Би –музыка ?нерімен саба?тас халы? ?неріні? бір т?рі.?аза?ты? ?лтты? би ?нері ерте замандардан бастау алып,к?ні б?гінге дейін ?ркендеп келеді.Би ?нері хал?ымызды? салт-д?ст?р,т?рмыс –тіршілігіне байланысты туында?ан.Ат ??ла?ында ойна?ан,жамбы ат?ан,к?кпар тарт?ан,мал ба?ып, а? аула?ан,б?йге ?ткізіп,к?реске т?скен ?аза? еліні? би ?нері де осы музыка ?нері ар?ылы тыныс-тіршілігімен астасып келеді.
?аза?ты? ежелгі би ?нері ?лгілері ж?нінде дастандарда, ертегілерде, батырлар жырларында да айтылып отырады.Ертедегі ?аза? билері ?й ішінде биленетін бол?анды?тан денені? алуан т?рлі ?имыл –?оз?алыстары,бет-?лпет ??былулары (мимика) ар?ылы бейнеленген.Белгілі музыкалы? шы?армалар,к?й ?уендері биді с?йемелдеу ?шін пайдаланыл?ан.Мысалы, «?аражор?а», «Б?ркіт биі»,«?аз?атар», «Насыбайшы», «??сбегі-дауылпаз», «Аю-би», «Киіз басу», «?рмек то?у», «А??у», «Ортеке» ж?не т.б. билер сондай ?діс-т?сілмен орындал?ан.
ХІХ ?асырда ?мір с?рген белгілі ?нер иесі,ел аузындаА?ашая? атан?ан Ра?ымберді ш?ктірілген то?ыз т?йені? ?стінде секіріп ж?ріп,би ?имылдарын жасайтын бол?ан.Биді ?аза?ты? «?алды-ау,?алды-ау,?ыз ?алды-ау» дегенхалы? ?ніні? сазымен билейді екен.Ол билеп ж?ргенде ?ызы?таушы к?рермен ?ауым ?уен ыр?а?ымен те?селе бірге ?имыл жасап,?ндете ?остап отыратын бол?ан.ХХ ?асырды? жиырмасыншы жылдарыны? бас кезінде диуана атан?ан,ел-ж?рт?абелгілі ?нерпаз З?рубай «?оянды» ж?рме?кесінде ?оян болып киініп,к?лкілі «?оян» биін орында?ан.Ол ?стелді? ?стінде ?оян сия?ты секіріп,?стел ?стіне ?ойыл?ан кеселерді? арасымен ас?ан бір ептілікпен,ешбіріне ?ол-ая?ын тигізбей ?тіп,шебер билеген екен.Би ойыныбір са?ат?а созылып,жинал?ан ж?ртшылы? биші ?неріне та?-тамаша болып,с?йсіне ?ызы?та?ан.Сондай-а? кезінде драмалы? театрды? артисі бол?ан Ра?ым Асылбек?лы да «?аражор?а», «?аза? биі», «Ортеке» билерін ас?ан шеберлікпен орында?ан.
?аза?ты? та?ы бір ?ызы?ты биі «?тыс»деп аталады.«?тыс»-би жарысы.Би суырыпсалмалы? (импровизациялы?) т?сілмен к?рделі ?имылдар жасау ар?ылы орындалады.?Жарыс?а ?атысушы бишілер кезек-кезек шы?ып,?рт?рлі ыр?а? екпініменширы?а ?имыл-?оз?алыс жасап,бір-бірінен ?нерлерін асыру?а тырысады.Мысалы,егер екінші шы??ан биші бірінші бишіні?жаса?анындай жасай алмаса немесе ?имыл-?оз?алыстары одан т?мен болса,онда бірінші биші ?т?ан болып саналады. «?тыс» би-ойыны осылайша жал?аса береді.
І сатыны бекіту
1.?аза? билері неге байланысты туында?ан ?
2.?аза? билері туралы не білесі??
3.Бір-біріні? ?имылын айнытпай орындап беретін биді? т?рі ?алай аталады?
?аза?ты? ?лтты? би ?нері отызыншы жылдары сахналы? ?нерді? бір т?рі ретінде та?ы бір саты?а к?терілді. Оны? басында жан-жа?ты ?нер иесі,?рі артист,?рі ?стаз,ас?ан шебер биші Шара Жиен??лова болды.
1912 жылы Алматы ?аласында бір ?аза?ты?дарынды биші ?ызы Шара д?ниеге келді.7 жасынан молдадан д?ріс алып,би дегендіауылдан бала кезінде к?реді.
Оны ?зі былай деп суреттейді: «Орта ?апса?ай денелі,?арасі?ір,к?здері жар?ылда?ан ер адам шы?ты.Шапаныны? етегін ?айырып,?айыс белбеуіне ?айыр?ан.Ортада а?тарылып отыр?ан ?ншіге ?арап еді,ол домбырасын тарта ж?нелді.Сол с?тте биші ?осс ?анатын жайып,мойнын ?ылты?датып, тізесі б?рала?дап,бір отырып,бір т?рып ?имылдар жасай ж?нелді.К?здеріні? ?арашы?ын ойнатып,біресе б?ркітше,біресе жыланша ?за? биледі»
Міне осы к?ннен бастап Шараны? бишілік ?нерге дегенынтасы оянып,16 жасында ?аза? драма театрынаалынады. 1936 жылы ?аза?стан м?дениетіні? онк?ндігінде Москвада ?нер к?рсетеді.Шара «?ыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тар?ын» сия?тыал?аш?ы ?аза? операларында?ыби к?ріністерін орындаумен бірге ?лтты? би ?нерімізді??рі ?арай ?алыптасуынак?п е?бек сі?ірді.Ол ?зіні? ?н-биансамблін ??рды,?аза?ты? б?рын –со??ы би музыкаларын нота?а т?сіртіп, билерді??алай орындалатыны туралы кітап жазып шы?арды. Ш.Жиен??лова-?лтты? би ?неріні?к?птеген ?кілдерінт?рбиелеген ?ла?атты ?стаз.
?аза?ты? ?лтты? би ?неріні? тарихында ?р кездері жар?ырай к?рінген шебер бишілері азбол?ан жо?.Соларды? ?атарында Н.Тапалова,Б.Аюханов,А.Бекбосынов,К.?арабалина, З.Райбаев,Г.Талпа?ова, ?.Ысмаилов, Р,Ісл?м?алиева, ?.Бай?абатов сия?ты озы? ?нер иелерін атар едік.
ІІ сатыны бекіту
1.Шара кім?
2.?ай жылы,?ай жерде д?ниеге келген?
3.?андай опералардаби к?ріністерін бейнелеген?
4.?аза?стан м?дениетіні? онк?ндігі?ашан,?ай жерде ?тті?
Би ?нері тарихында?ы ?аза? мемлекеттік ?н-би ансамблінде, «Г?лдер», «Салтанат» мемлекеттік ансамбльдерінде ж?не бас?а да жер-жердегі ?нер ?жымдарында ?аншама к?сіби ?лтты?би?неріні??кілдері ?сіп жетілді.
Сәлемдесу,оқушыларды түгендеу, сыныптың сабаққа даярлығын көңіл бөлу.
Сыныпты үш топқа бөлу.Әр топ басшысын тағайындап , «Бағалау парағын» үлестіру
Оқушының аты
Сөзжұмбақ шешу
Кесте толтыру
Жаңа сабаққа қатысуы
Тест
Синквейн стратегиясы
Жаңа сабақты бастамас бұрын ,өткен сабаққа шолу жасау үшін «Сөзжұмбақ» шешу, «Кесте» толтыру.
«Сөзжұмбақ»
к
ү
й
ш
і
1.Абылдың күйі.
2.Халық композиторы Есірдің күйі.
3.Құрманғазының күйі.
4.Махамбеттің көңіл күйін, өкінішінбілдіретін күйі
5.Халық күйі.
«Кестені» толтыру « Дыбыс ұзақтықтары»
Нота ұзақтығын санап,есептеу
Нотаның ұзақтығы бойынша аталуы
Нотаның жазылу таңбасы
1-ге,2-ге,3-ке,
4-ке
1-ге,2-ге
1-ге
1
(1-дің жартысы)
ІІ.Жаңа сабақ
І.Би –музыка өнерімен сабақтас халық өнерінің бір түрі.Қазақтың ұлттық би өнері ерте замандардан бастау алып,күні бүгінге дейін өркендеп келеді.Би өнері халқымыздың салт-дәстүр,тұрмыс –тіршілігіне байланысты туындаған.Ат құлағында ойнаған ,жамбы атқан,көкпар тартқан ,мал бағып, аң аулаған,бәйге өткізіп,күреске түскен қазақ елінің би өнері де осы музыка өнері арқылы тыныс-тіршілігімен астасып келеді.
Қазақтың ежелгі би өнері үлгілері жөнінде дастандарда, ертегілерде, батырлар жырларында да айтылып отырады.Ертедегі қазақ билері үй ішінде биленетін болғандықтан дененің алуан түрлі қимыл –қозғалыстары,бет-әлпет құбылулары (мимика) арқылы бейнеленген.Белгілі музыкалық шығармалар,күй әуендері биді сүйемелдеу үшін пайдаланылған.Мысалы, «Қаражорға», «Бүркіт биі», «Қазқатар», «Насыбайшы», «Құсбегі-дауылпаз», «Аю-би», «Киіз басу», «Өрмек тоқу», «Аққу», «Ортеке» және т.б. билер сондай әдіс-тәсілмен орындалған.
ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі өнер иесі,ел аузында Ағашаяқ атанған Рақымберді шөктірілген тоғыз түйенің үстінде секіріп жүріп,би қимылдарын жасайтын болған.Биді қазақтың «Қалды-ау,қалды-ау,қыз қалды-ау» деген халық әнінің сазымен билейді екен.Ол билеп жүргенде қызықтаушы көрермен қауым әуен ырғағымен теңселе бірге қимыл жасап,әндете қостап отыратын болған.ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарының бас кезінде диуана атанған ,ел-жұртқа белгілі өнерпаз Зәрубай «Қоянды» жәрмеңкесінде қоян болып киініп,күлкілі «Қоян» биін орындаған.Ол үстелдің үстінде қоян сияқты секіріп,үстел үстіне қойылған кеселердің арасымен асқан бір ептілікпен,ешбіріне қол-аяғын тигізбей өтіп,шебер билеген екен.Би ойыны бір сағатқа созылып,жиналған жұртшылық биші өнеріне таң-тамаша болып,сүйсіне қызықтаған.Сондай-ақ кезінде драмалық театрдың артисі болған Рақым Асылбекұлы да «Қаражорға», «Қазақ биі», «Ортеке» билерін асқан шеберлікпен орындаған.
Қазақтың тағы бір қызықты биі «Ұтыс» деп аталады. «Ұтыс»-би жарысы.Би суырыпсалмалық (импровизациялық) тәсілмен күрделі қимылдар жасау арқылы орындалады.үЖарысқа қатысушы бишілер кезек-кезек шығып,әртүрлі ырғақ екпінімен ширыға қимыл-қозғалыс жасап,бір-бірінен өнерлерін асыруға тырысады.Мысалы,егер екінші шыққан биші бірінші бишінің жасағанындай жасай алмаса немесе қимыл-қозғалыстары одан төмен болса,онда бірінші биші ұтқан болып саналады. «Ұтыс» би-ойыны осылайша жалғаса береді.
І сатыны бекіту
1.Қазақ билері неге байланысты туындаған ? 2.Қазақ билері туралы не білесің? 3.Бір-бірінің қимылын айнытпай орындап беретін бидің түрі қалай аталады?
ІІ. Қазақтың ұлттық би өнері отызыншы жылдары сахналық өнердің бір түрі ретінде тағы бір сатыға көтерілді. Оның басында жан-жақты өнер иесі,әрі артист,әрі ұстаз,асқан шебер биші Шара Жиенқұлова болды.
1912 жылы Алматы қаласында бір қазақтың дарынды биші қызы Шара дүниеге келді.7 жасынан молдадан дәріс алып ,би дегенді ауылдан бала кезінде көреді.
Оны өзі былай деп суреттейді: «Орта қапсағай денелі,қарасіңір,көздері жарқылдаған ер адам шықты.Шапанының етегін қайырып,қайыс белбеуіне қайырған.Ортада аңтарылып отырған әншіге қарап еді,ол домбырасын тарта жөнелді.Сол сәтте биші қосс қанатын жайып,мойнын қылтыңдатып, тізесі бұралаңдап,бір отырып,бір тұрып қимылдар жасай жөнелді.Көздерінің қарашығын ойнатып,біресе бүркітше,біресе жыланша ұзақ биледі»
Міне осы күннен бастап Шараның бишілік өнерге деген ынтасы оянып,16 жасында Қазақ драма театрына алынады. 1936 жылы Қазақстан мәдениетінің онкүндігінде Москвада өнер көрсетеді.Шара «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын» сияқты алғашқы қазақ операларындағы би көріністерін орындаумен бірге ұлттық би өнеріміздің әрі қарай қалыптасуына көп еңбек сіңірді.Ол өзінің ән-би ансамблін құрды,қазақтың бұрын –соңғы би музыкаларын нотаға түсіртіп, билердің қалай орындалатыны туралы кітап жазып шығарды. Ш.Жиенқұлова-ұлттық би өнерінің көптеген өкілдерін тәрбиелеген ұлағатты ұстаз.
Қазақтың ұлттық би өнерінің тарихында әр кездері жарқырай көрінген шебер бишілері аз болған жоқ.Солардың қатарында Н.Тапалова,Б.Аюханов,А.Бекбосынов,К.Қарабалина, З.Райбаев,Г.Талпақова, Ә.Ысмаилов, Р,Ісләмғалиева, Қ.Байғабатов сияқты озық өнер иелерін атар едік.
ІІ сатыны бекіту
1.Шара кім? 2.Қай жылы ,қай жерде дүниеге келген? 3.Қандай операларда би көріністерін бейнелеген? 4.Қазақстан мәдениетінің онкүндігі қашан,қай жерде өтті?
Би өнері тарихындағы Қазақ мемлекеттік ән-би ансамблінде, «Гүлдер», «Салтанат» мемлекеттік ансамбльдерінде және басқа да жер-жердегі өнер ұжымдарында қаншама кәсіби ұлттық би өнерінің өкілдері өсіп жетілді.
Дауысқа жаттығу жасау.
Ән үйрену
«Биші болам өскенде» Х.Талғаров. И.Нүсіпбаев
Сабақты бекіту
1.Тест сұрақтары
1) XIX- ғасырда өмір сүрген, ел аузында Ағашаяқ атанған биші кім?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
2) XX-ғасырдың диуана атанған белгілі өнерпаздың есімі кім?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
3) Драмалық театрдың әртісі кім болған?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
4) 30-жылдары әртіс, ұстаз әрі шебер бишіні белгіле-
а) Ш. Жиенқұлова;
ә) Б. Аюханова;
б) А.Бекбосынова;
2. Синквейн-Рефлексия
1.Зат есім (сөз)
2.Сын есім
3. 3 етістік
4. 4 сөзден құралған фраза (негізгі ой)
5. Мұны не деп атаймыз?
Синквейн-Рефлексия
1. Би
2. Халықтық,ұлттық,мерекелік
3. Қуантады, шабыттандырады
4. 4 сөзден құралған фраза (негізгі ой)
5. Музыка
Семантикалық карта
Сөз топтары
сөздер
Рақым Асылбекұлы
Шара
ХІХ ғасыр
би
Зәрубай
Ұтыс
Қоянды жәрмеңкесі
+
Рақымберді
+
Өнер
+
Драма театры артисі
+
Би жарысы
+
Қыз Жібек
+
Үйге тапсырма:
1.Қазақтың ұлттық би өнері жайлы оқып,түсінігін айту
2. «Биші болам өскенде» әнін жаттау
Оқушылардың білімін бағалау
1.Тест сұрақтары
1) XIX- ғасырда өмір сүрген, ел аузында Ағашаяқ атанған биші кім?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
2) XX-ғасырдың диуана атанған белгілі өнерпаздың есімі кім?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
3) Драмалық театрдың әртісі кім болған?
а) Рақымберді;
ә) Зәрубай;
б) Рақым Асылбекұлы;
4) 30-жылдары әртіс, ұстаз әрі шебер бишіні белгіле-
(1-дің жартысы) 
