығары көр,

Мен жоқ болман көміліп тәнімменен.

Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.

Жұрт ұқпаса, ұқпасын жабықпаймын,

Ел бір күншіл, менікі ертеңгі үшін.-деп Ахмет атамыз толғайтын.

1-ші:Бұл бөлімде Ахмет атамызға ақын-жазушылардың арнап жазған айшықты ойларын оқушылар айтып береді.

«1.Қазақ тілімен кітабын жазған,қазақ тілінің негізін жасап,қазақ мектебінің іргетасын қалаған алғашқы адам-Ахмет»

Сәбит Мұқанов.

«2.А.Байтұрсынов- біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы.Соңынан із салған жаңашыл ағартушы.

Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсыновтың әліп-биімен ашып,ана тілін «Тіл құралы» арқылы оқып үйренді»

Рабиға Сыздықова.

«3.А.Байтұрсынұлы-Ұлттық тарихымызда ешкіммен салыстыруғаболмайтын ерекше тұлға.»

Әбіш Кекілбаев.

Ахмет аға туралы толғаныстар

… Ахмет аға, санасының шамшырағы-

Сахаралық сәби сезім қазақтың

Сені тәңірі мойымастай

Батпанына халқым деген қасиетті азаптың

Мешеу елді құз құлаудан-

Тарихи өрге ауырсынбай көтерер,

Қабырғасы қайыспайтын,-

Қайсар төзім қара нар ғып жаратты!

Ахмет аға, рухани ұлы көсеміміз-

Халқымыздың өнегелі ардағы

Келешекті кеңнен болжар,

Көрегенді кемел ойдың саңлағы.

Ұлтты апаттан алып шығар арманның

Абзал жолды келді дұрыс таңдағың!..

Әбу Сәрсенбаев

Ағажан

… Өкінішім, Аха, сенің көре алмадым жүзіңді,

Білем, білем, келер ұрпақ алады аршып ізіңді.

Қапелімде тамағыма өксік келіп тіреліп,

Сағыныштың ыстық жасы жанарымнан үзілді.

…Жалғыз ауыз жақсы жырды саф алтынға балаған,

Сөзің балдай, өзің таудай жан екенсің, ағажан!

Қасіреттен түсті басым тауқыметті тағдырың,

Қасиетті өз орныңды алдың бүгін арадан…

Шаяхметов Ақылбек

1. ші:- Қазақ халқы өзінің рухани көсемінен, ұлттың ұлы ұстазынан мәңіге айырылады.

1988 жылдың 4 қарашасында Қазақ ССР-нің Жоғарғы Соты Ахмет Байтұрсыновты ешбір қылмысы жоқ деп тауып, оны толық ақтау туралы шешім қабылдады.

2-ші: -Ендеше, ел боламын десек А.Байтұрсынов қалдырған рухани мұраны толық игеріп, ол шыққан идея биігінен көрінуіміз керек.

1-ші: «Байтұрсыновшыл» болу бүгінгі қазақ зиялысы алдында тұрған басты міндет екенін естен шығармағанымыз жөн.

2-ші:-Бүгінгі әдеби-танымдық кешімізде «Әдебиет-рухани азық» дегендей А.Байтұсыновтың артында қалған мол мұрасына зор құрметпен қарап, бағлай білуіміз қажет.

1-ші: Ахмет атамыздың өмірі де, ілімі де, өшкен жоқ, өшпейді де, оның жүрек үні туған жердің самалынан естіліп, ән болып айтылып, күй болып күмбірлей бермек. 2-ші : Ұлы Ахмет атамызға арнап ,ұстазымыз Арзигуль Жұмағазықызының орындауында ән-шашу.Қабыл алыңыздар!

1. Қалдырған ойларыңды,толғауыңды.

Тыңдаған тәрбиеңмен талғамыңды.

Өмірдің бізге сыйы деп білеміз

Өзіңдей ұлы ұстаз болғаныңды

Қайырмасы

Ұлттың ұстазы

Ұлттың ұстазы

Дарынды,дана білімде

Жүрегің дархан

Өзіңнің арқаң

Қалдырған ізін мәңгіге

1. Білімнің біз білмейтін қатпарларын

Халыққа сіңіргенше шаршамадың

Алдымнан шықты бүгін қолын бұлғап,

Қанша жыл қиялдаған тәтті арманым

2-ші: Назарларыңызға көп рахмет!

1-ші: Келесі кездескенше қош сау болыңыздар!

1-ші:Келесі тапсырмамыз.