Психикалы? дамуы тежелген балаларды? таным іс ?рекеті
Психикалы? дамуы тежелген балаларды? таным іс ?рекеті
Психикалы? дамуы тежелген балаларды? таным іс –?рекетіні? ерекшеліктері
Психикалы? дамуы тежелуі- ми ?ыртысыны? минималды, функционалды? за?ымдануы немесе балаларды? ?за? мерізімде ?леуметтік, аналы? немесе педагогикалы? депривация?а ?шырауы себебінен пайда болатынды?ы ?азіргі кезде аны?тал?ан. Б?л балаларды? ?моция ерік сферасын, таным, іс ?рекетіні? дамуы тежелуі, оны? сапалы ерекшеліктері педагогикал?ы т?зету шаралары ар?ылы орнына келуі м?мкін. Б?л терминді ал?аш рет Г.Е Сухарева ?з зертеулеріні? н?тижесінде ?сын?ан. Атал?ан себептерге байланысты психикасы дамуы тежелген балаларды? к?бінесе о?у ?лгеріміне тиімсіз ?серін тигізеді. О?у ?лгермеушілігі алты-жеті жастан аны? бай?алады.Оны? негізгі белгілері: саба??а белсенділіг бай?алмайды, берілген тапсырмаларды ?лкендерді? к?мегінсіз д?рыс орындай алмайды, сыныптастарымен аз араласады, ?з ойын ашы? айта алмайды, о?у мен жазу есептеулерде к?п ?ателер жібереді, тез шарша?ыш, ?з ?зін т?мен ба?алау, ?орша?ан орта?а сенбеушілікпен ?арауы, ?з к?шіне сенімсіздігі.
Сонымен, психикалы? дамуы тежелген балаларды? психикалы? даму ерекшеліктері, оны? ішінде ?сіресе зейінні? т?ра?сызды?ы, есте са?тау ?дерістеріні? жеткіліксіздігі болып табылады.Оны? б?рі ойлау ?абілетіне тікелей тиімсіз ?серін тигізуі м?мкін.
ПДТ балалаларды? зейін ?абілетін Л.И Персин, З. Трежсоглава, В,А. Пермякова, С.А. Домишкевич сия?ты ?алымдар зерттеп, соны? негізінде зейінні? бірнеше ерекшеліктерін ашып к?рсетті.
Зейінні? т?ра?сызыды?ы баланы? ж?мыс ?німділігін т?мендетеді. Бала 5-15 минуттан арты? ж?мыс істей алмайды.3-7 минут дем алып келесі тапсырманы орындау?а «к?ш жинайды» минуттарында ол орындап отыр?ан ісінен м?лдем алыстап, б?где заттармен айналысып кетеді.Азда?ан демалыстан кейін ?айтадан ?німді ж?мыс?а кірісе алады.
Зейін к?леміні? азды?ы баланы? а?паратты т?тас ?абылдай алмауымен т?сіндіріледі. Сонды?тан ойында?ы,о?уда?ы, т?рмыста?ы м?селелерді т?тас ж?не тиімді шешуге ?иналады.
Зейін шо?ырлауыны? т?мендеуі баланы? обьектіге назарынг толы? аудара алмауынан к?рінеді.Ж?мыс ?німділігі т?мендейді,?ар?ыны б?се?дейді. Б?л ?сіресе сомагендік ж?не церебральды органикалы? ПДТ т?рлерінде кездеседі.Зейін таралуыны? т?мендігі, бір уа?ытта бірнеше тапсырманы орындай алмауынан бай?алады.?сіресе егер ол ?рекеттер саналы ба?ылауды ?ажет ететін болса.
Жо?ар?ы ала?даушылы?, ?обалжу, к??ілді? жиі б?лінуі ПДТ балалр?а т?н белгі. Сырт?ы ортада?ы ?серлер (шу, б?гдедауыстар) б?л балалрды? ?німді ж?мыс істеуіне б?гет жасайды. Олар кез келген дыбысты?, к?ріністік тітіркендіріштерге сезімтал, ж?мыстарында к?п ?ателер жіберіп, абыржи бастайды.
З. Тржесоглава зейін тапшылы?ынан баланы? сал?ырттыры?ы, тапсырмалар мен инструкцияларды есте са?тай алмайтынды?ын айтады. Баланы? ?ателер жіберуі к?п жа?дайда материалды ме?гермегеннен емес, м??иятсызды?тан болады.
ПДТ балаларды? есте са?тау ?абілетіні? б?л т?рінде танымды? белсенділікті? т?мендігімен байланысты бастауыш сынып о?ушыларына мынадай тапсырма береді.суреттерде берілген заттарды есте са?тап, бас ?рпіне ?арай бірнеше топтар?а б?луді т?сіндіреді. Т?жірибе ?орытындысынан б?л балаларды? тапсырман орындау?а жо?ары ба?алу?а ?ызы?ушылы? танытпа?анынан ж?не есте са?тау ?абілетіні? т?мендігін к?рсеткен. Балалар к?рсетілген суреттерді ?мытып ?алып, ?ажетті ?ріпке ойдан алын?ан бас?а с?здерді орналастыр?ан.
Н.Г. Поддубная ыры?сыз есте са?тау ?абілетіні? орындалатынын берілген тапсырма?а байланысты дейді. Мысалы, вербальді тапсырмадан г?рі к?рнекі, ?ол?а ?стау?а болатын материалмен ?ызы?ыра? болатынды?ын д?лелелдейді.
Ыры?ты есте са?тау. Есте са?тау ?абілетіні? б?л т?рі логикалы? т?сілдермен ма?сатты т?рде ж?зеге асады ж?не баланы? оптималды психикалы? даму ??рылымында ж?йелі о?у?а негіз ретінде басты орынды иеленеді. ПДТ балалар?а жо?арыда атал?ан за?дылы? ?атысты болып ?ала береді: с?здік материалдан г?рі к?рнекі материал ана??рлым тез са?талады.Есте са?тау к?рсеткіші бас?а да психикалы? к?рсеткіштер сия?ты сау балалар мен кема?ылдар к?рсеткішіні? аралы?ын к?рсетеді.
ПДТ балаларды? мнемистік ?рекеті тек т?рлі мнемотехникаларды іздестірудегі т?мен белсенділікпен ?ана емес, ?здерінде бар ?леуетті м?мкіндіктерді пайдалана алмаумен сипатталады.Мысалы, материалды есте са?тауды? тиімді жолы ретінде орта? белгілеріне ?арай топтап алу.Заттарды та?ы бас?а ситуативтік белгілеріне ?арй топтастыруды? тиімді т?сілін ?йреткен со?, балаларды? есте са?тау к?рстекіштері ед?уір жо?арлап, тіпті сау балалар к?рсеткішінен де жо?ары бол?ан.Демек коррекциялы? ж?мыстар ?з н?тижесін к?рсеткен: ПДТ балаларды мнестикалы? ?рекетті? т?рлі жолдарына ?йретуге ?бден болады деп Н.Г Лутонян, В.Л.Подобед айт?ан.
Механикалы? есте са?тау. Механикалы? ес биологиялы?, психологиялы? т?різді бір?атар факторлар?а байланысты: психоорганикалы? синдромнан бастап, іс-?рекетке деген баланы? ?ызы?ушылы?ына дейін т.б.
Ойлау ?абілетіні? бас?а психологиялы? процестерден айырмашылы?ы, б?л ?рекетті? ?андай да бір ?иын м?селені, к?рделі ситуацияны шешумен байланыстылы?ы.Ойлау ?абылдау сия?ты емес, сезімдік т?жірибе айма?ынан асып кетеді. Ойлауда сенсорлы? а?параттар негізінде теориялы? ж?не практикалы? ?орытындылар жасалады.Ойлау болмысты тек заттар т?рінде ?ана емес, оларды? ?асиеті, ?зара байланысы, ?арым –?атынасы т?рінде я?ни, белгілі бір за?дылы?тар мен ?орытындылар т?рінде к?рстеді.
Психикалы? дамуы тежелген балар?а т?н белсенділік ынта ?ызметіні? б?зылуы ?мытша?ты? соны? ішінде тапсырманы ?мытып кету баланы? психикалы? жа?ынан т?скен салма?ты білдіреді. Б?дан бас?а к?птеген балалр ?шін назар зейінні? аз болуы ?абылдау ?рдісіне зиянын тигізеді.
Осындай кемшіліктер баланы? ??ымыны? ?алыптасуын тежейді.Психикалы? дамуы тежелген балаларды? а?ауында?ы ерекшеліктер на?ты заттарды? белгісіне деген ??ымдарыны?, зейіндеріні? жеткіліксіздігі. М?ндай жа?дайда со?ан с?йкес келетін т?зету ж?мысы болма?ан жа?дайда ойлау операциясыны? жеткіліксіздігіне ?келіп со?ады.
Психикалы? дамуы тежелген балаларды? с?йлеу тіліні? дамуы жалпы дамуында?ы тежелумен тікелей байланысты ж?не де біраз ерекшеліктері бай?алады, оны? ішінде балалар тілдік нормаларды сезінбей, аграмматикалы? формаларды ?олданады, неологизмдер к?п кездеседі.Еске саларлы? жай, кема?ыл балаларда м?ндай с?зжасам шы?армашылы?ы кезе?і м?лде болмайды.ПДТ балаларды? дыбыстау кемшіліктері арасында ?сіресе, ызы? дыбыстар(с,з)ж?не ?нді дыбыстар (м,н,,л,р) айтуда?ы ?ателіктері жиі кездесетін болса, ал 5-9 жаста?ы ?алыпты балаларда б?л кезде ?нді(р) ж?не ызы?(ш,щ,ж,ч) дыбыстарын айту кемістіктері бай?алады. Ызы? дыбыстарды? айтылуында?ы б?зылулар с?йлеу, есту анализіні? кемшілігімен тікелей байланысты.С?йлеу тіліні? лексикалы? жа?ы баланы? жалпы танымды? даму де?гейімен ты?ыз байланыста болады.ПДТ балаларды? т?мен танымды? ?абілеттеріне байланысты ?орпша?ан орта туралы аны? м?лімет бере алмайтын с?здік ?орды? ж?пынылы?ы к?зге т?седі.
С?йлеу тілінде негізінен етістіктер мен зат есімдер басым болып келеді, ал сын есімдер заттарды? к?зге т?сетін белгілерін атауда ?ана ?олданылады.
С?збен оны? айтатын заты арасында?ы байланыстар т?ра?ты емес. Кейде балалар антонимдер мен синонимдер жасау ?дісін д?рыс ?олдана алмайды, ?сіресе синонимдер ?атарын жасау ?иынды? ту?ызады.
7-8 жасар ПДТ балаларды? мінез-??л?ыда ?зіндік ерекше. Мектепте олар ?здерін ?лі мектепке дейінгі жаста?ы кішкене балалар сия?ты ?стайды.Оларда о?у?а деген ?ызы?ушылы?ы жо? немесе аса ?лсіз, мектепке деген жа?ымды ?атынасы да бай?алмайды.Оларды? жетекші ?ызметі ?лі де ойын болып ?алады. Ж?йелі т?рде о?ыту бастал?ана? дейін ПДТ балаларда ойын ?рекетіні? жо?ар?ы формасы- сюжеттік – р?лдік ойын ?алыптаспа?ан, ал шын м?нінде баланы ?з ?ызметіні? жа?а т?рін о?у ?ызметін орындау?а дайндайтын ойынны? осы формасы, тіпті ойынды ересектер немесе д?рыс дамып келе жат?ан ??рдастары ?йымдастыр?ан жа?дайда да б?л балалар ?зіне б?лінген р?лді орындай алмайды, біреуінен екіншісіне ауысып, манипуляциялы? ?рекет жасайды.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Психикалы? дамуы тежелген балаларды? таным іс ?рекеті»
Психикалық дамуы тежелген балалардың таным іс –әрекетінің ерекшеліктері
Психикалық дамуы тежелуі- ми қыртысының минималды, функционалдық зақымдануы немесе балалардың ұзақ мерізімде әлеуметтік, аналық немесе педагогикалық депривацияға ұшырауы себебінен пайда болатындығы қазіргі кезде анықталған. Бұл балалардың өмоция ерік сферасын, таным, іс әрекетінің дамуы тежелуі, оның сапалы ерекшеліктері педагогикалқы түзету шаралары арқылы орнына келуі мүмкін. Бұл терминді алғаш рет Г.Е Сухарева өз зертеулерінің нәтижесінде ұсынған. Аталған себептерге байланысты психикасы дамуы тежелген балалардың көбінесе оқу үлгеріміне тиімсіз әсерін тигізеді. Оқу үлгермеушілігі алты-жеті жастан анық байқалады.Оның негізгі белгілері: сабаққа белсенділіг байқалмайды, берілген тапсырмаларды үлкендердің көмегінсіз дұрыс орындай алмайды, сыныптастарымен аз араласады, өз ойын ашық айта алмайды, оқу мен жазу есептеулерде көп қателер жібереді, тез шаршағыш, өз өзін төмен бағалау, қоршаған ортаға сенбеушілікпен қарауы, өз күшіне сенімсіздігі.
Сонымен, психикалық дамуы тежелген балалардың психикалық даму ерекшеліктері, оның ішінде әсіресе зейіннің тұрақсыздығы, есте сақтау үдерістерінің жеткіліксіздігі болып табылады.Оның бәрі ойлау қабілетіне тікелей тиімсіз әсерін тигізуі мүмкін.
ПДТ балалалардың зейін қабілетін Л.И Персин, З. Трежсоглава, В,А. Пермякова, С.А. Домишкевич сияқты ғалымдар зерттеп, соның негізінде зейіннің бірнеше ерекшеліктерін ашып көрсетті.
Зейіннің тұрақсызыдығы баланың жұмыс өнімділігін төмендетеді. Бала 5-15 минуттан артық жұмыс істей алмайды.3-7 минут дем алып келесі тапсырманы орындауға «күш жинайды» минуттарында ол орындап отырған ісінен мүлдем алыстап, бөгде заттармен айналысып кетеді.Аздаған демалыстан кейін қайтадан өнімді жұмысқа кірісе алады.
Зейін көлемінің аздығы баланың ақпаратты тұтас қабылдай алмауымен түсіндіріледі. Сондықтан ойындағы,оқудағы, тұрмыстағы мәселелерді тұтас және тиімді шешуге қиналады.
Зейін шоғырлауының төмендеуі баланың обьектіге назарынг толық аудара алмауынан көрінеді.Жұмыс өнімділігі төмендейді,қарқыны бәсеңдейді. Бұл әсіресе сомагендік және церебральды органикалық ПДТ түрлерінде кездеседі.Зейін таралуының төмендігі, бір уақытта бірнеше тапсырманы орындай алмауынан байқалады.Әсіресе егер ол әрекеттер саналы бақылауды қажет ететін болса.
Жоғарғы алаңдаушылық, қобалжу, көңілдің жиі бөлінуі ПДТ балалрға тән белгі. Сыртқы ортадағы әсерлер (шу, бөгдедауыстар) бұл балалрдың өнімді жұмыс істеуіне бөгет жасайды. Олар кез келген дыбыстық, көріністік тітіркендіріштерге сезімтал, жұмыстарында көп қателер жіберіп, абыржи бастайды.
З. Тржесоглава зейін тапшылығынан баланың салғырттырығы , тапсырмалар мен инструкцияларды есте сақтай алмайтындығын айтады. Баланың қателер жіберуі көп жағдайда материалды меңгермегеннен емес, мұқиятсыздықтан болады.
ПДТ балалардың есте сақтау қабілетінің бұл түрінде танымдық белсенділіктің төмендігімен байланысты бастауыш сынып оқушыларына мынадай тапсырма береді.суреттерде берілген заттарды есте сақтап, бас әрпіне қарай бірнеше топтарға бөлуді түсіндіреді. Тәжірибе қорытындысынан бұл балалардың тапсырман орындауға жоғары бағалуға қызығушылық танытпағанынан және есте сақтау қабілетінің төмендігін көрсеткен. Балалар көрсетілген суреттерді ұмытып қалып, қажетті әріпке ойдан алынған басқа сөздерді орналастырған.
Н.Г. Поддубная ырықсыз есте сақтау қабілетінің орындалатынын берілген тапсырмаға байланысты дейді. Мысалы, вербальді тапсырмадан гөрі көрнекі, қолға ұстауға болатын материалмен қызығырақ болатындығын дәлелелдейді.
Ырықты есте сақтау. Есте сақтау қабілетінің бұл түрі логикалық тәсілдермен мақсатты түрде жүзеге асады және баланың оптималды психикалық даму құрылымында жүйелі оқуға негіз ретінде басты орынды иеленеді. ПДТ балаларға жоғарыда аталған заңдылық қатысты болып қала береді: сөздік материалдан гөрі көрнекі материал анағұрлым тез сақталады.Есте сақтау көрсеткіші басқа да психикалық көрсеткіштер сияқты сау балалар мен кемақылдар көрсеткішінің аралығын көрсетеді.
ПДТ балалардың мнемистік әрекеті тек түрлі мнемотехникаларды іздестірудегі төмен белсенділікпен ғана емес, өздерінде бар әлеуетті мүмкіндіктерді пайдалана алмаумен сипатталады.Мысалы, материалды есте сақтаудың тиімді жолы ретінде ортақ белгілеріне қарай топтап алу.Заттарды тағы басқа ситуативтік белгілеріне қарй топтастырудың тиімді тәсілін үйреткен соң, балалардың есте сақтау көрстекіштері едәуір жоғарлап, тіпті сау балалар көрсеткішінен де жоғары болған.Демек коррекциялық жұмыстар өз нәтижесін көрсеткен: ПДТ балаларды мнестикалық әрекеттің түрлі жолдарына үйретуге әбден болады деп Н.Г Лутонян, В.Л.Подобед айтқан.
Механикалық есте сақтау. Механикалық ес биологиялық, психологиялық тәрізді бірқатар факторларға байланысты: психоорганикалық синдромнан бастап, іс-әрекетке деген баланың қызығушылығына дейін т.б.
ПДТ балалардың механикалық есінің кемшілігі қысқа уақытты есте сақтау түрін тексеруден анықталған: есте сақтауға тырысудың алғашқы қадамындағы нәтиже өте төмен болған; есте сақтау көлемінің аздығы; ес өнімділігінң төмен деңгейі; есте сақтауға берілетін уақыттың ұзартылуын қажет етуі.
Ойлау қабілетінің басқа психологиялық процестерден айырмашылығы, бұл әрекеттің қандай да бір қиын мәселені, күрделі ситуацияны шешумен байланыстылығы.Ойлау қабылдау сияқты емес, сезімдік тәжірибе аймағынан асып кетеді. Ойлауда сенсорлық ақпараттар негізінде теориялық және практикалық қорытындылар жасалады.Ойлау болмысты тек заттар түрінде ғана емес, олардың қасиеті, өзара байланысы, қарым –қатынасы түрінде яғни, белгілі бір заңдылықтар мен қорытындылар түрінде көрстеді.
Психикалық дамуы тежелген баларға тән белсенділік ынта қызметінің бұзылуы ұмытшақтық соның ішінде тапсырманы ұмытып кету баланың психикалық жағынан түскен салмақты білдіреді. Бұдан басқа көптеген балалр үшін назар зейіннің аз болуы қабылдау үрдісіне зиянын тигізеді.
Осындай кемшіліктер баланың ұғымының қалыптасуын тежейді.Психикалық дамуы тежелген балалардың ақауындағы ерекшеліктер нақты заттардың белгісіне деген ұғымдарының, зейіндерінің жеткіліксіздігі. Мұндай жағдайда соған сәйкес келетін түзету жұмысы болмаған жағдайда ойлау операциясының жеткіліксіздігіне әкеліп соғады.
ПДТ балалардың ойлаудың барлық түрінде өзгешелігі байқалуы мүмкін:көрнекі әрекеттік, көрнекі- бейнелік, сөздік- логикалық.
Ойлау қабілетінің даму ерекшелігіне сәйкес ПДТ балалрды 3- топқа бөлуге болады:
Ойлау деңгейі қалыпты, бірақ таным белсенділігі төмен балалар. Бұл көбіне псиъхогендік тегі бар балалрда болады.
Таным белсенділігі тұрақсыз болуы, бірақ берілген тапсырманы өнімді орындауы.
Таным белсенділігінің жоқтығы және тапсырманы орындауда қиналатындығы.
Психикалық дамуы тежелген балалардың сөйлеу тілінің дамуы жалпы дамуындағы тежелумен тікелей байланысты және де біраз ерекшеліктері байқалады, оның ішінде балалар тілдік нормаларды сезінбей, аграмматикалық формаларды қолданады, неологизмдер көп кездеседі.Еске саларлық жай, кемақыл балаларда мұндай сөзжасам шығармашылығы кезеңі мүлде болмайды.ПДТ балалардың дыбыстау кемшіліктері арасында әсіресе, ызың дыбыстар(с,з)және үнді дыбыстар (м,н,,л,р) айтудағы қателіктері жиі кездесетін болса, ал 5-9 жастағы қалыпты балаларда бұл кезде үнді(р) және ызың(ш,щ,ж,ч) дыбыстарын айту кемістіктері байқалады. Ызың дыбыстардың айтылуындағы бұзылулар сөйлеу, есту анализінің кемшілігімен тікелей байланысты.Сөйлеу тілінің лексикалық жағы баланың жалпы танымдық даму деңгейімен тығыз байланыста болады.ПДТ балалардың төмен танымдық қабілеттеріне байланысты қорпшаған орта туралы анық мәлімет бере алмайтын сөздік қордың жұпынылығы көзге түседі.
Сөйлеу тілінде негізінен етістіктер мен зат есімдер басым болып келеді, ал сын есімдер заттардың көзге түсетін белгілерін атауда ғана қолданылады.
Сөзбен оның айтатын заты арасындағы байланыстар тұрақты емес. Кейде балалар антонимдер мен синонимдер жасау әдісін дұрыс қолдана алмайды, әсіресе синонимдер қатарын жасау қиындық туғызады.
7-8 жасар ПДТ балалардың мінез-құлқыда өзіндік ерекше. Мектепте олар өздерін әлі мектепке дейінгі жастағы кішкене балалар сияқты ұстайды.Оларда оқуға деген қызығушылығы жоқ немесе аса әлсіз, мектепке деген жағымды қатынасы да байқалмайды.Олардың жетекші қызметі әлі де ойын болып қалады. Жүйелі түрде оқыту басталғанағ дейін ПДТ балаларда ойын әрекетінің жоғарғы формасы- сюжеттік – рөлдік ойын қалыптаспаған, ал шын мәнінде баланы өз қызметінің жаңа түрін оқу қызметін орындауға дайндайтын ойынның осы формасы, тіпті ойынды ересектер немесе дұрыс дамып келе жатқан құрдастары ұйымдастырған жағдайда да бұл балалар өзіне бөлінген рөлді орындай алмайды, біреуінен екіншісіне ауысып, манипуляциялық әрекет жасайды.
