5 сыныпқа арналған күнтізбелік жоспарлар

1. Жұмыс алдында: Шеберханаға мұғалімнің рұқсатымен кіру керек. Арнайы киім кию керек. Жасалынатын затқа керекті материалдармен құрал – саймандарды мұқият тексеріп алу керек. Жұмысты мұғалімнің рұқсатымен бастау керек.

2. Жұмыс барысында бір – біріне кедергі жасамау керек. Құрал – саймандарды верстактың лотогына қою керек. Құралдарды бір – біріне лақтырмай ұзату керек. Шеберханада жүгіруге болмайды. Жұмыс істеп жатқан кісінің артына және оң қол жағына тұруға болмайды. Станоктың үстіне құралдарды қоюға болмайды.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«5 сыныпқа арналған күнтізбелік жоспарлар»

5 сынып. № 1 Сабақ 1.

Сабақ тақырыбы: Мектеп шеберханасындағы тəртіптің жалпы ережелері жəне

еңбектің жеке гигиенасы, шеберхананың жабдықталуы жəне ағашты

қолмен өңдеу кезінде еңбек қауіпсіздігінің ережелері.

Сабақ мақсаты: Қауіпсіздікті сақтап жұмыс істеуге тәрбиелеу.

Сабақ әдісі. Баяндама

Сабақ көрнекілігі: Құралдар, станок.

Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Жаңа тақырып мазмұны

3. Қорытындылау

4. Үйге тапсырма

Жаңа тақырып мазмұны

Шеберханада қауіпсіздікті сақтау ережелері үш бөлімнен тұрады

1. Жұмыс алдында

2. Жұмыс барысында

3. Жұмыс соңында

3. Жұмыс соңында жасаған бұйымды мұғалімге көрсет. Қолданған құралдарыңды мұқият тексеріп орындарына қой. Жұмыс орныңды сыпырып, тазалап шеберханадан мұғалімнің рұқсатымен шығу керек.

Ағаш өңдеу шеберханасында қауіпсіздікті сақтау ережесі

Жұмысқа дейін:

1. Арнайы киімді дұрыс ки (алжапқыш білекқап немесе халат)

2. Құралдарды мұқият тексеріп ал. Ақаулы құрал жарақат әкелуі мүмкін.

3. Құралдарды верстактың лотогына белгілі тәртіппен орналыстыр.

Жұмыс барысында

1. Араның жүзін саусағыңмен тексерме

2. Жұмыс үстінде басқаларға алаңдама

3. Өткір жүзді құралдар мен үшкір заттарды қалтаңа салма,

басқа оқушыға сілтеме

4. Дайындаманы қыспаққа мықтап бекіт

5. Қашаумен жұмыс істегенде оны өзіне бағыттама

6. Сүргіні ағаш сынамен тазала

Жұмыс тан кейін:

1. Құралдардың жағдайын тексер, істен шығып тұрса мұғалімге хабарла

2. Тексерілген құралыңды мұғалім ұйымдастырған орынға қой

3. Жұмыс істеген орыңда арнайы шөткемен сыпырып, қоқысты арнайы

жәшікке сал.

Өзіңді ретке келтір

Шеберханада мұғалімнің рұқсатымен шық

Сабақ қорытындысы: Сұрақ – жауаптар өткізу.

Үйге тапсырма: Шеберханада қауіпсіздікті сақтау ережелерін жаттап келу.

5 сынып. № 2 Сабақ 1.

Сабақ тақырыбы: Топырақтану негіздері, топырақтың негізгі түрлерінің сипаттамасы

топырақты өңдеу, топырақ өңдеу техникасы, тыңайтқыштар,

мелиорациялау;

Біімділігі:Оқушыларды Қазақстан аумағындағы топырақ түрлерінің қасиеттері мен топырақтың негізгі түрлеріне анықтама беруге үйрету.

Тәрбиелілігі: Топырақты қорғау жұмыстарымен адамдардың шаруашылық қызыметін топырақтың құнарсыздануы, одан сақтау жолдары мен өңдеу шаралары туралы түсіндіру.

Дамытушылығы: оқушылардың өй өрістерін дамыту.

Көрнекілік: Қаз физ. атлас картасы. Оқулық. Кескін карта карандаш

Пән аралық байланыс: биология, тарих

Сабақтың барысы: оқушылармен амандасу, үй тапсырмасын тексеру.

I.Ұйымдастыру:

II.Үй тапсырмасын тексеру: Қазақстан топырағы.

III.Үй тап.қорытындылау:

1) Топырақ дегеніміз не? (топырақ дегеніміз – Су, ауа, жылу, өсімдік және тірі ағзалардың әсерінен, тау жыныстардың үгілу нәтижесінде жер қыртысының беткі қабатында пайда болған ерекше табиғи құрылым.

2) Топырақ құраушы факторларды атаңдар? (су, ауа, жылу, өсімдік,тірі ағзалар әсері, тау жыныстарыңың үгілуі)

3) Топырақтың механикалық құрамына нелер жатады? ( топырақтың механикалық құрамыына топырақтың ірілі және кішілі минерал бөлшектерінің жиынтығы жатады.)

4) Топырақтың қара шірігі қалай пайда болады? (жануарлар дүниесі өздерінің тіршілік әрекетінің нәтижесінде топырақты байытады да шірінді мөлшерін көбейте түседі)

5) Құрылымды топырақ қандай топырақ? (шірінді мен кальциге бай және құрылымы кесек топырақтарды құрылымды топырақ)

6) Құрылымы жоқ топырақ қандай топырақ? ( Құрылымында түйіршіктері ұсақ топырақты құрылымы жоқ топырақ дейді)

Жаңа сабақ жоспары:

1. Топырақтың түрлерімен танысу

2.Топырақтың пайда болу жағдайы.

3.Топырақтың негізгі қаиеттерімен және топырақты қорғау шаралары танысатын боламыз.

IY.Жаңа сабақ

Еліміздің топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі.Жалпы топырақ табиғат зоналары бойынша таралады және айқын байқалады. Негізінен 3 топырақ зоналарына бөлінеді.

1- Қара топырақты зона (52⁰ с.е. солтүстігінде)

2- Қара қоңыр топырақты зона (52⁰ – 48⁰с.е. аралығында)

3- Қоңыр сұр қоңыр топырақты зона (52 ⁰– 48⁰ с.е. аралығында)

1)Қара топырақты зона – Еліміздің сол –гінде таралған. Бұл зонаға Сол – к Қаз-н облысын түгелімен , Қостанай обл, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе, Орал облыстарының сол –к бөлігін қамтиды. Қара топырақты зона Республика аумағының 25,5 млн гектар жерін (9,5% – ын) алып жатыр. Бұл топырақ зона 3 зона аралығына бөлінеді: 1 – сілтісізденген қара топырақ – орманда дала табиғат зонасының оңтүстігінде азғана бөлігін алып жатыр. 2 – кәдімгі қара топырақ және оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы – дала зонасына тән. Құнарлығы жағына келсек 2 зонаныңда гумусы (қара шіріндісі) мол 6- 8% ал оңтүстігінде қара топырақтың шіріндісі аздау 4 -6%. Қара топырақты зона ылғалмен қамтамасыз етілген жазық далада тараған. Бұл топырақты зона республиканың негізгі астық өндіретін алқабы саналады.

2) Қара қоңыр топырақ зонасы – қара топырақтың оңтүстігінде орналасқан топырақ зонасы. Бұл қара қоңыр топырақты зона Орталық Қаз- нның көп жерін , Каспий маңы ойпатының солтүстігін, Шығыс Қаз –н облысының жазықтарын алып жатыр. Бұл республиканың оңтүстік дала (тым құрғақ далалы) және шөлейтті алқаптарын 90,6 млн гектар немесе (34% – ын алып) жатыр.Бұл қара қоңыр топырақ зонасы да 3 зона аралығына бөлінеді:1 –қуаң даланың күнгірт қара қоңыр топырақтыөңірі,

2 – қуаң даланың жай қара қоңыр топырақты өңірі;

3 – шөлейт жердің ашық қара қоңыр топырақты өңірі. Бұл топырақ зонасының құнарлығы оңтүстікке барған сайын кеми түседі.күнгірт қара топырақ пен кәдімгі қызыл қоңыр топырақтың гумусы 4,5 – 3,0%, ал шөлейт ашық қызыл топырақтың гумусы азырақ 3,0 – 2,0%. Қара қоңыр топырақ зонасының сол – гінде астық өндіру мен ал шаруашылығымен айналысады. Өйткені мұнда ылғал аз түседі. Осы топырақ зонасының оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Мұнда негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым келеді. Бұл топырақтың гумусы аз сондықтан онда негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде суармалы егіс қана тиімді.

Топырақты эрозиясы және топырақ эрозиясы ; Топырақтың құнарлығын кемітетін табиғаттың бір апаты - топырақ эрозиясы. Еліміздің 70 млн гектардан астам жерлері эрозияға бейім жерлер болып келеді.Соның 52млн гектары жел эрозиясына бейім, 17 млн – нан астамы су эрозиясына бейім

Топырақ эрозиясының түрлері

Топырақтың жел эрозиясы

Таудағы эрозия Топырақтың су эрозиясы

Жел эрозиясының басым болуы , біріншіден Қазақстан жерінің көп бөлігінің жазық және ашық болуы, екіншіден күшті желдің соғуы, үшіншіден топырақтың құрылымы бос немесе механикалық құрамы жеңіл топырақтардың молдығы. Сондықтан бұндай жерлерді игеру өте жауаптылықты қажет етеді. Су эрозиясы – топырақты шайып кету және жыра эрозиясы деп екіге бөлінеді. Көктемде қар ерігенде, нөсер жаңбыр жауғанда ағыл - тегіл су топырақты шайып, құнарлы қабатты ағызып әкетеді.Егер топырақ бетінде өсімдік мол болса , топырақ қабаты аз шайылады.

Топырақтану институтында топырақ эрозиясы бөлімі ашылып оңтүстік және сол –к аймақтардың жел , су эрозияларын зерттеп , күресу шараларын ұсынды.Жалпы эрозиядан сақтану жолдары төмендегідей жұмыстар жүрілуі қажет:

1. Егістік маңына ағаш отырғызу

2. Агротехникалық шаралар жүргізу

3. Ауыспалы егіс айналымын сақтау

4. Қар тоқтату, тыңайтқыштар себу

5. Жерді аудармай жырту

6. Тау беткейлерінен көлденеңінен сатылай жырту

7. Селге қарсы құрылыстар салу.

8. Құм тоқтату

9. Бұл шаралар топырақтың жел, су эрозиясына ұшырауларын азайтады.

Мелиорация туралы мәлімет.

Өсімдіктерді суару. Мелиорация(лат.меліоратіо – жақсарту)— жерді жақсартуға бағытталған техникалық және шаруашылық-ұйымдастырушылық шаралар жиынтығы. Топырақты сумен, ауамен, қоректік заттармен қамтамасыз ету тәртібін жақсартуға, оны жел, су эрозиясы сияқты қатерлі құбылыстардан қорғауға мүмкіндік береді. Мұның негізінде ауыл шаруашылық дақылдары мен мал азығы ретінде өсірілетін шөптерден ұдайы мол өнім алуға болады. Мелиорацияның Қазақстан үшін айрықша мәні бар: республика жерінің басым бөлігін шөлді, шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтар алып жатыр. Олардың әрдайым суландыруды қажет ететіндігін адам баласы қола, темір дәуірлерінен бастап-ақ білгеТабиғат өзінің тылсым сырларымен қызықты. Оны зерттеп танудағы
ғылыми еңбектер әлі де аз. Бір өсімдіктер дүниесінің миллиардтаған құпиясы бар. Соның бірі жыртқыш және паразит өсімдіктер әлемі. Әрине жыртқыш, паразит деген ұғымдар тек жануарлар әлемінде емес өсімдіктер әлемінде де қолданыста бар сөздер.
Бұл өсімдіктердің тарихына үңілетін болсақ ең алғаш бұл жыртқыш өсімдіктер 18 ғасырда белгілі бола бастаған. Ең алғаш шыбынжек жапырақ (мухоловка) өсімдігіне ботаникалық түсінікті 1769 жылы ағылшын натуралисі Джон Эллисон өзінің Карл Линнейге жазған хатында сипаттаған болатын. Бұл хатта Д. Эллисон өсімдік өзіне қорек ретінде жәндіктерді ұстағанын сипаттаған болатын. Ал 1782 жылы неміс дәрігері А.В.Роттың росянка өсімдігінің жәндікті ұстап қоректенгендігі туралы жазған жазбасы Д. Эллисонның айтканын растай түсті.
Жыртқыш өсімдіктер – көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Қалың шөптердің арасында, батпақты жерлерде тіршілік етеді. Жәндіктерді фосфор, калий қоры ретінде пайдаланады. Жәндіктерді түрі өзгерген жапырақтары арқылы аулайды. Жәндіктерді өздеріне әдемі түстерімен, иістерімен, шырышты қоспаларымен еліктіреді. Жапырақтарында жәндіктерді қорытатын пепсин және органикалық қышқылдар болады.

Тамыр жүйесі жыртқыш өсімдіктерде нашар жетілген, бірақ мұндай өсімдіктер топырақтағы су мен жәндіктерден бөлінетін заттардың арқасында тез өседі, гүлдейді, көбейеді. Жыртқыш өсімдіктер Артикадан бастап тропиктік жерлерге дейін, яғни су жағалауынан бастап биік таулы аймақтарға дейін өседі.
Жыртқыш өсімдіктерді жәндіктерді аулау механизміне қарай 3 типке бөлеміз:
- Жапырақ тақтасындағы тікенді тістері арқылы аулау.
- Жапырақтарынан бөлінген шырыш арқылы аулау
- Құмыра секілді жапырағы арқылы аулау

Суару. Жыртқыш өсімдіктерге біздер пайдаланатын судан гөрі жаңбырдың суы, не арнайы дайындалған (құрамындағы рН – 6,5) су қажет. Біз пайдаланатын судың құрамында минералды тұздар бар, ол өсімдіктің тіршілігін жояды. Бұл өсімдіктердің көбісі батпақты жерлерде өсетін болғандықтан, ылғалды ұнатады. Бірақ кей жағдайда құрғақшылыққа төзімділері де кездеседі.

Қоректенуі. Ашық далалы жерде өскен жыртқыш өсімдіктер өзін – өзі қоректендіре алады. Бірақ бұл өсімдікті қолмен де қоректендіруге болады. Бірақ қорек көлемі шартты мөлшерден асып кетсе өсімдік өліп кетуі де мүмкін.. Көптеген жыртқыш өсімдіктер жарықтың мол түскенін қалайды. Кейбір түрі жасанды жарыққа да өссе, кейбірі табиғи жарықты қалайды.
Жыртқыш өсімдіктер – жәндіктермен қоректенетін автотропты өсімдіктер. Жәндікқоректі өсімдіктердің негізінен тропиктик аймақтарда кездесетін 6 тұқымдасы, 500- түрі белгілі. Қазақстанда 3 туысы, 6 түрі бар. Жәндікқоректі өсімдіктер өздерінің қорегін аулау үшін олардың организмдері әртүрлі күрделі жағдайларға бейімделген. Мысалы, дүңгіршек жапырақтарының саңылаулары болады, оның қалқаншасы ішке қарай ашылады да, ұсақ жәндіктер оған кіре алғанымен кері шыға алмайды, өсімдікке қорек болады. Тропикте өсетін непентестің жапырақ сағағы құмыра тәрізді болады, оған қонған жәндіктер құмыраның жылтыр ернеуінен өсімдіктің ішіне сырғып түседі де шыға алмайды. Ал дәнелдің жапырақтарын жабысқақ зат шығаратын қызыл түсті бездер қаптап жатады, оған қонған жәндік кері ұша алмай, өсімдікке жабысып қалады. Шықшөптерден шығатын хош иіске жәндіктер қонған кезде, олардың жапырақтары бүктеліп, жәндіктерді қысып қалады. Жаза беретін болсақ олар туралы қызықты мәліметтер көп-ақ.

Енді осы өсімдіктерге жеке тоқталып өтелік:

V. Жаңа сабақты қорытындылау

1) Қазақстанда қандай топырақ түрлері бар? Өз облыстарыңның топырағы қанадй?

2)Топырақтың гумусы деген не және ол оңтүстікке барған сайын неге азая береді?

3) Топырақ эрозиясы деген не?

4(Топырақ эрозиясымен күресу шаралары барма?

5) Өздеріңнің тұрған жерлерінің ауыл шаруашылық мамандары эрозияға ұшыраған топыраққа қандай шаралар қолдануда болса айтып бер

6.Үйге тапсырма.

VI.маз.Кескін картаға топырақ зоналарын түсіру.

VII.Бағалау

5 сынып. № 3 Сабақ 2.

Сабақ тақырыбы: Практикалық жұмыстар: жер учаскесіндегі күзгі жұмыстар

көкөніс жəне; Тамыр – өсімдіктің топырақтан қоректену мүшесі.

Мақсаты: Оқушыларға тамыр өсімдіктің топырақтан қоректену мүшесі екендігін түсіндіре отырып, тыңайтқыштар жайлы білім беру.
Көрнекілігі: Плакаттар, тірек-сызбалар
Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақ беру әдісі: сұрақ-жауап, баяндау
Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі
Психолгиялық дайындық
2.Үй жұмысын тексеру.
1. Тамырдың бөліктерін атаңдар? Аймақ құрып түсіндіріңдер.

2. Тамырдың өсуі деген не?

Суреттеме

Жауаптар

1. Тал, қарақат т.б. ағаштардың жас бұтағын, бөлме өсімдік-терінің жас өркендерін суға салып қойса … дамиды.

2. Тамыр арқылы топырақтан сіңірілген су және суда еріген мин-ералды тұздар … өтеді.

3. Қоректік заттар қорға жина-латын тамырларға … жатады.

4. Негізгі тамыр тұқымның … дамиды.

5. Тамырдың сабақтан айырмашылығы…. … шығармайды.

6. Тамырлар шығу тегіне қарай …. деп бөлі-неді.

7. Жас тамыр ұштарында … болады.

8. Қосалқы там-ырлар өсімдікті топыраққа мықтап бекітіп … күшейтеді.

9. Негізгі тамырдың жан-жағынан жанама тамырлар тарала-ды, олар … пайда болады. 10. Тамыр өсімдіктің … мүшесі.

1.Жер асты

2. Негізгі, жанама, қосалқы

3. Сору бөлігінде

4. Қосалқы тамырлар

5. Ұрық тамыршасынан

6. Сабаққа

7. Сәбіз, қызылша, шомыр

8. Жапырақ

9. Тамыр оймақшасы

10. Қоректенуін

3. Жаңа сабақ

Өсімдіктердің топырақтан қоректенуі минералды қоректену дейді.

Минералды қоректену

Тамыр

Топырақ

Жер үсті мүшелеріне ертіндісі ретінде ретінде жеткізіледі

Ұлпаларға таралады

Топырақта

Азот Фосфор Калий

Азот жетіспесе Фосфор жетіспесе Калий жетіспесе өте баяу өседі, жемістің түзілуі баяулап, өте аласа болып өседі,жапырақтары бозара салмағы кемиді тірек ұлпасы жетілмейдібастайды, жанамабұтақтары дамымайды

Топырақтан қоректену кезінде қатынасатын ұлпаларға жабын, өткізгіш, қоректік, ал мүшелерге тамыр жатады.

Тыңайтқыштар

Органикалық Минералды

қи, шымтезек, қарашірік, азот, фосфор, калий (күл)

құс саңғырығы

Кестемен жұмыс

Өсімдік аттары	Тыңайтқыш	Қай мүшесіне қажет	Шашу мерзімі	Қандай күйде
Қырыққабат	Азот	Жапырағы мен сабағына	Жаздың алғашқы айы	Сұйық ерітінді
Қызанақ	Фосфор, калий	Жемісіне	Жаздың екінші жартысы	Құрғақ және ерітінді
Картоп	Фосфор, калий	Түйнегіне	Жаздың екінші жартысы	Құрғақ және ерітінді
Күздік дақылдар	Калий	Барлық мүшесін суыққа төзімді етуге	Күзде, тұқым себер алдында	Құрғақ

Тапсырманы орында.

Тізімдегі органикалық және минералды тыңайтқыштарды бөліп кесиеге

толтыр.

Органикалық тыңайтқыш	Минералды тыңайтқыш

Азот селитрасы 4. Күл 7. Сүйек ұны 10. Көмір

Құс саңғырығы 5. Торф 8. Қарашірік

Суперфосфат 6. Қи 9. Нитрагин

Төмендегі сипаттамалар тыңайтқыштардың қай түріне тән екенін тұсына рет

санын қою арқылы анықта.

І	Азотты
ІІ	Фосфорлы
ІІІ	Калийлі

Жемістердің пісу мерзімін қысқартады.

Суыққа төзімділігін арттырады.

Сабақ пен жапырағының өсуін күшейтеді.

Тамыр мен түйнектің өсуіне әсер етеді.

4. Бекіту

1. Минералды қоректену деген не?

2. Тыңайтқыштардың неше түрі бар?

3. Органикалық тыңайтқышқа нелер жатады?

4. Минералды тыңайтқышқа нелер жатады?

5. Үйге тапсырма.

6. Бағалау

5 сынып. № 4 Сабақ 1.

Сабақ тақырыбы: Ағаш шебері верстагының мақсаттары мен құрылысы,

Сабақ мақсаты: Еңбексүйгіштікке үйрету.

Сабақ әдісі: Әңгіме,сұрақ – жауаптар өткізу.

Сабақ көрнекілігі: Верстак, қол бұрғы.

Сабақ барысы 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Жаңа тақырып мазмұны

3. Қорытындылау

4. Үйге тапсырма

Жаңа сабақ мазмұны

Оқушының ағашты өркемдеп өңдеуге арналған жұмыс орнында арнайы құрастырылған жұмыс үстелі, орындық, құрамдарды қоятын жер, құрал – жабдықтар, жұмыс киімі болады. Ағаш өңдейтін үстел екі бөліктен: ағаш өңдейтін үстіңгі бетінен және аяқтарынан тұрады. Үстелдің бетінде құрал – саймандар қоятын науаша болады. Өңделетін материалдың ұзындығына қарап, үстелдің бетіндегі ойыққа тіреуіш қадап, материалды тіреуішке тіреп немесе бұрандалы қысқышпен бекітіп, өңдеу жұмысын бастайды.

Біздің жыл санауымыздан бұрынғы V-III ғ. Алтай өңірінен Қара теңізге дейінгі сайын даланы қоныстанған түркі халықтарының түп аталары- байырғы сақтарөнерінің өшпес асыл мұраларын қалдырған.Демек қазақ халқыныңою-өрнек өнері түркі жосығымен, ал жосық ежелгі сақтар өнерімен, зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып, біздің заманымызға жеткен.

Көркемдеп өңдеуге қажетті ағаштарды халық шеберлері дүрыс таңдай білген.Оған майқарағай, терек, үйеңкі секілді жұмсақ ағаштарды пайдаланған. Олар жұмсақ болғандықтан,шытынап жарылмайды. Мұндай материалдан тілініп алынған бетіне өте нәзік ойықша, үшбұрыш және басқа өрнектерді орындау мен әзірлеу жұмыстары оңай жүргізіледі.

Көркемдеп өңдеу жұмыстарына бұтасыз жұмсақ ағаш түрін таңдап, қажетті өлшеммен кесіп, сүргілеп, әрлеп, тақтай бетіне өрнек бейнесін көшіреді. Өрнекті қашаумен немесе арнаулы пышақтың көмегімен салады. Өрнекті қандай түрде орындау үлгіге байланысты.

Ағаштың тығыздығы – ағаштың ішкі бәлісінде бос кеңістіктер бар. Егер бос жерлерді нығыздаса, біртектес қуыссыз қабат пайда болады. Ол ағаштың тығыздығын білдіреді. Тығыздақтың үлкен мәні бар, себебі тығыз ағаштар өте берік болады. Тығыздығы жоғары ағаштарды беріктігі мен жақсы өңделетін қасиеттері үшін жоғары бағалайды.

Ағаштың текстурасы. Ағаштың діңін тақтай етіп тілгенде оның жылдық сақиналарынан тік сызықтар секілді суреттер пайда болады. Осы суретті текстура деп атайды. Текстураның бойымен аралаған ағаш берік болады. Сондықтан ағаштарды құрылысқа немесе басқа жұмыстарға пайдалану барысында оның осы қасиетіне көңіл бөлген жөн.

Ағаш кемшіліктері: дымқыл, шіріген,жарылған, көзі өте көп, қисық т.б.

Дымқыл ағашпен бұйым жасау қиынға соғады. Әрі уақыт өте ол бұйым шіріп, жарылады. Яғни, жасалған бұйымның сапасы кетеді. Ағашты кептіру үшін оны арнайы тәсілмен, ағаш араларынан жел өтетіндей етіп жинайды. Ағашты жинағанда меңгеріп, беліне белдік қойып жинаған жөн. Олай жиналмаған ағаш қисаяды. Жасалатын бұйымға ағаш таңдағанда оның көзінің көп еместігіне көңіл бөлу керек. Көзі көп ағаштан бұйым жасау қиынға соғады. Әрі бұйымның сапасы төмен болады.

Ағашты кесуге қжетті ең басты құрал – қол ара. Ара қалыңдығы әр түрлі болат жолақтардан жасалады, оларды төсем деп атайды. Төсем өте қатты, тегіс және тілгіш болуы шарт. Оның иілгіштігі аз әрі тым қатты болса төсемнің тістері тез сынады. Араның тістері екі түрлі қызмет атқарады. Біріншіден, ол ағаштың талшығын кеседі. Екіншіден, кесілгенде пайда болған ағаштың ұнтағын сыртқа ысырып, шығарып отырады. Ұнтақтың көлемі кесілген ағаштың көлеміне қарағанда 5 – 7 есе көп болады. Сондықтан тістердің ара қашықтығының да маңызы бар.

Жақ ара ағашты кез – келген бағытта кесе алады.

Ағашты кескенде араны жұлқыламай, қатты салмақ салмай кесу керек. Дайын ағаштың кесетін жерін белгілеп, оны жұмыс үстеліне қояды. Сол қолмен ағашты тіреуге тіреп, оң қолмен кесу керек.

Ағаш беті тегіс болу үшін оны сүргілейді. Сүргілеу барысында ағаштың жұқа қабаты алынып тасталады. Оны жоңқа деп атайды. Сүргінің қалыбы темірден немесе ағаштан жасалады. Олардың кескіштерінің әр түрлі конструкциялық ерекшеліктері бар. Ағашты дөрекі сүргілеу жұмысын шерхебель аспабымен жасайды, мұндағы сүргілеу тегіс болмайды. Ұзын сүргі – жалпақ беттерді тазалап тегістеу үшін қажет аспап.

Сүргіленген бұйымның сапасын сызғышпен немесе арнайы бұрыштамамен тексереді. Егер бұйымның беті тегіс болса, оның барлық қабырғалары бір жазықта жатады.

Бұрғымен жұмыс істеу әдісіне назар аударыңдар. Бұрғының иінді бөлігін қолмен айналдыра отырып, алдын ала белгіленген жерді тесу керек. Ол үшін тескіштің ұшын тесілетін жердің дәл ортасына қояды. Бұрғыны сол қолыңмен ұста. Тесілетін бұйымды жұмыс үстелінің үстіне бекіт. Тескішті патронға қисайтпай бекіту қажет.

Сабақ қорытындысы: Оқушылармен сұрақ – жауаптар өткізу. Ағашты кесу барысын күзету.

Ағашты бұрғымен тесіп көрсету. Сүргілеу не үшін қажет екен?

Сүргінің қандай түрлері бар?

Үйге тапсырма: Тақырыпты оқып келу. Әр түрлі ағаш кесінділерін алып келу

5 сынып. № 5 Сабақ 2.

Сабақ тақырыбы: Құрылымдық материал ретіндегі ағаш туралы жалпы мəліметтер.

5 сынып. № 6 Сабақ 3.

Сабақ тақырыбы: Ағаштан бұйым жасап шығару, белгі қою, аралау, сүргілеу, бұрғылау

əдістерін пайдалана отырып ағашты қолмен өңдеу;

5 сынып. № 7 Сабақ 4.

Сабақ тақырыбы: Ағашты қолмен өңдеу, егеу, сүргілеу;

Сабақ мақсаты: Құрал – саймандарды істетуге үйрету. Эстетикалық тәрбие беру.

Сабақ әдісі: Практикалық сабақ.

Сабақ көрнекілігі:Ағаш түрлері, сүргі, т.б.

Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Жаңа тақырып мазмұны

3. Қорытындылау

4. Үйге тапсырма

Жаңа сабақ мазмұны

Балғаны дұрыс қолдана білу. Шегені балғамен дұрыс соғу кезеңдері. Балғаның басын баптау. Арамен ағашты дұрыс кесу. Балтамен жұмыс жасау кезеңдері. Балтаның жүзін қайрау. Қашаумен ағаш бөлігін шауып алу. Ағашты ойып алу. Сүргімен ағаштың жаңқаларын тазалау. Сүргі пышағын дұрыс орналастыру. Ағашты өңдеу құрал – саймандары: ара, сүргі, балға, қашау, тескіштер, балта, өлшеуіштер. Араның түрлері:қол ара, екі қолды ара, тік бұрышты ара.

Балға: ағаш балға, темір балаға. Ағаш балғамен ағашты соғады. Сүргілердің жұмыс істеу көлеміне байланысты кіші және үлкендері болады. Қашаумен ағаштың бөліктерін шауып алады. Қашауды ағаш балғамен соғады. Өлшеуіштер: бұрыштық өлшеуіштер, ұзындық өлшеуіштер, көлбеу өлшеуіштер.

Ағашты сүргілегенде, ол жұмыс үстелінің үстіне тегіс жатуы тиіс. Сүргілеу барысында өз денеңді, аспапты дұрыс ұстауды үйрен. Ол үшін деңенді алға қарай сәл еңкейтіп, сол аяғыңды ілгері қой. Оң аяғынды сол аяқтан сәл алшақ татып тірек етіп ал. Аспапты сол қолыңмен артқы жағынан ұста. Сүргілеген кезде күштің бәрі қолыңа түскен де, деңенді көп қозғалтпа. Алғашқы сүргілегенде сол қолыңа көбірек күш түсіріп, төсемнің алдыңғы жағын басынқыра , содан соң екі қолыңа бірдей салмақ салып, соңында салмақты төсемнің арт жағына ауыстыр.

Сабақты қорытындылау: Оқушыларға ағашты ұзынынан сүргілету.

Қауіпсіздікті сақтау ережесі.

Есіңде сақта!

1. Сүргі кескіштің жүзін және бұйым бетінің тегістігінің қолмен тексеруге болмайды

2. Сүргіні жерге қойғанда , оны жантайтып, кескішің өзінен кері бағытқа қарай жатқыз.

3. Сүргіленетін ағашты мұқият тексер. Шеге болмауы тиіс.

4. Ағашты жұмыс үстеліне арнайы бекіткішке мықтап бекіт.

Сабақ қорытындысы: Оқушыларға сүргіні бұзып, жинату.

Сүргіні жұмысқа дайындау.

Сүргілердің дұзі, олардың орналастыру тәсілдері.

а) Сүргінің жұмыс істеу тәсілі.

б) Жону тәсілдері.

Сабақ қорытындысы: Құралдардың жұмыс принциптерін көрсету. Оқушылардың жұмыстарын бақыла

Үйге тапсырма: Тақырыпты оқып келу

5 сынып. № 8. Сабақ 5.

Сабақ тақырыбы: Бұрандалы шеге жəне желімді қолдана отырып бұйымдарды

бір-біріне қосу жəне жинау;

Сабақ мақсаты: Бұрама шегені ағашқа бұрап енгізу арқылы оларда біріктіру әдістерін үйрету.

Оқушыларды ағаш кептіру,желімдеу технологияларымен таныстыру

Таным түсінік деңгейлерін дамыту

Сабақ көрнекілігі: Бұранда шеге,бұрауышбалға,біз,тістеуік.

Құралдар, Желім түрлері(ПВА,казейн желімі),фото-суреттер

Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Жаңа тақырып мазмұны

3. Қорытындылау

4. Үйге тапсырма

Жаңа тақырып мазмұны

Ағаш ұсталығында неғұрлым кеңінен қолданылатыны – ұзыңдығы 8-ден 50 мм-ге дейін жететін, қалпақшасы жалпақ келетін жалпы құрылыстық мақсаттағы шегелер. Олардың үй салғанда қолданылатын дөңгелек қималы түрінің ұзындығы 20-40мм, диаметрі 2-3 мм болады. Ал жәшіктерді, ыдыстарды құрастырғанда қағылатын шегелердің ұзындығы 25-80мм-ге дейін жетеді, диаметрі 1,6-30 мм. Әрқашан есте болатын бір нәрсе ылғал ағашқа қарағанда, кепкен ағаштың қақ айырылып кету қаупі күшті болады. Сондықтан кепкен, құрғақ ағаштармен жұмыс істеген кезде оларды шеге қағылардан бұрын суға батырып, дымқылдандырып алған жөн. Шегені ағашқа көбеу қағу біріктірменің мықтылығын қамтамасыз етеді. Бұрама шегемен құрастыру анағұрлым мықты әрі берік болады.Себебі оның сүйір бұрышты бұрама бөлігі жұмсақ ағаш материалдық ішкі жағында бұрандалы қуыстар жасайды. Сондықтан сыртқы құштар әсер еткен жағдайда оларға шегенің үйкеліс күші ғана емес, сонымен қатар ағаштық ішкі жағындағы бұрамалы ойық қуыстар кері әсер етеді де, тіреліс күштері қатты қарсылық көрсетеді.

Бөлшектерді құрастырып – бекіту кезінде бұрама шегелерді ұрып қағуға үзіл – кесілді тыйым салынады. Өйткені ондай жағдайда ағаштың ішкі қуысындағы тесіктің қабырғасын шегенің бұрандалы бөлігі опырып кетеді де, діңгектің қысып ұстау күші бірден кемиді.

Сабақты қорытындылау: 1

Ағаш желім түрлері:

Ағаш бөліктерін желіммен сауатты біріктіру,ол өз жіктерімен ажырамастай болып,бір ағаш сияқты кірігіп кетуді айтады.Жалпы шикізаттан жасалатын желімдер екіге бөлінеді.

Олар:жануар текті,яғни табиғи желім және синтетикалық,яғни жасанды желім.

Табиғи желімдерге:Мүйіз желімі,шел желімі,казеин желімі,казеинді цемент желімі

Синтетикалық желімдер:Поливинилацетат желімі(ПВА),пластифициралық-поливинилацентті эмульсия желімі,БФ-2 желімі,марс желімі

Сарамандық жұмыс

Үй тапсырмасын тексеру

1.Сараптау,талдау жасау

2.Бағалау

5.Үйге тапсырма: Шегемен, бұрама шегемен ағаш бөліктерін бекітіп, біріктіріп келу.

Желім түрлері және олардың кептіру уақытына сипаттама жасау.

6.Қорытындылауға арналған сұрақтар:

1 Біріктірме мықты болу үшін шегелерді қалай қағу керек?

2. Неліктен бұранды шегені қағуға болмайды екен?

3.Бұйым жасау барысында желімнің маңызы?

4.Желімдеу кезінде нені есімізге сақта қажет?

5.Желімдемес бұйым бетін немен тазарту керек?

6.Дымқыл бұйым бетіне желім пайдалануға бола ма?

5 сынып. № 9. Сабақ 6.

Сабақ тақырыбы: Ағаш өнімдерін əшекейлеп өңдеу; оның құрал – саймандары.

Сабақ мақсаты: Өнімдерді жаңа заман талабына сай өрнектеп,өңдеуге. құрал – саймандармен

жұмыс істетуге үйрету. Эстетикалық тәрбие беру.

Сабақ әдісі: Практикалық сабақ.

Сабақ көрнекілігі: Балға, ара, сүргі, қашау т.б.

Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі

2. Жаңа тақырып мазмұны

3. Қорытындылау

4. Үйге тапсырма

Жаңа тақырып мазмұны

Ағашты көркем өңдеу өнері
Ағаштан жасалған бұйымдарды көркемдеп өңдеудің ең ежелгі түрі оған өрнек ою болып табылады.Адам баласы ғасырлар бойы өзінің тұрған үйін, әбзелдерін , қолөнер бұйымдарын ою-өрнекпен көркемдеп , безеңдіріп отырған. Мысалы сақтар кезінде ағашқа бедерлеп мүсіндеу өнері кең етек алған. Ағаштан ойып жасалған шағын мүсіншілер мен сақтар ертұрман әбзелдерін көркемдеген , ағаш бұйымдарын безеңдірген.
Өрнекті оюды бірнеше тәсілі бар. Соның бірі-геометриялық бейнедегі өрнек. Мұндай өрнек ағаш бетіне геометриялық сурет салу арқылы жасалады. Олар үшбұрышты , төртбұрышты немесе шаршыны бірнеше үшбұрышқа бөлу арқылы өрнектеледі. Мұндай өрнектер өте шағын әрі кішкентай ойықтары болғандықтан , оларды зімпарақпен тазалау немесе әрлеу қиын. Сондықтан өрнекті орындау сапасы пышақпен қашаудың өткірлігінетікелеу байланысты.
Екінші тәсілі-өрнекті жұқалай тіліп салу. Мұндай өрнекті салғанда оның ізін пышақпен тіліп , өрнектің жиектерін көлбеулей жұқалап жонып алады. Бұл тәсілдің ерекшелігі , мұнда нобайы бойынша өңделетін бейне шет жақтарынан да өңделеді. Сондықтан да өрнекті жұқалай тіліп салу әдісі алынады.
Мұндай оюды бірнеше әдістермен орындайды:
-біріншіден өрнектің жиектерін дөңестеп жұмырлай жиектеп өрнекке кеңістіктегі көрініс беріледі.
-екіншіден өрнектің сыртқы жиегін өрнек дөнесінің ортасынан да ойықшалап бедер беріледі.
-үшіншіден , бірінші және екінші әдіспен орындалған өрнектің туын бедерлеу , бедерді өрнектің тәніне қарай таңдап , бедер беру тәсілімен орындалады.

ӨРНЕК-дегеніміз , кез-келген бұйымның сыртына түсірілген біртұтас байланысты әшекей. Ал ОЮ - дегеніміз , бұйымға түсірілген өрнекті пышақпен кесу арқылы , сондай-ақ бұйымды шабу кезіндегі ойып , өңдеу жұмыстарын айтамыз.
Көркемдеп оюда сызықтың өрнек ою әдісі де жиі қолданылады. Мұндай өрнекті ою , яғни кесу , екі немесе үш сызықты ойып кесу әдісімен жүргізіледі. Екі сызықты үшбұрышты ойық ой жұмсақ ағаштан тілінген тақтайға, ал үш сызықты ой тәсілі-қатты тақтайға өрнек салуда қолданылады.
Тегіс тақтаның бетіне өрнек салуды шығыңқы етіп мүсіндік бейнелердің жартылай көлемін мүсіндеуді, яғни ағашқа бедерленетін барельефті бедерлі ою деп атайды. Мөлтек ағаштан тұтас шабылатын келі-келсап, аяқ-табақ, саптыаяқ, ожау сияқты бұйымдарды жасау тәсілін жұмырлап ою дейді. Бедерлеп оюдың өзінде орындалу тәсіліне қарай бірнеше түрге ажыратуға болады. Егер тақтаға өрнек жосығын тіліп түсірсе-жосықтау деп , ал қашау ізі тіу салынса қиып ою деп аталады.
Ағаш бұйымдарын көркемдеп өңдеу мынадай шаралар арқылы жүзеге асырылады:
-Бұймның негізін талаптарға сай тазалау.
-Бұйымның барлық бөліктеріне өрнектерді жоспарлау
-Өрнектерді кесу
-Бұйымдарды бояу
-Боялған бұйымдарды тазалау
-бұйымды лактау
Кез келгенөрнектерін ойша бұрын оны міндетті түрде тазалап алу керек. Бұйым талаптарға сай тазаланғаннан кейін оған ойылатын өрнектер пішініне , құрылымына байланысты жоспарланады. Бұл талапты алын-ала орындалмаса , яғни өрнектерді кесіп алғаннан кейін тазаласа , оның жиектерін , деңгейін бүлдіріп алуы мүмкін.
Сонымен қатар ағашты көркемдеп өңдеу дегеніміз-ағашқа кез-келген геометриялық фмгураны белгілі ырғақпен өрнектеп салу ғана емес , өрнек үлгілерін шығармашылық тұрғыдан композициялы жүйелеу.
Қазақ ұсталары ағашты әсіресе жалтыруға , алабажақтап бояуға әуес болмаған. Себебі қазақтың ұлттық өрнектері негізінен ауқымды , көрнекі келеді. Сонан соң өрнекпен келесі өрнек бір-бірінен саусақ бойы тереңдікте бос қалатын аралық ауқым арқылы бөлектеніп тұрғандықтан , оюлардың нақышы дараланып , сәнді көрінеді де , қосымша боямалап әрлей түсуді қажетсінбейді.
Ағаштан әрлеудің, бояп көркемдеуден басқа лактау , эмальдау , жалатпалау тәрізді тәсілдері бар.Алайда , мұның бәрі-дәстүрлі қолөнерімізге келе бермейтін жаңа әдістер. Қазақ шеберлері ағашты үйкелеп жалтыратпаған , көбіне ағаштың өз реңін, өңдік өрнегін сақтаған немесе құралдың ізін қалдыру тәсілі арқылы оюлы заттың көркемдігін арттыра білген. Болмаса ағашқа сүйек қойып көркемдеген. Мысалы, ағаш ерге күміс таққан. Кейде бұйымның сырты толық матамен қапталып, үстіне өрнек кесілген ұшқатты бекітеді. Мұндағы кесілген орынның ашық жеріне матаның бейнесі көрініп әр беріледі. Жалпы алғанда жасандықтан табиғилықты артық көрген. Жоса , қына , томар бояу тәрізді табиғи бояғыштарды қолданған. Әрине аумалы замандарда бұрыңғы шеберлердің бояу , әрлеу әдістерінің көбі ұмтылған , себебі толық деректер жинақталмаған. Зерттеулер бойынша, ұсталар жосаны бір тәулік жылы суға шылап ерітіп , ағашқа жағып соңынан ірі қараның баурымен ысқылайтын болған. Бояудың көшпеуі үшін жосаға, томар бояға ашутас қосқан. Жосаланған ағаш қызыл-қоңыр түске еңіп тартымды рең ашады.
Қына мен жоса лак тәрізді жалтылдап , көзді қарып тез жалықтырмайды. Дегенмен оюлы ағаш өңін өзгерту , ылғалға шыдамдылығын арттыру үшін морилка тәрізді дайын бояғыштарды , сондай-ақ ішінарамайлы бояуды қолдануға болады.Темпера –майлы бояудың бір түрі , темперамен боялған ағаштың бетіне міндетті түрде лак жағуымыз керек. Себебі , темпера сумен араластырылып жасалатындықтан сыртқы ортаның әсерінен ағаш бетіндегі бояудың өңі кетіп , түсіп қалуы мүмкін.