Адам ?мірі - басты ??ндылы?.

ТЛЕПОВА АЛИЯ ЕРКАЕВНА
Батыс ?аза?стан облысы, Б?кей Ордасы ауданы, Бисен ауылы
Бисен Жаникешев атында?ы жалпы білім беретін орта мектебіні? психологі
Адам ?мірі – басты ??ндылы?

            «Бала ауру, за?ип болса, баладан емес, т?рбиешіден;
       Бала тар ойлы а?ыма? болса, бала кін?лі емес, т?рбиеші кін?лі;
       Бала с?лулы?тан л?ззат ала білмейтін мыл?ау жанды болса,      бала айыпты емес, т?рбиеші жазалы» - деген М.Ж?мабаев.
     Ал біз, м??алімдер, «?иын» деген с?зді к?біне-к?п жас?спірімдерге  ?арата айтамыз. О?ан себеп не?
       ?иын о?ушыларды о?ыту мен т?рбиелеу  ?азіргі та?да педагогикалы?-психологиялы? проблема ретінде к?н т?ртібінен т?спей отыр?ан м?селе «?иын о?ушылар» саныны? жылдан-жыл?а артуы. «?иын о?ушылар» тек жас?спірімдер арасында емес, бастауыш сынып о?ушыларыны? арасында да бар. Сонды?тан о?ушыларды ерте жастан, бастауыш кезе?інен бастап ?ол?а алу керек. «?иын бала» деп тек тек ?ана саба? о?ымайтын, ?и?ар, т?ртіпсіздікке бой алдыр?ан балаларды ?ана атау?а болмайды. Психологияда ?ндемейтін, ішімдегіні біліп ал деп тома?а т?йы? ж?ретін балаларды да «?иын бала?а» жат?ызады. Осы орайда ?алым педагог В.Трифонов т?рбиесі нашар балаларды? пайда болуына ?орша?ан  ша?ын ортасы, отбасында?ы т?рбиесі ы?пал ететіндігін атап к?рсетті. Зерттеу барысында ?иын балаларды? 44%-ы толы? отбасы болма?анынан, 30%-да жа?ын туыстарыны? за? алдында жауап?а тартыл?андар, ал 15%-да ?ке-шешені? біреуі ішімдікке салын?андар екен. Б?дан шы?атын ?орытынды: ?иын балаларды? пайда болуыны? себебі – отбасы т?рбиесіні? д?рыс жол?а ?ойылмауы.     Тіпті жа?ымды отбасыны? ?зінде бала т?рбиесіне 18 минут ?ана б?лінеді екен. ?ал?ан уа?ытта бала компьютер, телефон, телевизор, дискотека,  т.б. сия?ты бала?а ?зіне ?найтын н?рселермен айналысады.
Со??ы жылдары елімізде адамдарды? ?з-?зіне ?ол салу ?рекеттері жиі орын алуда. К?пшілікті ала?датып отыр?ан осы дертті?  мектеп о?ушыларын да жа?алауы дабыл ?а?арлы? жа?дай. Со??ы уа?ытта ?з-?зіне ?ол ж?мса?ан ?ыз-бозбалаларды? к?бейіп кеткені м?селені тере?нен талдап, ты?ыры?тан шы?уды? жолдарын іздеуге м?жб?рлеп отыр. ?йткені суицид туралы айт?анда, е? алдымен статистика ауыз?а алынып, «кім кін?лі?» деген с?ра??а жауап ізделінеді. Статистика?а с?йенсек  ?аза?стан барлы? елдер бойынша ?з-?зіне ?ол ж?мсаудан 3 орында екен. Біра? м?селені? м?н-жайына барып, себеп-салдарын аны?тап, шешу жолдарын ?арастыру к?біне-к?п ?алыс ?алуда. Суицидті? ?зі екіге б?лінеді: бірі –ая?тал?ан суицид болса, екіншісі- о?ан ?мтылу. Ал осы жа?дай?а не итермелейді? Талдай келе,  бірнеше  себептерді аны?тады?. ?азіргі баланы? к?бі  ?мірде т?к ?иынды? к?рмеген, дегені орындалатын, с?ра?аны берілетін, шола? ойлайтын, ?те дамы?ан, гипербелсенді. Олар ая?талу н?тижесіне к?п м?н бермей, ?ыс?а ойлап, ?зіне ?ол ж?мсайды. Сонымен бірге, б?гінде ?араса?ыз, толы? емес, с?тсіз отбасылар к?п. Осыны? б?рі ?мірді ?лі толы? танып білмеген, онда?ы ?иынды?тармен к?ресе алмайтын бала ?шін ауыр со??ы. ?ке-шешеажырасты да кетті, ал баланы?жайы?алайболады? Ол б?ны ?алай ?абылдайды, осы?ан ой жіберіп жатырма? Жо?, ?рине. Осыданкеліп, баланы?асыласалуынемесежаманжол?ат?суісындыо?и?аларорыналады. Келесісебептер: ?з ??рбыларыны? арасында ?зін-?зі кемсіту, махабатта?ы с?тсіздік, жал?ызды?, ?зіне-?зі сенбеушілік, ?згелерден ?зін ?лсіз санау, ?зіне-?зі ?ана?аттанбау, отбасында?ыматериалды?жа?дайды?т?мендігі, отбасында?ыбала?ак??ілб?лмеушілік, о?шауланып?алуы, м??алімдермен ?арым-?атынасты? жа?ымсызды? жа?дайынан,  м??алімдерді? ?ділетсіздігінен.
       Психологтарды? зерттеуі бойынша  ?з-?зіне ?ол ж?мсау м?мкіндігіні? мынандай белгілері бар екен:
1. ?з ісін ?алып?а келтіру – ?ымбат ба?алы заттарын таратып беру, ?згелердегі д?ниесін жинастыру. Я?ни, б?рын ісіне сал?ырт  ?арайтын адамны? б?рін ?олына алуынан к?діктенуге болады. Б?л со??ы ?зірлік болуы м?мкін.
     2.  ?оштасу. ?міріні? ?р кезе?інде ?зіне жа?сылы? жаса?ан адамдар?а    ризашылы? білдіре бастауы.
3. Сырттай к??ілі то? адам – к?ш-?уаты артады. Егер ?з-?зіне ?ол ж?мсау туралы шешім ?абылданып, жоспар ??рылып ?ойса, онда осы та?ырыпта?ы ойлар оны мазалануын ?ояды, арты? к?ш-?уат пайда болады. Сырттай ?з-?зін еркін ?стайды - ?лім туралы ойдан бас тарт?ан секілді болып к?рінуі ы?тимал. Алайда к?ш-?уатты? артуы ?за? мерзімдегі депрессиядан да ?ауіпті болуы м?мкін.
4. ?а?азда?ы белгілеріне назар аудары?ыз (заттарда, жазбаларда, к?нделікте)
5. С?з ж?зінде белгі беруі немесе «?лемін» деп ?ор?ытуы
6. С?зімтал жас?спірімдерде болатын ая?асты ашу
7. Жа?ын адамын жо?алт?ан, ?йін жо?алт?андарда жо?арыда атал?ан белгілер кездеседі.
8. ?й?ысызды?ты? к?рініс табуы.
Ал жас?спірімні? суицидке бой ?руына ?арсы т?рушы факторлар:
    *?зіні? туыстарына, ?те жа?ын адамдарына деген ??рмет сезімі;
*Жауапкершілік,аманат сезімін сезінуі;
*?з денсаулы?ына м?н беру;
*?зіне ?ол ж?мсауды “мас?ара” деп таны?анды?тан ??гіме тал?ысынан ?ашу;
*?мірлік,шы?армашылы?,отбасылы? жоспарларыны? болуы; 
Суицидтік мінез-??лы?ты жас?спірімді зерттей келе, енді осы ты?ыры?тан ?алай шы?амыз деген сауал?а жауап іздеуде. Алдымен д?рыс ма?сат ?ойып, жоспарлы т?рде ж?мыс ж?ргізу керек.  Б.Ж?никешев атында?ы ЖББОМ-інде мына ма?сатпен ж?мыс жасап келеді:?стаздарды?, о?ушыларды? суицид ж?нінде білімін арттыру,?мірге деген ??лшынысын ж?не ?мір туралы ой-?рісін дамыту.
Ол ?шін жас?спірімдер депрессиясыны? алдын алуда?ы ата-ана міндетін аны?тау:
     *Жа?ымды сипатта ??гімелесе отырып, баланы? жа?дайын с?рау;
*Т?рлі с?ра?тар ?оя отырып, болаша??а жоспар ??ру?а к?мектесу;
*Бала?ызды жа?а істерге жетелеу;
*?йдегі міндеттерді орындауды? жа?а т?сілдерін ойлап табу;
*Баланы? к?н т?ртібін ?ада?алау;
*?немі ?оз?алыста?ы спорт т?рлеріне ?атыстыру;
*Маманны? –психологты?,психотерапевті? ке?есіне ж?гіну.

Балаларда суицид болмас ?шін сынып жетекші жасайтын іс-?рекет:

*Баланы? ?з к?ші мен м?мкіндігіне сендіру;
*Белсенділігін арттыру;
*Т?сіністік ж?не жанашырлы? таныту;
*Баланы? т?ртібін ?ада?алау, оны? ?з ?атарында?ылармен ?арым-?атынасын сараптау;
*Мектеп ?кімшілігіні? м??алімдер мен о?ушы арасында?ы ?арым-?атынас стилін ?ада?алап, м?н беріп отыруы;
     *Жа?ымды сипатта ??гімелесе отырып, баланы? жа?дайын с?рау;
*Т?рлі с?ра?тар ?оя отырып, болаша??а жоспар ??ру?а к?мектесу;
*Бала?ызды жа?а істерге жетелеу;
*?йдегі міндеттерді орындауды? жа?а т?сілдерін ойлап табу;
*Баланы? к?н т?ртібін ?ада?алау;
*?немі ?оз?алыста?ы спорт т?рлеріне ?атыстыру;
*Маманны? –психологты?,психотерапевті? ке?есіне ж?гіну;
*Ата-анамен ты?ыз байланыста болу, ке?естер беру,сауалнама ж?ргізу;
*Жеткіншектер  ортасында  зиянды  ?деттерді? алдын алу   бойынша  а?арту      ж?мыстарын к?шейту.
*О?ушылармен «Мен  ?мірді  та?даймын», «Мені? отбасым- мені?  байлы?ым», «Мен ж?не мені? ???ы?ым», «?мір неткен керемет!» та?ырыбында   сынып  са?аттарын, шы?армалар жаздыру
*Сенім телефонын ?йымдастыру
Ата-аналар мен ?стаздар к?мек к?рсету ?шін не істеу керек?

    1.Суицид шешіміні? кілтін ізде?із. ?зіне -?зі ?ол ж?мсауды? алдын алуды? жолы достарыны? ?атысуымен к?рсетілетін ?ам?орлы? ?ана емес, сонымен бірге алда келе жат?ан ?иынды?ты танып-білумен де сипатталады.
    2. Суицидке т?л?а ретінде ?ара?ыз. Сіз ?рбір адамны? суицидтік т?л?а екенін ?арастыры?ыз.Егер сіз біреуді? ?міріне ?ауіп т?ніп т?р деп ойласа?ыз, ?з а?ыл-ойы?ыз бойынша ж?мыс жаса?ыз.
    3. Жылы, мейірімге толы ?арым-?атынас орнаты?ыз.
    ?апа бол?ан адам ?зіні? ойымен мазасы кетіп, эмоционалды? да?дарыс?а ?шыра?анны? орнына, ?зіні? м?селелерін т?сінуі ?ажет. ?зін ештемеге икемсіз, ешкімге керексіз сезінген адам ?шін айналасында?ыларды? назар аударып, к??іл б?луі сергіткіш ??рал болып табылады. Д?л осындай ?діс ар?ылы сіз оны? о?шауланып ?ал?ан жанына жол ашасыз.
    4. М??ият ты?даушы бола білі?із. Суициденттерді? к?п б?лігі о?шауланудан зардап шегеді. Со?ан орай олар к?п ретте сізді? а?ыл-ке?есі?ізді ты?дамауы да м?мкін. Б?л ретте олар ?здігінен ашыл?ысы келеді.М?ндай жа?дайда, депрессия?а т?скен жанны? ?зі к?бірек с?йлегені д?рыс, ал сіз м??ият ты?дай білсе?із де, жетіп жатыр.
    Сізде егер жолдасы?ыз ?з с?ра?ы?ыз?а дереу жауап бере ?оймаса, ашу-ыза, ?кпе пайда болуы ?бден ы?тимал. Егер біреу сізге ?зіне ?ол ж?мса?ысы келетін ниетін айтып жатса, бас салып оны айыптаудан ?зі?ізді аула? ?ста?ыз. ?зі?ізді сабырлы, ?алыпты ?стау?а тырыс?аны?ыз абзал.
    Сіз былай деуі?ізге болады: «мен сені? ашылып, ?з проблема?мен б?лісіп отыр?аны?а ризамын. ?йткені, ол ?шін де ?лкен ерлік ?ажет».        Болмаса оны? ашу – ыза?а, ?ор?ыныш?а толы ??гімесін м??ият ты?дау ар?ылы о?ан зор к?мек к?рсетуі?ізге де болады. Тіпті кей жа?дайда еш ?ндемей-а?, онымен бірге отырса?ыз, соны? ?зі оны? ?ай?ысын ?лде?айда же?ілдетіп тастауы ы?тимал.
    5. С?зге таласпа?ыз.Суицидтік ?ауіппен кезіккенде, ата-аналар к?п ретте: «ойланса?шы, сен бас?а ?з ?атарлары?мен ?лде?айда жа?сы ?мір с?ресі? ?ой, керісінше, та?дыры?а рахмет айтуы? керек» деген сынды алдаусыратулар айтады. М?ндай жауаптар ар?ылы о?ан туыстары к?мектесем деп, керісінше ?рекетке бой алдырып алады.
    6. Сауалдар ?ойы?ыз. Егер сіз «?йтеуір ?з-?зі?і ?ол ж?мса?ы? келіп ж?рмеген шы?ар» деген сынды ?и?ар с?ра?тар ?оятын болса?ыз, ?лбетте, ?зі?із к?ткен жауапты аласыз. Ол сізге «Жо?» деп жауап береді, б?л ретте сіз о?ан к?мектесе алмайсыз.
    Жа?ыны?ызды? да?дарысын ??ынуды? е? ?тымды т?сілі- о?ан тіке с?ра? ?ою: «Сен суицид жайлы ойлайсы? ба?». Егер ол суицид жайлы ойлап ж?рмеген болса, б?л с?ра? оны ол ой?а жетелей ?оймайды. Ал егер сол жайында к?птен ойлап ж?рген болса, онда ол ?зіні? жа?дайына ж?ртты? назар аудара баста?анын сезініп, же?ілдеп ?алары с?зсіз.
    7. Бос ж?батуларды? еш ?ажеті жо?. Психологиялы? ?ор?анышты? е? басты ?дістеріні? бірі – рационализация болып табылады.С»з суицидтік ?ауіпті естігеннен кейін: «Жо?, сен олай ойламайсы?!» дегі?із келуі м?мкін. Ал б?л оны? емес, тек сізді? ?аупі?ізді ?ана сейілтетін н?рсе.
    8. ??рылымды? шешімдер ?сыны?ыз.
    Суицидті? алдын алу ?дістеріні? е? ма?ыздыларыны? бірі – оны? ?зін жайсыз сезінуіні? к?зін аны?тауда жатыр. Б?л ?те ?иын болуы м?мкін, ?йткені ол адамны? проблемасыны? к?зі осы ??пиялылы?та жататыны белгілі. Сонды?тан, е? ?тымды с?ра?тар т?мендегідей бол?аны д?рыс: «Са?ан со??ы кезде не болды? ?ашаннан бері ?иналып ж?рсі??, «Осындай ?згерістер пайда бол?аннан бері ?мірі?де не ?згерді?», «Айнала?да?ылармен ?андай ?арым-?атынас орнатып ж?рсі??» деген с?ра?тар орынды болар еді. ?з-?зіне ?ол ж?мса?ысы келген адамды ?з проблемасыны? к?зін, себебін аны?тау?а ба?ыттауы?ыз керек.
    ?апалы баламен ??гімелесу ?шін, оны? ?зі ?ай?ысы, ашуы жайлы ашы?, еркін ??гіме айта алуына жа?дай жасау ?ажет. Ал егерде ол м?лде ??гімелескісі келетін кейіп танытпаса, сіз ??гімеге тарты?ыз. Б?л ретте сізге «бай?ауымша к??іл-к?йі? жо? ?ой», «сені? жыла?ы? кеп т?р?ан сия?ты», «сені бір н?рсе мазалап т?р-ау шамасы. Менімен б?ліссе?, сені т?сінуге тырысар едім» деген сынды с?здер к?мектеседі.
    9. ?міт шо?ын сыйла?ыз.Депрессия?а бейім балалармен ж?мыс жасауды? ма?ызы ?те жо?ары ж?не ол ?лкен жауапкершілікті ?ажет етеді. Сонды?тан, психотерапевтерді? к?бі оларды? с?зі мен сезіміне баса назар аудару?а ке?ес береді. ??пия ж?рген ойлар ??пиялылы?ын жо?алт?ан кезде, м?селені? де шешілуі о?айлай т?седі. ?зін-?зі жеп ж?рген жан «Мен б?л м?селені ?алай шешетінімді білмеймін.Біра? мені? ?иыншылы?тарым белгілі бол?ан т?ста, менде ?міт бар ?ой» деген ой?а келуі ?бден м?мкін.
    10. Суицид ?аупіні? д?режесін аны?та?ыз.
    11.Жо?ары суицидтік ?ауіпте адамды жал?ыз тастау?а болмайды.М?ндай жа?дайда оны? ?асында ?за?ыра? болу?а тырысы?ыз, болмаса ?зі?ізді ауыстыратын бір адамды ?алдыры?ыз. Тіпті суицидентпен келісімге келуге де болады. О?ан ?з-?зіне ?ол ж?мсамас б?рын, жедел ж?рдем ша?ыр?ан да а?ат болмайды. Сіз ?з ісі?ізге жауапкершілікпен ?арауы?ыз ?ажет.
    12. Мамандар к?мегіне ж?гіні?іздер.Психиатрлар мен клиникалы? психологтарды? к?мегі зор болады.
    Б?гінде т?рбие беруді? ау?ымы ке?, талабы жо?ары. Со?ан сай заман талабы б?гінгі отбасына ?лкен жауапкершілік пен жо?ары білімділікті ж?ктеп отыр. Осы т?ста Ресей ?алымы А.Пинт: «Ата-аналар бала?а жа?сы т?рбие беру ?шін оны? мінез-??л?ында?ы ?рбір ?са?-т?йек ?згерістерді бай?ап білуге ?абілетті болуы керек. Педагогтар секілді кез келген ата-ана?а да педагогикалы? такт ?те ?ажет. олар балаларын суы?тап ?алудан немесе ?р т?рлі ауру?а шалды?удан ?ор?ап, алдын алып ж?реді де, ?здеріні? д?рекі с?здері мен ?рекеттері ар?ылы оларды? ж?йке ж?йелеріне кері ?сер ететінін ескере бермейді» деген с?зі бар.    
    Хал?ымызда «Бала – ата-ананы? бауыр еті» деген ?анатты с?з бар. ?р ата-ана ?шін баласы соншалы?ты ма?ызды. Олай болса, бала туралы ойланайы?.