«Өмір тіршілік қауіпсіздігінің негіздері»

«Өмір тіршілік қауіпсіздігінің негіздері» пәні бойынша дәрістің конспекті пәннің ақпараттық мәліметінен құрылады және адам ағзасына негативті факторлардың әсерін алдын-ала ескеруден, бейбітшілік және төтенше жағдай пайда болу кезіндегі өндірістік, тұрмыстық ортада қауіпті факторлардың әсер етуінен пайда болатын зардаптардың жою негіздерінен, «адам – өмір сүру ортасы» жүйесіндегі қауіпті және зиянды факторлардың идентификацияның сұрақтарын баяндаудан, сонымен қатар алғашқы көмек көрсету кезіндегі қажетті медициналық қысқаша мәліметтерден тұрады.

Пәннің қандай болсын сұрақтарын өздігімен анық қарастыруға мүмкіндік беретін оқу және анықтама әдебиеттерінің, сонымен қатар Қазақстан Республикасының мемлекеттік нормативтік актының сілтемелері қолданылады.

ПМУ барлық мамандықтарының студенттері үшін.

Кіріспе

Адамның өмір сүрудің әр түрлі жағдайларда қауіптен қорғай мәселелері әлемде біздің ата-бабамыз болуымен бірге пайда болған. Биологиялық әлемнің өкілдерінен адамдарға қауіпті табиғи құбылыстар зиян келтірген.

Қазігі кезде адам көбінесе өзімен жасалған қауіптерден (жол-көлік оқиғалары, өндірісте қайтыс болу, алкоголдан өлім жағдайлары және т.б.) зардап шегеді.

Статистикалық мәліметтері бойынша адамдар табиғи, антропогенді, биологиялық, экологиялық, қоғамдық апаттардан өледі, ауру және мүгедек болады.

Көптеген ғалымдардың еңбектерімен қазіргі уақыттағы қауптерден адамдарды қорғау әдістерді және құралдарды әзірлеу үшін ғылыми алғышарттар жасалынған. Өмір тіршілігінің қауіпсіздігі (ӨТҚ) қауіпті және одан адамдардың қорғауын зерттейтін комплексті ғылыми пәні болып саналады.

ӨТҚ оқу пәннің негізгі ережелері:

• Адам қызметі қауіпті;

- қауіп – адамға, сонымен қатар жалпы мемлекетке,қоғамға қауіп төндіреді.

- қызметтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету – мемлекет, қоғам, тұлға үшін міндетіболып табылады. Қауіпсіздік деп қазіргі этаптағы ғылыми және экономикалық өсуіне көнетін қауіп деңгейімен түсіндіріледі. Қауіпсіздік – құптауға болатын қауіп-қатер.

Қауіпсіздік идеологиясын құру, қауіпсізді ойлауын және мінез-құлқын жасау үшін қажетті оқу пәні- өмір тіршілік қауіпсіздігінің негіздері болып табылады.

ӨТҚ меңгерген адам қауіптен сенімді қорғалған, басқа біреуге зиян келтірмейді, қауіпті жағдайларда сауатты іс-әрекет жасау қабілеттілігі бар.

- ӨТҚ адамның өмір мен қызмет үрдісіндегі кездесетін барлық қауіпті қарастырады

ӨТҚ міндеттің төрт тобын шешеді:

1 Өмір сүру ортасының негативті әсерінің идентификациясы (тану және сандық баға) ;

2 Адам ағзасына негативті факторлардың әсерін ескерту немесе қауіптен қорғау;

3 Қауіпті және зиянды әсерлердің зардаптарын жою;

4 Адамның дұрыс өмір сүру ортасын құру;

Өмір тіршілік қауіпсіздігінің көрсеткіші өмір сүру ұзақтылығы болып табылады. Алғашқы адам үшін 25 жыл құрайды. Адамға табиғи қауіп әсер еткен. Цивилизацияның жетілуімен байланысты (ғылымның, техниканың, экономиканың және т.б. дамуы) зиянды факторлардың саны өсуде, бірақ негізгі элементі одан қорғану болып табылады. Сондықтан адам қауіпсіздігінің деңгейі өсуде. Қазақстанда орташа өмір сүру ұзақтылығы 64,4: ер адамдардың – 61,1; әйел адамдардың – 70,2 жыл.

Жаңа технология құрып табиғатқа басып кірген адамдар жасанды өмір сүру ортасын - техносфераны құрайды. [1, с. 5-8; 2, с. 3-8]

1 Потенциалды қауіп туралы аксиома

Қоғамдық практикалық қызметтің талдауы бекітуге мүмкіндік береді – әр бір қызмет қауіпті болып саналады.

Осы аксиомадан алдын-ала қорғайтын шараларына қарамастан әр қашанда қауіп-қатер сақталатын қорытынды шығаруға болады.

Тәуекел - мүмкін болатын оқиғалар санына уақыт бірлігіндегі жағымсыз зардаптардың қатынасы. Қаіпсіздіктің қажетті деңгейін ұстап тұруға қорғайтын шаралар мүмкіндік беретін кезіндегі тәуекел қабылдауға болатын тәуекел деп санауға болады. Әдеттә жағдайларда адам өлімінің қабылдауға болатын тәуекелі жылына 1000000 жағдайға 1 құрайды. [1, с. 8-16; 3, с. 7-9]

2 Адамның функционалды мүмкіншіліктері және оның өмір сүру ортасымен сыйысушылығы

Эволюция барысында адам ағзасы әр түрлі өмір жағдайларына бейімделген, бірақ ағзаға сыртқы ортасының негативті факторларының әсері жалғасуда.

Ағзаның даму үрдісіндегі жүйке жүйесі қоршаған ортамен оның бірлестігін қамтамасыз ететін жетекші болып саналады. Сыртқы орта мен ағзаның бірлестігі жүйке жүйесімен және гуморалды жолымен жүзеге асады.

Жүйке реттеу жүйке жүйесімен жүзеге асырылады – біздің денеміздің барлық мүшелері қамдалған жүйке арқылы бастын және арқа миымен. Гуморалды реттеу ағзаның ішкі ортасын құрастыратын басқа да сұйықтар және қан арқылы іске асырылады.

Жүйке орталық жүйке жүйесі және жеке мүшелер және ағза талшығы арасындағы байланысты құрайды.

Рецепторы – анықтаған факторлардың әсеріне таңдау қабілеттілігі бар арнайы жүйке талшығы (көздегі тор қабырының фоторецепторлары, құлақ фонорецепторлары, тамырдың баро – и осморецепторлары, терморецепторлары, науқастық рецепторлары және т.б.)

Жүйке жүйесінің функциялары рефлекс механизмы бойынша жүзеге асады. Рефлекс – бұл ішкі немесе сыртқы ортасынан пайда болатын тітіркендіргіштерге реакция.

Анализаторы - ағзаға әсер ететін тітіркендіргіштің талдауын қамтамасыз ететін функционалды жүйелері (көру, есту, иіс сезу, тері, қозғау анализаторлары).

Иммунитет – инфекционды науқастарға ағзаның жұқтырмаушылығы.

2.1 Өмір сүру ортасымен адамның сыйысушылығы

«Адам-орта» жүйесі тиімді жұмыс жасау және адам денсаулығына зардап әкелмеу үшін орта мен адамның арасындағы сыйысымдылығын қамтамасыз ету керек.

Антропометрикалық сыйысушылық жұмыс үдісінде опеатордың жайын (дене тұрысы), сыртқы кеңістігін шолу мүмкіндігін, адам денесінің өлшемдерінің ескеруін қарастырады.

Биофизикалық сыйысушылық адам дұрыс физиологиялық күйін және қабылдауға болатын жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ететін осындай қоршаған ортаның құруын түсіндіреді.

Энергетикалық сыйысушылық қозғалыстың нақты жылдамдығының, жұмсалатын қуаттылығының, қолданылатын күштің қатынасында адамның оптималды мүмкіншіліктерімен көлікпен бақылау мүшелерінің келісуін қарастырады.

Ақпараттық сыйысушылық. Адам күрделі жүйелерде физикалық үрдістермен басқара алмайды, үрдістің жолы туралы куәліндіретін дабылды естейді, аспаптардың көрсеткіштерімен қолданылады. Осындай жағдайда есі мен назарына жүк салдырмай адам қатесіз қабылдауға және өндеуге болатын ақпарат қажет.

Психологиялық сыйысушылық адамның психикалық ерекшеліктерімен байланысты. Адамның қажу күйіне және басқа да психикалық түсу маманның қызметінің қауіпсіздігін азайтады. Адамның тиісті тиеуі 40-60% максималды тиеудің аспау керек. Әлеуметтік сыйысушылық қоғамдық топтың нақты адамға және адамның нақты қоғамдық топқа қатынасын ескереді. Әлеуметтік сыйысушылық адамның психологиялық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан оқшауланған топтардағы экстремалды жағдайды көрсететін әлеуметтік-психологиялық сыйысушылық деп атайды. Технико-эстетикалық сыйысушылық адамның техникамен қатынасынан қанағаттанушылығын қамтамасыз етуінде көрінеді. [1, с. 27-47; 2, с. 62-77; 3, с. 12-44]

3 Еңбек физиологиясының негіздері

Еңбек физиологиясы – еңбек қызметінің әсерінен адам ағзасының функционалды күйінің өзгеруін зерттейтін ғылым.

Адам еңбек қызметінің үрдісі барысында әр түрлі жұмыс түрлерін орындайды. Ол физикалық және ой еңбегі болып бөлінеді. Қазіргі уақытта өндірістік үрдістердің автоматизациясы мен механизациясымен байланысты еңбек қызметінде физикалық кедергісі азаяды және жоғарғы жүйке қызметі жоғарлайды.

Жұмыс қабілеттілігі деп анықталған көлемі мен сапасы бар жұмысты берілген уақыт аралығында жеткілікті эффективтілігімен орындайтын адамның потенциалды мүмкіншілігін түсіндіреді.

Ауырлық ұғымы физикалық еңбекке (қолмен көтерілетін жүктің максималды өлшемі, ауысымына қолдық жүк айналымының мөлшері және т.б.) жатады.

Кедергілеу ұғымы ой еңбегіне жатады (бір қалыпты жұмыс, эмоционалды, интеллектуалды кедергі және түб)

Демалыс дәне еңбек режимін рационалды ұйымдастыру, еңбек әдетін жылдам меңгеру жағдайларын жасау, еңбек үрдісін рационалды ұйымдастыру негізгі болып есептеледі. Осы міндеттердің шешуімен эргономика айналысады. Эргономика жұмыс орның ұйымдастыру, құрал-сайман мен жабдықтарды құрастыру бойынша ұсыныс береді.

Негізгі назарды тұрмыс үйлер мен өндірістің микроклиматына аудару қажет. Микроклимат термо реттеуге әсер етеді. Термо реттеу – адам денесінің температурасы қалыпты болуына әсер ететін жылуөнімі мен жылуберу арасындағы тепе-теңдігін қамтамасыз ететін үрдістердің жиынтығы.

Жұмыскерлердің кызып және салқындап кету мүмкіндігінен қорғау мақсатында жұмыс орынға келу уақыты (сағатпен) белгіленген.

Микроклиматтың қолайлы параметрлерін қамтамасыз ету рационалды жылытуы, желдетпенің дұрыс құруы, ауа салқындатуы, жылы көздерінің жылу изоляциялауы, жарықтандыруы болып табылады. [3, с. 44-80]

4 Өмір сүру ортасының қауіптің деңгейі мен көздері

4.1 Атмосфераның ластануы. Адам қызметі табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті өзгертеді. Атмосфераның жоғарғы ластануы үлкен қалаларда байқалады.

Атмосфералық ауаның негізгі ластану көздері – әр түрлі салалы өнеркәсіптердің кәсіпорындары, автокөлік және жылу энергетика. ҚР өнеркәсіптерінен атмосфераға жыл сайын 2 млн.т зиянды заттар түседі, 49,5% энергетикаға, 22,7% - түсті энергетикаға, 15,7% - қара металлургияға келеді.

Ластанудың негізгі көлемі Павлодар мен Қарағанды облысына келеді. ҚР ірі қалаларында 60-80% көлікке , ал Алматы қаласына – зиянды заттардың бүкіл көлемінен 90% келеді. Ластанудың аса қауіпті нәтижесі смог болып табылады.

Смогтың екі түрі бар:

-өндірістің газды қалдықтары немесе түтін қоспасы бар қою бұлдыр;

-фотохимиялық смог – күннің ультракүлгін сәулелену әсеріндегі газды қалдықтардағы фотохимиялық реакция нәтижесінде пайда болатын жоғарғы концентрациялы ащы газдар мен аэрозолдер жамылғысы.

Смог көз көрерлікті азайтады, ғимарат және метал коррозиясын жоғарлатады, денсаулыққа кері әсер етеді және халықтың өлім мен науқастылықтың жоғарлауының себебі болып табылады.

- Қышқыл жаңбырлар атмосферадағы (күкірттік және азоттық қышқылдар) күкірт пен азот қосылыстардың физикалық және химиялық өзгеруінің нәтижесінде пайда болады. Аэрозольдердің бөлшектерімен немесе бұлт тамшыларымен сіңірілген қышқыл булары мен молекулары құрғақ немесе дымқыл тұнба түрінде жерге түседі.

Биосфераға қышқыл тұнбаның әсері тұра және жанама деп бөлінеді. Тұра әсері ағаш және өсімдіктердің өлуімен, дем алу мүшелері науқасымен зардап шегетін халықтың денсаулығының нашарлаумен көрінеді. Қышқыл жаңбырлардың жанама әсері су мен топырақ қышқылдықтарының өзгеруі нәтижесінде жүзеге асады.топырақ қышқылдығының өзгеруі құнарлықты төмендетеді. Тұшы суқоймасының қышқылдықтарының жоғарлауы кезінде тұшы судың қорын азайтады.

Атмосфераның құрамы мен күйі орташа +15° сақталатын жер мен космос арасындағы жылу алмасу үрдісіне әсер етеді. Соңғы он жылдық бойы биосфераның орташа температурасының жоғарлауы байқалады.

-Парникті эффект. Атмосферада газ және басқа да қоспалар концентрациясының жоғарлауымен байланысты жер бетінен жылудың аз мөлшері космосқа кетеді және жылу биосферада жиналады, сондықтан климаттың жылуына әкеледі. Осы үрдісте негізгі орның көмірқышқыл газы алады. Алғашқыда жердегі климатын және температураны біз үшін әдетті болуына мүмкіндікберетін көмірқышқыл газдың концентрациясы 0,03% құрайды. Соңғы он жылдық бойы көмірқышқыл газдың мөлшері әр бір 10 жыл 2% өседі.

2050 жылына қарай жердегі орташа температурасы 1,5-4,5°С жоғарлайды, ол поляр және тау мұздардың еруіне әкеледі және 0,5-1,5 метрге әлем мұхиттың деңгейінің көтерілуіне әкеледі. Климаттың жылуы 2100 ж Әлемдік мұхиттың 2 м деңгейінің көтерілуіне әкеледі.

- Озон қабатының бұзылуы. Техногенды ластанудың анықталған мөлшері озонды қабатқа түсіп, оны бұзады. Озон қабатының бұзылуы қысқа толқынды ультро күлгін сәулелердің жердің өтуіне мүмкіндік тұғызады. Ультро күлгін сәулелену өсімдік үшін қауіпті, онкологиялық және көз науқастарының саны жоғарлайды.

Озон қабатының бұзылуына әкелетін негізгі заттар хлор мен азот қосылыстары болып табылады.Озондық қабатқа хлор мен азот түсуінің негізгі көздері: ұшақтар, ракеталар, жанартаугаздары, фреон қолданылатын технологиялар, атомдық жарылыстар.

2050 жылына 10% озон қабатының бұзылуы байқалады. [1, с. 51-63]

4.2 Гидросфераның ластануы. Гидросфера ұғымы деп қатты, сұйық және газ күйінде болатын Жердегі барлық сулардың қосындысын айтуға болады. Жердегі барлық су қорынан 97,5% ащы су құрайды.

Ауыз су қоры шамалы, сондықтан таза судың сапасын сақтау адамзат үшін маңызды орын алады. Адам тамақсыз, бірақ сумен 2 ай бойы, ал сусыз – бірнеше күн өиір сүру мүмкін.

Судың гигиеналық маңызы зор. По данным ІАН 80% инфекционды аурулар судың нашар сапасымен байланысты.

Жыл сайын Қазақстанда халықты сапалық ауыз сумен камтамасыз етуі нашарлайды. Халықтың 16,5% ашық су қоймасының суымен қолданылады. Ол тырысқақтың, гепатиттың және басқа да ішек инфекциялар санының өсуіне әкеледі. Оңтүстік Қазақстан тырысқақ аурудың жоғары тәуекелі бар территориясы болып табылады.

Жер бетіндегі су қоймаларының ластағыш көздері тазаланбаған канализациялық жуынды сулар, теңізге қалдықтардың көмуі мен жоюы, су көліктермен қолданылуы жәнетанкерлердің апаттары болып табылады.

Әлемдегі су ресурстарды адаммен қолдануында екі бағытты бөледі: сумен қолдану және сумен тұтыну.

Минералды тыңайтқыштардың (нитраттардың) молшылығы маңызды қауіп төндіреді. Олар қанға сіңіп гемоглабинмен қосылады, осында метагемоглобин заты пайда болады. Метагемоглобин оттегінің тасымалдайтын қасиетін жоғалтады, нәтижесінде адамда оттек аштығы болады.

Ласанудың зардаптары ауыз судың сапасын ғана нашарлатпайды, сонымен қатар оның қорын азайтады, биосферадағы көптеген заттардың айналымын бұзып, адам мен барлық тірі ағзалардың науқастығына әкеледі.[1, с. 63-69]

4.3 Литосфераның ластануы. Топырақ – литосфераның үстіңгі қабаты. Топырақтың үстіңгі қабаты көптеген өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарынан құрылған, олардың бөлінуі гумустың пайда болуына әкеледі. Гумустың құрамында өсімдіктердің көректенетін негізгі элементері бар.

Адам қызметінің барысында топыраққа тура және жанама бұзушылық әсері пайда болды:

- Құнарлы жерлердің орындарында үйлер мен ғимараттардың құрылысы, көлік магистральдары, пайдалы қазбаларды шығару қалдықтарының үйіндісі және террикондар пайда болды;

- Тоғайлардың жойылуы топырақ эрозиясына әкеледі;

- жасанды суқоймалары егістік жерлердің үлкен аудандарын алды;

Жердің қалдықтармен, газ тастамаларымен, мұнаймен, қышқылды жаңбырлармен, пестицидтермен және минералды тыңайтқыштарымен ластануы жер құнарлығының төмендеуіне әкеледі. Көкөністердің ас құндылығы төмендейді, қанда холестериннің саны жоғарлайды, мутагенді және канцерогенді заттардың әсеріне ағзаның тұрақтылығы төмендейді

Қара және түсті металлургияның негізгі ластануларға никель, қорғасын, сынап және т.б жатады. Сонымен қатар қоқыс жандыратын зауыттардың, ЖЭЦ қалдықтары қауіпті болып табылады.

Дәлелденді, Сырдарья ө. суарылатын топырағы қорғаныспен, мыспен, кадмиймен, фтормен және бормен ластанған. Қарағандының бойындағы топырақ – ванадиймен, Өскемен – мыспен, қалайымен және т.б. ластанған. Адам ағзасына осы заттар тиетін болса, физикалық және психофизикалық дамуындағы аномалияны, тумыстан кемтарлықты туғызады. [1, с. 69-75]

5 Табиғи негативті факторлардың көздері

Органикалық әлемнің толық құбылысынан Күн белсенділігінің тәуелділігі туралы куәландыратын 20 ғасырдың ортасына мәліметтер жиналды: астықтың өнімі, өсімдіктердің өсуі және ауруы, жануарлар және балықтар аулаудың көбеюі, адамдағы инфекционды науқастардың және келеңсіз жағдайлардың көп болуы.

Жер өміріне күн радиациясы үлкен әсер етеді. Күн айналымы кезінде белсенді аудандар Жерде көрінеді де жоғалады, ол жер айналасындағы кеңістікте магнитті дауылды туғызады.

Осы кезендерге жер айналадағы кеңістіктің магнитті дауылдың саны тәуелді болады. Дауылдың максималды саны наурыз-сәуір және қыркүйек-қазан айларында болады.

Магнитті дауыл кезінде жүрек-тамырлы және жүйке-психикалық науқастар жоғарлайды, көлік апаттардың саны 30 % өседі, сонымен қатар эпедемияның жоғарлауы көрінеді.

Өзгеретін магнитті дауылдар қосымша токтың өткізгіштерде пайда болуына жол береді. Магнитті дауыл кезінде артық ток мүмкін деңгейін жоғарлатады, ол энергожүйелер мен байланыстың кабелдік желілерді тепе-теңдіктен шығарады.

Тәжірибеге геофизикалық жағдайлар бойынша жағымсыз күндер туралы халыққа хабар береді.

Ауа райының өзгеруі атмосфералық қысым, температура және ылғалдылықпен қоса болады. Климаттың қалыптасуында желдер басты рөл атқарады. Атмосферадағы ауа қозғалысы құйынды сипаттамасы бар ағыстың бір біріне қосыла келгендімен жинақталады.[3, с. 140-145]

ҚР Қазгидромет халыққа осындай қауіп-қатер кезінде хабар береді:

Дауыл (жел ұзақтылығы - 32 м/с жылдамдығынан аса), теңіз дауылы (теңіздің толқындауына әкелетін қатты жел – 20 м/с жылдамдығынан аса), боран (тез арада қысқа уақытта желдің 20-30 м/с дейін жоғарлауы оның бағытының өзгеруімен қоса байқалады), қатты жел (14 м/с аса), құйын (100 м/с аралығындағы ауаның айналу жылдамдылығы), күшті құйын (жылдамдығы 100 мс және одан да көп 1000 м диаметрлі қатты жел), ұзақты жаңбыр (бірнеше тәуілік бойы үзіліссіз болуы), қатты қар (12 сағ 20 мм аса тұнба), қатты дауыл (12 сағ және одан да көп болатын ұзақтылығы, 15 м/с аса желдің жылдамдығы), қатты мұзтайғағы (20 мм және одан да көп даиметрлі өткізгіштерінің үстіңдегі мұздың болуы), бұршақ, құйын, найзағай, үсік (ауаның тәуілікті температурасының оң болуы кезінде 0°С дейін), ауа температурасының лезде төмендеуі, жоғарлауы (1-2 тәулікте 10°С ауа температурасының өзгеруі), қатты тұман (12 саң ішінде 100 м дейін көріністің нашарлауы), шанды дауыл (12 сағ болатын ұзақтылығы, жел жылдамдығы 15 м/с), құрғақшылық (25°С аса ауа температурасы, 30% кем ылғалдылық)[4, с. 25-27]

6 Тұрмыстық ортадағы негативті факторлардың көздері

Тұрмыстық орта деп тұрмыстағы адамға әсер жасайтын элементтер мен факторлардың жиынтығын айтады.

Қазіргі үйлер экология жағынан онды деп айтуға болмайды: құрылыс және өндеу материалдарымен қоса жабдықтар және жиғаздармен ағза үшін зиянды физикалық және химиялық факторларды енгізеді; желдетпе жүйелері пәтерлер ауаның тазалау міндеттеріне жауап бермейді; микроклимат және шу режимі бұзылады; қоқыстың эффективті жою сұрақтары шешілмеген. Ауадағы зиянды заттардың концентрациясы бөлмеде он немесе жүз есе даладан қарағанда жоғары.

Негізгі ластанушы формальдегид болып табылады – синтетикалық материалдардың құрамына кіретін түссіз газ. Синтетикалық материалдар винилхлорид, күкіртсутек, аммиак, ацетон және т.б қосындыларды шығарады. Осының барлығы көздердің шырышты қабаттарын, жоғарғы дем алу жолдарын тітіркендіреді, бас ауруына және жүрек айнауына әкеледі.

Өрт қауіпті және жарылыс қауіпті заттармен абайлап қолдану керек: еріткіштер, ацетон, жанар май, сонымен қатар ауру тудыратын өсімдіктерден, арам шөптен, құртқұмырсқалармен күресу үшін у химикаттары.

Тазалғыш және жуғыш синтетикалық заттар бу мен ұнтақ демін ішке тарту кезінде аллергиялық реақциялар тудырады.

Қауіп газдың ағып кету сонымен қатар өнімдердің жану мүмкіндігінен болатын газды жабдықтары боп көрсетіледі. Адамға электр өрісі әсер етеді. Телевизор алдында көп уақыт бойы тұруға болмайды, өйткені тибиғи фонымен салыстырылатын сәулелену мөлшерін алуға болады.

Жоғары радиобелсенділігі бар материалдар тұрмыс үйлердің құрылыс конструкцияларына өту мүмкін.

ДСӘҰ мәліметі бойынша 70 % зиянды компоненттер ас тағамдарымен адам ағзасына түседі, сонымен қатар алкоголь құмар адамдардың денсаулығы үшін зиянды болып табылады.

Темекі түтін дем алу зиянды болып табылады. АҚШ санауы бойынша, жыл сайын 500-5000 өлімі пассивті темеку тартумен байланысты. [3, с. 145-152]

7 Өмір сүру ортасына және адам ағзасына негативті факторлардың әсері

Бүкіл факторлар ағзаға әсер ету дәреже мен сипаттамасы бойынша зиянды және қауіпті болып табылады.

Зиянды – анықталған жағдайларда науқасқа, қауіпті – анықталған жағдайларда жарақаттануға әкелетін негізгі себебі болып табылады.

Табиғатының әсері бойынша қауіпті және зиянды факторлар бөлінеді:

- физикалық – барлық қозғалатын, кесетін, қулайтын; барометрикалық қысымның, температураның жоғарлауы-төмендеуі; жоғарғы – түтіндеуі, газдануы, шу, діріл, ультродыбыс, инфрадыбыс, ионды, электромагнитті сәулелену, ультрокүлгін және инфрақызыл радиация; жарық ағымының пульсациясы, жарқылдылығы, жарықтылығы; жарық түсудің аздығы, жарықтану қарсыластығының төмендеуі.

- химиялық – технологиялық процестерде қолданылатын зиянды заттар; өнеркәсіп улары; у химикаттары; тағайындауы бойынша дұрыс қолданылмайтын дәрі-дәрмектер құрылғылары.

Биологиялық – бактериялар, вирустар, микроағзалардың ерекше түрлері және олардың өмір тіршілігі үшін қажетті тағамдары; өсімдіатер және жануарлар; қоршаған ортаның биологиялық ластанулары.

Психофизикалық – еңбекті ұйымдастыру және сипаттама ерекшеліктерімен ескертілген өндірістік факторлар; ой жоғары кернеулігі, анализаторлардың аса кернеулігі, еңбектің бірқалыпта болуы, эмоционалды шаршауы. [3, с. 153-156]

1. Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы

Зиянды заттар 2 топқа бөлінеді:

-Табиғи – табиғаттағы;

-Антропогенды – адам шаруашылығымен байланысты қоршаған ортаға түседі.

Улы қасиеті үлкен мөлшерде бүкіл заттарда көріну мүмкін. Уларға кішігірім мөлшерде және әдетті жағдайларда зиянды әсерін көрсететін заттарды жатқызуға болады.

Жиі науқасқа әкелетін зиянды заттардың түрлілігіне қарамастан, олардың өз негізінде ұқсас патологиялық процестер болады. Осыдан бүкіл зиянды заттар адам ағзасына әсер ету сипаттамасы бойынша бөлінеді:

Жалпы улағыш – ағзаның жеке жүйелерін зақымдау (ОЖЖ, перифериялық жүйке және қан жүйелері) немесе бүкіл ағзаның улануы, сонымен қатар бүйрек, бауырдың патологиялық өзгерістерді тудырады (көміртек оксиды, цианисты қосылыстар, қорғасын, сынап және т.б.)

- тітіркендіргіш – дем алу жолдардың шырышты қабатының, көздің, өкпелердің, тері жамылғының тітіркенуі (хлор, аммиак, озон, күкірт және азот оксиды және т.б.)

- сенсибиализациялайтын - аллерген ретінде әсер етеді (формальдегидтер, ерітінділер, лак және т.б.)

- мутагенді – генетикалық кодтың бұзылуына, тұқымдас ақпараттың өзгеруі әкеледі (қорғасын, марганец, радиобелсенді изотоптар және т.б.);

- канцерогенды – нашар сапалы жаңа қалыптастырғышты туғызады (хром, никель, асбест, хош иісті көмір сутегі және т.б.)

- репродуктивті (детородную) функцияларға әсер ететін (сынап, қорғасын, стирол, радиобелсенді изотоптар және т.б.)

Мутагенді, канцерогенді және репродуктивті (детородную) функцияларға әсер ететін адам ағзасына химиялық қосылыстар әсерінің алыстанған салдарына жатады. Адам ағзасына әсері жылдар және он жылдықтар бойы көрінеді. Кейінгі ұрпақтарда әр түрлі эффектердің әсері де көрінеді. [1, с. 75-77]

1. Ағзаға зиянды заттардың түсу жолдары

- Дем алу кезінде өкпе арқылы. Осы жол аса қауіпті, өйткені зиянды заттар тармақталған талшықты жасуша арқылы қанға барып, ағза бойы таралады.

- Су және аспен бірге асқазан тракты арқылы. Удың түсуі темекі тартумен, қолың кірленуімен, тамақ тұтыну кезінде, жеке гигиена ережесін сақтамау кезінде түседі. Мысал ретінде қорғасынды алуға болады – жұмсақ металл оңай сүртіледі, қолды кірленеді, нашар жуылады және тамақтану жіне темекі тарту кезінде ағзаға оңайлықпен өтеді. Асқазан трактында заттар оның құрамының әсерінен ағзаға жағымсыз жағынан өзгеру мүмкін. Суда нашар еритін қорғасынның қосылыстры ішек суында жақсы ериді сондықтан да оны жеңіл сіңдіреді.Химиялық заттардың көп бөлігі бауырға түсіп, жиналады және анықталған дәрежеде залалсызданады.

- Зақымдалмаған тері арқылы. Тері арқылы химиялық заттардың өту дәрежесі оның ерігіштігіне, терімен жанасу бетінің өлшеміне, ондағы қанның жылдамдығы мен көлеміне тәуелді болады. Сұйық ұшатын заттар тері бетінен тез арада жоғалады жіне сіңуге үлгермейді. Майланған (аз ұшқыш) заттар теріде жиналады және сіңбейді. [1, с. 78-79]

7.3 Зиянды заттардың әсері

Оның молекуланың минималды мөлшері өмірге аса маңызды талшықтар – нысана тепе-теңдіктен шығаратын және байлайтын кезінде удың максималды улы әрекеті байқалады. Мысалы, ботулинус токсиндері перифериялық қозғалыстық жүйкелердің аяғында және паралич туғызатын әрбір жүйке талшығына келетін сегіз молекула құрамында жиналатын мүмкіншілігі бар. 1 мг ботулины 1200 г тірі затты, ал 200 г Жердің бүкіл халқын жою мүмкін.

Биологиялықтан басқа заттар адамға фиброгенді әсер ету мүмкін. Осы заттар өкпеге түскеннен кейін өкпе (фибриоз) жасушасының кішігірім кесіп кетуіне әкеледі, пневмокониоз – науқасқа әкелу мүмкін.

Адам ағзасы зиянды заттармен контакта болу кезінде жасушаның зақымдалуына немесе жалпы улануға түсу мүмкін:

- Жалпы (резорбтивті) улану қанға удың сіңуі нәтижесінде дамиды;

- Нақтылы – умен жасушаның жанасуы кезінде зақымдалуы байқалады;

Улану өтеді:

-аса ауыр формада – қауіпсіздік ережелерін сақтамау немесе апаттың болуы нәтижесінде;

-созылмалы – кішігірім мөлшерде біртіндеп ағзада жиналады;

- асқындырылған – аса ауыр формасының пайда болу жағдайына ұқсас, бірақ баяу өтеді.

Бір удың қайталануы нәтижесінде әсерінің байқалатыны:

- сенсибилизация – заттың әсер етуі үлкен эффект тудырады, аллергия пайда болады;

- үйреншіктік – зиянды заттың ағзаға қайта енгендігінен әсері әлсіз болады.

7.4 Адам ағзасымен удың залалсыздану жолдары:

Бірінші жолы - удың химиялық құрылымының өзгеруі. У адам ағзасы арқылы өтіп өзінің құрамын өзгертеді, ағзадағы бар химиялық элементтерімен қатынасқа түседі. Нәтижесінде, ағзада төмен улы және белсенді заттардың пайда болуына әкеледі.

Екінші жолы – сақтауға беру. Сақтауға беру (сол немесе басқа мүшелерде жиналуы) қан циркуляциясындағы у санының уақытша төмендеу жолы деп түсіндіріледі. У науқастану, алкоголды тұтыну кезінде қайта қанға түсіп химиялық удың асқындауына әкеледі.

Үшінші жолы – ағзадан удың шығаруы. Уды дем алу мүшелері, бүйрек, тері жамылғысы, темір арқылы шығарады. Ағзаға зиянды заттардың әсер ету дәрежесі бойынша 4 топқа бөлінеді: 1 – төтенше қауіпті, 2 – жоғары қауіпті, 3 – орташа қауіпті, 4 – төмен қауіпті. Қауіп тобын анықтайтын нормалар 17 кестеде келтірілген [1, с. 79-85, 87-88]

7.5 Қатты улы әсер ететін заттар (ҚУӘЗ)

ҚУӘЗ тобына хлор, аммиак, күкіртті ангидрид, күкірт көміртегі, көміртегі окисі, синильді қышқыл, сынап т.б. жатады. Осы заттар апат кезінде атмосфераға өтіп, көпшілік адамдардың зардабына әкелу мүмкін. ҚӘУЗ қысқаша сипаттамасы 18 кестеде келтірілген [1, с. 89].

Химикалық, мұнай өңдеу салалары, қағаз өнеркәсібі, ас өндіруші саласы, су өткізгіші және тазалағыш құрылысы ҚУӘЗ өндеушісі мен тұтынушысы болып табылады. ҚР жалпы ҚУӘЗ объекті 400 жуық, сонымен қатар Алматы - 14.

ҚУӘЗ зияндылығының сипаттамасын анықтау үшін келесі көрсеткіштері қолданылады:

- алғашқы концентрация – физиологиялық эффектін сезінуін және алғашқы зардап алу қасиетін туғызатын минималды концентрациясы, бірақ зардап шеккен адам жұмыс өабілеттілігін сақтайды.

- шыдамдылық шегі – адам тұрақты емес зардапсыз анықталған уақыт бойы шыдамдылығының минималды концентрациясы.

ҚӘУЗ жоғары концентрациясы дем алу ортасының рефлекті тежелеуінің нәтижесінде лезде өлімге әкелу мүмкін. Мысалы, 5…10 мг/л болу кезінде хлор үшін, 50-100 мг/л үшін болып табылады. [1, с. 88-90]

.

7.6 Күресуші ұлы заттар – биохимиялық карудың негізін құрайтын заттар

Қазіргі уақытта аймақтық және әлеуметтік даулармен болатын химиялық қарудың үлкен қорының болуына байланысты, сонымен қатар террорлық актілердің себебінен химиялық ошақтарының пайда болуы және халықтың улануы жоғарлады.

Күресуші ұлы заттардың әсер ету сипаттамасы бойынша бөлінеді: жүйке- паралитикалық (зарин, зоман, V-газы); тері-іріндегіш (иприт); тұншықтырғыш (фосген, дифосген); жалпы улағыш (синилді қышқыл, хлорциан); психохимиялық (би-зед); тітіркендіргіш (хлор, ацетофенон, си-эс, адамсит, хлорпикрин). .[1, с. 103-106].

7.7 ҚУӘЗ қорғау бойынша шаралар

Зардап шеккен адамды уландырғыш заттан қорғау үшін антидотты (уға қарсылық). Антидот эффективтілігі уланудың алғашқы деңгейінде байқалады(5 мин.).

Антидот адам ағзасына тиген ҚУӘЗ залалсыздандырады. Кейбір улар ағзада зиянсыз қосылыстарды құрып уды байлайды, баскасы адамның физиологиялық жүйесіне, рецепторларға, ферменттерге әсері бойынша уға қарсы шығады. Олар ішке уланудан кейін немесе алдын-ала ингаляция жолымен, дәрі немесе инъекция түрінде барады.

Зиянды заттар әсеріне ағзаның тұрақтылығын жоғарлату үшін протектор деп аталатын дәрі тәріздес арнаулы өнім қолданылады.

Егер адам корғайтын құралысыз уландыратын заттар әсерінің мекеніне түссе, онда мұрынды және несеппен, содолы ерітіндімен, мұсатырлы спиртпен, сумен суланған орамалмен ауызды жабу және ауа қозғалысына перпендикулярды бағытпен мекенді тастап кету қажет.

Төтенше жағдайларда изоляциялайтын от сөндіргіштер қолданылады. Толығымен оттегі жоқ жерлерде және 7 м дейін су астында жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Жұмыс принцибы адаммен шығарылатын көмірөышқыл газды және ылғалдылықты сіңдіру кезінде химиялық заттардан оттегіні бөлуге негізделген. Жасалатын жұмысына байланысты изоляциялайтын от сөндіргіштің жұмыс уақыты 45 мин бастап 3 сағ дейін болу мүмкін.[1, с. 93-100].

8 Техногенді қауіп

8.1 Механикалық тербелістер:

-діріл – серпінді заттарда пайда болатын кішігірім механикалық тербелістер. Діріл медицинада – діріл массажы және техникада - вибратор кең қолданылады. Бірақ дірілдің әсері кәсіптік науқасқа – діріл ауруына әкелу мүмкін. Діріл науқасының даму қауіптілігі дірілдің 16-20 Гц жиілігі кезінде байқалады. Кәсіптік діріл ауруы машина жасау, металлургиялық, тау-кен өнеркәсіптерінде, көлікте және ауылшаруашылықта даму мүмкін.

Діріл көліктегі 80% апаттардың себебі болып табылады.

Дірілден қорғану шаралары тербеліс көздерінің дірілизоляциясы болып табылады. (рессорлар, серіппелер, серпімді төсем және т.б.)

Санитарлы ережелерімен діріл қауіпті қондырғылармен адамның байланыс ұзақтылығын төмендетуі қарастырылады. [1, с. 135-140; 2, с. 178-183; 3, с. 177-182].

-шу – газды, қатты, сұйық ортада жайылатын механикалық құбылыстарды айтады. 30-35 Дб дейін дыбыстық қысымның деңгейі мен шу адам үшін әдетті дыбыс болып табылады. 75 Дб аса ұзақ уақыт бойы әсер етуі естімеу қабілеттілігіне әкелу мүмкін. 140 Дб науқастық шегі, ал 160 Дб аса өлімге әкелу мүмкін.

Шудың гигиеналық нормативы 12.1003-83 МЕМСТ және «Шудың мүмкін болатын деңгейінің санитарлы нормаларымен» анықталады. Қалалы жерлердің жағдайлары үшін шудың нормалауы «Тұрмыстық және қоғамдық үйлердің бөлмелерінде және тұрмыстық құрылыстар территориясында мүмкін болатын шудың санитарлы нормаларымен» және құрылыс нормалары мен ережелерімен өтеді.ҚНжЕ II-12-77 «Шудан қорғау». [1, с. 141-143; 2, с. 183-187; 3, с. 182-187];

- 16 Гц төмен жиілігімен акустикалық тербелістер инфрадыбыстық деп аталады. Инфрадыбыстың көздері күн күркіреуі, жер сілкінісі, қару атысының жарылыстары болып табылады. Адамның жақсы есту қабілеттілігімен қабылданатын 16 Гц....20 кГц диапозонында болатын ақустикалық құбылыстарды дыбыстық деп атайды. 110 нан 150 дБ дейін дыбыс қысымының деңгейімен ағзаға ультродыбыстың әсері кезінде ОЖЖ, жүрек-тамырлы және дем алу жүйелерде, вестибулярлы анализатор бұзылады, сонымен қатар бас ауруы, бас айналуы, назар және жұмыс қабілетілігінің төмендеуі байқалады.

- 20 кГц аса тербелістер ультродыбыс деп аталады. Инфрадыбыс пен ультродыбыс тербелістері естілмейді. Ультродыбыстың ұзақ уақыт бойы әсері жүйке, жүрек-тамырлы және эндокринды жүйелердің, есту және вестибулярлы анализаторлардың, қанның құрамы мен қасиетінің бұзылуына әкеледі. 80-90 дБ ультродыбыс медицинада микромассаж пен ауыстыру процестердің үдету үшін қолданылады. [1, с. 143-145; 2, с. 187-189; 3, с. 187-190].

8.2 Электромагнитті өріс

Қандай болмасын ортада адамның өмір сүруі оған және мекен ортасына электромагнитті әсері байқалады. Электромагнитті өріс пен сәулеленудің табиғи көздері атмосфералық электр тогы, күн мен галактикалардың радиосәулеленуі, Жердің магниттік және элекирлік өрісі болып табылады. Табиға электрлік өрістерімен қатар адам техносфера мен тұрмыс жағдайларында жасанды электрлік өрістердің әсеріне ұшырайды. Адам денесіндегі, киімдегі, заттардағы артық зарядтарының болуынан электрлік өрісі адамның жүйке жүйесіне үлкен жүктеме салады.

Қазіргі уақытта компьютер телевизор немесе микротербелісті пеш сияқты дамыған зат болып табылады. Электромагниттік сәулелену аса зиянды фактор болып табылады, өйткені бүкіл бағытта тарайды және жұмыскерлермен қатар бүкіл қоршаған ортаға әсер етеді. Қауіп ретінде ультрокүлгін және рентгенді сәулеленуі, экрандағы статикалық электрлік заряды және монитордың электромагниттік сәулеленуі болып табылады.

Бүкіл жағдайларда сәулелену деңгейін төмендету үшін мониторды қолданылатын адамның созылған қолының деңгейіндегі арақашықтықта орналастыру ұсынылады.

Экранның 60-70 см дейін оптималды арақашықтықта, бірақ 50 см жақын болмайтындай орналастыру қажет. Көз деңгейі экранның ортасы немесе 2/3 биіктігінде болу керек.

Оқытушылардың дисплейді кластарында жұмыс ұзақтылығы күнге 4 сағаттан, бірінші курстағылар үшін максималды уақыты күнге 2 сағаттан, жоғары курстағы студенттерге – 3 академиялық сағаттан аспау керек.

Компьютермен жұмыс істеу ережелерін сақтамау кезінде тері науқастары, талшықты деңгейдегі қанның биохимиялық реакцияның өзгеруі, репродуктивті функциялардың бұзылуы, сүйек-бұлшық еттің науқастары, стресс, ұйқының бұзылуы және т.б байқалады.

Бірақ электрлік өріс медицинада жағымды қолдануын тапқан – тұрақты электрлік өріспен мөлшерлеп емдеу процестері өткізіледі.

Соңғы уақытта дербес радиобайланыстың қолдануына қызушылық байқалады. Ұялы телефондардың сәулеленуіне күрделі сипаттама беруге болады. Сәулеленудің максималды қуаттылығы шақыру моментінде байқалады. Радиотелефонның жұмысы кезінде біріншіден бастың миы сәулеленеді. Осындай жағдайда микроскопиялық «дәнекерленген» бөлімдер байқалады. Сәулеленудің ұзақты әсері психикалық шалдығуына, мидың биологиялық құрамының өзгеруіне, аллергияның пайда болуына, гормоналды тепе-теңдіктің бұзылуына әкелу мүмкін. [1, с. 145-148; 2, с. 227-254].

8.3 Лазерлі сәулелену – үлкен интенсивтілігі бар электромагнитті сәулелену. Лазер – оптикалық диапазонның электромагниттік сәулеленудің бағытталған шоғын генерациялайтын құрылғысы. Лазерлер байланыс, навигация, медицина, бақылау-өлшегіш техникада және т.б. қолданылады.

Лазерлі сәулелену көру органдары үшін қауіпті болып табылады, бірақ кішігірім және орташа интенсивтілігі кезінде тірі ағзаның терісі арқылы өтпейді. Лазерлі сәулеленудің жоғары интенсивтілігі кезінде терінің, ішкі жасуша мен мүшелерінің бұзылуы байқалады. Сәулеленудің жоғары интенсивтілігі бар жұмыстармен істейтін адамдар шағымдалады: бас ауруына, тез шаршау, тышышсыз ұйқы, көздің ауруы. Ереже бойынша, осы жағымсыз сезім демалыссыз, профилактикалық қорғау шараларсыз, еңбек режимінен кейін арнайы емдеусіз өткізіледі.

Лазерлі сәулеленуді нормалау лазерлерді қолдану және құрастыру санитарлы ержелері мен нормалары бойынша өткізіледі. Қауіптілік бойынша лазерлер 4 топқа бөлінеді:

1 – көз және тері үшін қауіп тудырмайтын;

2 – көз үшін қауіпті;

3 – тура, шағылған сәулеленумен көз үшін және шағылатын бетінен 10 см арақашықтықта тері үшін қауіпті;

4 – шағылатын бетінен 10 см арақашықтықта шағылған сәулелену кезінде тері үшін қауіпті.

Лазердің қолданылуы желдетпемен жабдықталған жеке бөлмелерде жүзеге асу керек, экран және қоршау тура және шағылған лазерлі сәулелерден қорғау керек.

[1, с. 148-152; 2, с. 254-269].

8.4 Электрлік ток

Адам ағзасы арқылы электрлік ток өткен кезде термикалық, электролиттік, сонымен қатар биологиялық әсер етеді. Осы әрекеттер электрлік жарақатқа (электрлік күйік, электрлік белгі, тері мееталлизациясы, электрлі офтальмия және терінің механикалық зақымдалуы) немесе электрлік соққыға (1 – бұлшық еттерінің түйілгіш қысқаруы, 2 – ессіз қалу, жүректің жұмысы мен дем алу сақталады, 3- жүрек жұмысының және жүрек қызметінің зақымдалуы, 4 – дем алудың жоқтығы және қан айналымы – клиникалық өлім) әкеледі.

Зақымдалмаған құрғақ терінің (15-20 В кернеу кезінде өлшенген) болу кезінде қалыпты жағдайларда адамның кедергісі 3-тен 100 дейін өзгереді, бірақ жағымсыз жағдайларда 1 кОм дейін төмендеу мүмкін.

Алғашқы (сезінетін) 1 мА болып табылады, ал 12-15 мА адам ток көзінен өздігімен кете алмайды және өзінің бұлшық етімен бақылауға мүмкіншілігі жоқ болады. 100 мА өлімге әкеледі.

1 кВ аса кернеумен электр қондырғыларда токөткізетін бөлімдерге қандай болмасын жанасуы қауіпті болып табылады.

Адам денесі (бас-қол, бас-аяқ, қол-қол, аяқ-қол, аяқ-аяқ және т.б.) арқылы токтың өтуге мүмкіншілігі бар барлық жолдарынан ең қауіпті жүрек, өкпе (аяқ-қол), бас және арқа миы (бас-қол, бас-аяқ) болып табылады.

Егер адам жердегі құлаған кернеулі сымның қасында тұрса, онда аяқты бірге косу керек және бір аяқтың табаны екінші аяқтың табанынан шықпайтындай асықпай жүру керек.

Адамның электр тогымен зақымдалу кезінде зардап шеккен адамды тоғы бар өткізгіштен босату керек. Біріншіден, өткізгішті токсыздау керек.Егер оны сөндіре алмаса, құрғақ таяқ, жіп және басқа заттардың қолдануымен зардап шеккен адамды одан босатуға болады. Металдық заттарға жақындамай, киімі құрғақ болатын болса зардап шеккен адамды ұстауға болады. Көмек көрсету кезінде құрғақ тақтайға тұрып, рәзенкелі аяқ-киім киіп және қолды құрғақ матамен орап өзінді құрғақ тақтайға «жерден» изоляциялау керек. Зардап шеккен адамның пульсы мен демі болмайтын болса, онда сыртқы жүрек массажын және жасанды дем беру қажет. Осы шара жүректің жұмысы мен өздік дем алудың қалпына келуіне дейін жасалынады.

Электрлік тоғының зардабынан аман қалу үшін, олардың электрлік желіден сөнгеннен кейін электрлік қондырғылармен жұмысты жасауға рұқсат болады.

[1, с. 152-155; 2, с. 189-222; 3 с. 202-206].

8.5 Ионизацияланған сәулелену

8.5.1 Радиация – сәулеленудің бүкіл түрлері (жарық, радиотолқындар, күн энергия және бізді қоршайты сәулеленулердің басқа түрлердің жиыны). Иондалған сәулелену – ионизацияна тудыратын, оның атом ядросымен байланыстағы энергиясынан көп энергияны электронға береді, нәтижесінде кейбір химиялық элементтерінің (урана, тория, радия және т.б.). атом ядроның өздік өзгеруі (ыдырау) болады. Осындай элементтер радиобелсенді деп аталады. Радиобелсенді ыдырау тоқтатылмайды және иондалған сәулеленудің бөлінуімен жүреді: α, β, γ бөлшектері және нейтронды сәулелену. Иондалған сәулелену жасанды жолымен – рентгенді және позитронды алыну мүмкін.

Ағза жасушасына сәулелену өтуінің екі жолы бар:

Бірінші жолы – ағзаға қатынасы жоқ көздерінен (қоршаған орта кеңістігінде) сыртқы сәулелену;

Екінші жолы – ағзаға радиобелсенді заттың қтуімен байланысты ішкі сәулелену.

Осы сіулеленудің негізгі қасиеті иондалған әрекеті болып табылады. Олардың жасуша арқылы өту кезінде нейтралды атомдар және молекулалар иондарға айналады.

α-сәулелену ионизацияның жоғары тығыздыққа жол береді. Альфа- бөлшектер адам киімі, тер беті арқылы өте алмайды. Егер сәулелену көзі ағзадан тыс орналасатын (ішкі сәулелену) болса , онда адам үшін зиянсыз болып табылаы. Егер осы көздің ағзаның ішіне кіретін (сыртқы сәулелену) болса, онда адам денсаулығы үшін зиянды болып табылады.

α- сәулеленумен салыстырғанда β –бөлшектерінің иондалған әрекеті төмен болады. Бэта – бөлшектері киіммен ұсталып қалады, адамның ашық денесінің сәулелену кезінде пигментацияны(«ядерлі күюі»), тері күйіп қалуын, дене бетіндегі жараны тудыратын тері эпителиясында жиналу мүмкін. Β – бөлшектерінің ішкі сәулелену кезінде адам денсаулығы үшін қауіпті болып табылады.

γ – бөлшектері адам жасушасы арқылы аса өтімді қабілеттілігіне ие, сондықтан олар ішкі жіне сыртқы сәулелену кезінде бірдей қауіпті болып саналады.

Нейтронды сәулелену жасанды радиобелсенді ыдырау кезінде ғана өтеді. Нейтронды сәулеленудің ерекшелігі зат арқылы өткеннен кейін ол радиобелсенді болып табылады және бүкіл иондалған сәулелеленуін α, β, γ шағылыстырады. Ол ішкі және сыртқы сәулелену кезінде қауіпті болып есептеледі.

Өмір процесі кезінде адамның сәулеленуі космос сәулеленуден, табиғи көздерінен, тұрмыс және қоршаған ортадағы жасанды көздерінен, ядерлі қаруды сынаудан кейін пайда болатын радиобелсенді тұнбаларынан, атомды энергетика кәсіпорындарынан, медициналық қаралудан және радиотерапиядан болады.

[1, с. 105-108; 2, с. 269-277].

8.5.2 Өлшем бірлігі

Белсенділік – уақыт аралығында ыдырау саны, СИ жүйесінде беккерелмен (Бк) өлшенеді, 1 Бк секундына келетін бір ыдырауға тең болады.

жасуша арқылы өтетін сәулелену энергиясы көп болатын болса, онда ағзаның зақымдалуы жоғары болады. Ағзаға берілген осындай энергияның саны доза (мөлшер) деп аталады. Мөлшер әр түрлі есептеледі. Сәулеленген объектің өлшеміне және орналасуына, адам санына, уақытқа байланысты болады.

Экспозиционды доза – иондалған сәулелену өрісінің сандық сипаттамасы. Экспозиционды дозасының өлшем бірлігі рентген (Р) болып табылады. СИ жүйесінде - кулон килограмға (1Кл/кг).1Р=2,58·10^-4

Сіңу дозасы - сәулеленген зат массасының бірлігімен сіңген энергиясы. Сіңу дозасының өлшем бірлігі 1 рад болып табылады. СИ жүйесінде греймен өлшенеді (1Гр = 1Дж/кг). Сәулеленудің түрлері әр түрлі энергияның саның босатады және әр түрлі сіңу қабілеттілігіне ие болады, сондықтан олар тірі ағзаның жасушасына бірдей емес әрекет тудырады. Егер оған назар аударатын болсақ, онда дозаны ағза жасушасын зақымдайтын коэффициентіне көбейту қажет.

Саналған дозаны эквивалентті доза (Н) деп атайды. Н = Д∙Q, осында Q бөлек сәулелену түрлері үшін : гамма и бэта – сәулелену – 1, әр түрлі энергиясы бар нейтрондар – 5-20 ,альфа- сәулелену және ауыр ядролар – 20. Өлшем бірлігі бэр болып табылады, СИ жүйесінде - Зиверт (Зв), 1 Зв =100 бэр.

Ескеру керек, кейбір дене бөліктері (жасуша, мүшелері) басқаларға салыстырғанда сезімдігі жоғары болады. Сондықтан жасуша және мүшелердің сәулелену дозасын әр түрлі коэффициенттермен ескеру керек.[1, с.110]

Сәйкестік коэффициенттерге эквивалентті дозаларды көбейтіп, бүкіл жасуша және мүшелері бойынша қосып, эффективті эквивалентті дозаны (ЭЭД)-(Н_э) аламыз.

ЭЭД бүкіл ағзаның суммарлы эффектін шығарады.

Н_Э = Н·W, онда W – сәулеленуге әр түрлі жасушаның сенімділігін ескеретін коэффициенті. Жеке ЭЭД, адам топтарды қосса, адам-зивертпен (адам-Зв) өлшенетін коллективті ЭЭД аламыз. Келешекте көптеген радионуклидтер радиобелсенді болғандықтан, күтетін (толық) ЭЭД болып табылады. [1, с. 152-155; 2, с. 108-115].

8.5.3 Биологиялық әсері

Жасушада адам ағзасына сәулелену әсерінің нәтижесінде күрделі физикалық , химиялық және биохимиялық процестер өтеді. Ол бөлек функциялар мен жүйелердің өмір тіршілігінің және ағзаның толығымен бұзылуына әкеледі. Сіңу дозасына және ағзаның жеке ерекшеліктер өлшемдеріне тәуелді өзгерістер қайтымды және қайтымсыз болу мүмкін.

Адамның сыртқы сәулелену кезінде 150-400 рад мөлшерінде ауыртпалықтың жеңіл және орта дәрежесінің сәулелі ауруына, 400-600 рад – ауыр сәулелі ауруына, 600 рад аса - өлімге әкеледі. 100-1000 рад мөлшерінде сәулелену кезінде зардаптың негізінде сәулелену аурудың дамуының жілік майы механизмы жатыр. 5000 рад аса мөлшерінде аса уыр сәулелену кезінде сәулелену аурудың кенет формасы дамиды. 200000 рад аса мөлшерде сәулелену кезінде «сәуле астында» өлім болу мүмкін.

Биологиялық әсердің ерекшеліктері келесі:

• адаммен иондалған әсері сезілмейді

• терінің көрінетін зақымдалуы бірден көрінбейді, біраз уақыт өткеннен кейін ғана болады;

• мөлшердің қосындысы жасырын өтеді, ол сәулелену науқастарына әкеледі.

• [1, с. 114-120; 2, с. 275-277].

8.5.4 Сәулеленудің шекті мөлшері Иондалған сәулеленудің шекті деңгейлері «РӨН – 96 радиационды қауіпсіздік нормаларымен» және «Радиобелсенді заттармен жұмыс істеу негізгі санитарлы ережелерімен және иондалған сәулеленудің басқа да көздерінің НСЕ -72-87» тағайындалады . Иондалған сәулелену әсер ететін жерлерде істейтін адамдарға ШММ 5 бэр жылына, ШММ 25 бэр бір реттік сәулелену үшін қойылады. [1, с. 120-121]. 8.5.5 иондалған сәулеленудің өзгеруі

Бүкіл аспаптар тағайындауы бойынша бөлінеді:

• Индикаторлар -

По назначению все приборы подразделяются на:

-индикаторы – β және γ сәулелену мөлшерінің нысана бағасы және көрсету бойынша радиационды шолудың аспаптары;

-рентгенметрлер – рентгенді және сәулелену мөлшерінің қуаттылығын өлшеу үшін қолданылады;

-радиоөлшегіштер – қондырғылардың, ауа көлемінің, беттерінің радиобелсенді зардап шегу деңгейін, α и β-бөлшектер мен γ- сәулеленудің деңгейін анықтау және табу үшін қолданылады.

-дозиметрлер – γ-сәулеленумен қатар қауіпті ошағында болу уақытында жекеленген құрамынан алатын сәулеленудің қосынды мөлшерін анықтау үшін қоланылады;

-тұрмыстық аспаптар – жұмыс және тұрмыс бөлмелерінде, мекендегі радиационды жағдайды бақылау мақсатымен халықтың жеке қолданылу үшін арналған. [1, с. 131-132; 2, с. 286-289].

8.5.6 Сәулеленуден ағзаны қорғау

Жұмыс орнында сәулелену мөлшерін (Р) мына формула бойынша анықтауға болады:

Д=(а К_а t)/ R²

Мында а – көздәі белсенділігі, мКи;

К_а – кестеден алынатын гамма-тұрақты изотопы;

t – сәулелену уақыты,ч;

R – арақашықтық , см.

Сәулеленуден қорғану үшін үш әдістің бар болуы осы формуладан шығады: уақытпен, арақашықтық және экрандаумен қорғау.

Жеке қорғану заттары (ЖҚЗ) ретінде халаттар, комбинезондар, қабықты киім, қолғап, пневмокостюмдер, респираторлар, газқағар болып табылады. Көзді қорғау үшін көзілдірік қолданылады. Бүкіл қызметкерлерде жеке дозиметрлер болу керек.

Зиянды әсерден қорғану үшін радиопротекторлер (дәру-дәрмектер) қолданылады. Егер сәулелену алдында ағзаға енгізілген болса және сәулелену кезінде оның құрамында болса, онда ол белсенді әсер етеді. РС-1 препараты жедел әсер ететін радиопротекторы болып табылады, қорғау эффекті 40-60 мин болады және 4-6 сағ сақталады. Шұғыл әсердің Б-190 препараты, эффекті 5-15 мин болады және 1 сағ сақталады. РДД-77 препараты - ұзақ әсерлі, қорғау эффекті екі тәуліктен кейін болады және 10-12 тәулік бойы сақталады.

Ағзаны радиациядан қорғайтын жемістер мен жидектер - өріктер, жүзім, алмұрттар, мүк жидек, қарлыған, бүрген, итмұрын, алмалар және т.б. Радияцияға жақсы бір қарсы болатын сәбіз көкөнісі саналады. Радионуклидтердің кішігірім мөлшері крахмалда, қантта, қарақатқа, тазартылған өсімдік майда болады.

Тағамдардың радиоактивті ластанудың мүмкін деңгейі – килограмға немесе литрге 4 килобеккерел (4кБк/кг (л)).

Салауатты өмір сүру – ағзаға жақсы сүйеу: витаминдермен байытылған сапалық қоректену, дене тәрбиесімен айналасу, мойша, темекі мен алкогольды қабылдамау.

[1, б.132-134;2, б.291-295].

9 Биологиялық қауіп

Биологиялық қауіп тірі объектілерден пайда болады. Биологиялық қауіп тасымалдаушы бүкіл өмір сүру ортасы (ауа, су, топырақ), өсімдік пен жануарлар әлемі, адамдардың өздері, адаммен және басқа объектілерімен жасалынған жасанды әлем болып табылады. Тірі әлемнің бүкіл объектілерін бірнеше әлемге бөлуге болады: микроағзалар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жануарлар, адамдар.

9.1 Микроағзалар – микроскоппен көрінетін бірталшықты кішігірім жан. Микроағзалар табиғаттағы заттар айналымында жағымды орын алады, микробиологиялық дәне ас өнеркәсіптерінле қолданылады. Микроағзалардың кейбір түрлері науқасты (патогенды) болып табылады. Нәтижесінде олар аурудың қоздырғыштары болып табылады: алапес, чума, оба, тырысқақ, безгек және т.б.

Патогенді ағзалар арасында бөледі:

-бактериялар – кезбе және төзімді, олардың кейбіреулері уранды кендерде , ядерлі реакторлардың суларында, 100º аса температурасымен және мәнгі тонда гейзерлердің суларында мекендейді.

-вирустар – нуклеинды қышқылдан (ДНК – дизоксирибонуклеиновая кислота или РНК –рибонуклеинды қышқыл) және ақуызды қабықшасынан тұратын кішігірім талшықсыз бөлшектер. Олар тірі талшықтардан тыс өмір сүре алмайтын ішкі талшықты паразиттер болып табылады (жындану, қорасан, тымау, корь, вирусты гепатит және т.б.)

1981 жылы өкпе ұшығының және тері ісігінің ерекше формасымен науқас жағдайлары көбейді, оның балығы өліммен аяқталды. Осымен зардап шеккен адамдарда иммунитет төмендеген және олар әдетті жағдайларда жеңіл ауруды туғызатын микробтарынан қайтыс болды. Ауруды ИДҚС (иммунодифицит қабылдаған синдром деп атады. Ол АИДВ (адам иммунодифицит вирусы)аталатын вирустан пайда болады.

Тымау эпидемиясының саны жыл сайын өсуде. Тымау вирусы тез өзгереді, сондықтан тымаудан берік дәрі жоқ.

-риккетсиялар – адамның ауыр инфекционды науқасты туғызатын бактерия тәрізді микробтар: эпидемиялық бөртпе сүзегі, Ку-лихорадкасы, окопты безгегі және т.б. олар қоршаған ортада тұрақсыз және t=50-70ºС кезінде өледі.

-спирохеттер – 60ºС кезінде өлетін жұқа шиыршықты бактериялар. Олар қайтымды тифты (биттер, кене), сифилисты, лептоспирозды (жануарлардан, су қоймаларынан) туғызады.

-қарапайым – бір талшықтан құрылады. Көбінесе су қоймаларында болады және безгекті, токсоплазманы тудырады.

Науқасқа әкелетін микроағзалары мен жұқпалы адам мен жануардан тарайтын науқастар инфекционды деп аталады.

Зақымдалған территорияда инфекционды науқас ошағының пайда болуы кезінде болады:

- карантин – халықтан зақымдалған ошақтың толық изоляциясына және ондағы инфекционды науқастарды жоюына бағытталған эпидемиялыққа қарсы және режимді шаралар жүйесі.

- обсервация – изоляционды-шектеулі шаралар жүйесі. Аса қауіпті емес қоздырғыштар кезінде болады.

Сақтандыру шаралары

Ауру адамдардың емделуі режимді катал сақтау кезінде инфекционды бөллімшелерінде өтеді.

Ауратын жануарларды оқшаулайды және анықтайды, мал өсіретін орындарды дезинфекиялайды, кеміргіштермен, қансорғыш құртқұмырсқаларымен күреседі, жануарлармен жұмыс жасайтын адамдарға профилактикалық сақтандыру жүргізіледі.

Ішек инфекцияларды ескерту үшін тағамдар сақтау, дайындау және тасымалдау ережелерін сақтау, қолды, жемістерді, көкөністерді жуу, су мен сүтті қайнату керек. Ауа-тамшылы инфекцияларды ескерту үшін ауруды оұшаулау, бөлмену желдету және ылғалды жинау, түшкіру кезінде мұрын мен ауызды орамалмен жабу қажет.

Қанды инфекционды науқастарды сақтандыру үшін олармен араласқандарға бақылау жүргізіледі, қансорғыш құртқұмырсқаларымен күреседі, қрғаныш заттарымен (тор, арнайы киім және т.б.) қолданылады.

Сыртқы жабындардың сақтандыруы үшін гигиеналық режимді сақтау қажет.

Инфекциялардан сақтандыру жүргізген кезде алдын-ала сақтандыру өткізіледі.

9.2 Басқа биологиялық қауіп-қатерлер

- улы жануарлар – қоңыздың кейбір түрлері (алагүлік, майкалар), кейбір көбелектің шынжыр табаны (жібек құрты), кене – кененің өзі улы емес , бірақ олардың қансорғыш түрі кене энцефалитының, кене бөртпелі тифтың, марсельды безгектің, Ку-безгектің, туляремияның және т.б. аурулардың тасымалдаушысы болып табылады.

- улы балықтар - (теңіз таутаны және т.б), сонымен қатар медузалар және актиниилер. Мысалы, маринок уылдырығы, сонымен қатар мариноктың қарын бөлігін шығаратын қара қабықша (Қазақстан өзендерінде болады) ауыр улануды туғызады

- улы жыландар – сұр жылан (эфа, гюрза, қарапайым сұр жылан және т.б.);

- бұнақ аяқтының көптеген түрлері (сколопендра, өрмекшілер, шаяндар, соналар, аралар);

- улы өсімдіктер – меңдуана, красавка, болигол, наперстянка, улы белес, қарапайым еліртпе, жонғарлы аконит және т.б.;

- саңырауқұлақтар – поганка, мухомор, сатанинский саңырауқұлақ, опёнок. Паразитті саңырауқұлақ – фитофтора . Саңырауқұлақ қауіпті - спорынья паразиты. [1, с. 216-236; 2, с. 150-174].

10.Әлеуметтік қауіп

Қатынастың анықталған түрімен сипатталатын адамдардың ортақ шаруашылығының тарихи қалыптасқан формасы, қоғам немесе социумды қалыптастырады. Әлеуметтік қауіп адам денсаулығына және өміріне қауіп төндіреді және қоғамда үлкен орын алады. Әлеуметтік қауіпті адамдардың үлкен санына қауіп төндіретін анывқталған әлеуметтік топтар тұғызады.

10.1 Әлеуметтік қауіптің түрлері

Бопсалау – жүйке жүйесіне зиянды әсер ететін қандай болмасын мақсатарына жету үшін ұятқа бататын ақпаратты жариялау кезінде, әшекерлеудің бопсалауы кезінде байқалады.

Алаяқтық – алдау және сенімділігімен теріс пайдалану жолымен мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүлікпен игеріп алу. Алаяқтан зардап шеккен адам психофизикалық күйселіске ие болады.

Бандитизм – мемлекеттік, қоғамдық мекемелерге және жеке тұлғаларға шабуыл жасау мақсатымен қарулы банданы ұйымдастыру;

Қарақшылық – жауланған адамның денсаулығы және өмірі үшін қауіпті, зорлықпен өтетін мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүлікті алу мақсатымен шабуыл жасау;

Зорлық – зардап шеккен адамның әлсіздігімен пайдалану және физикалық зорлықпен пайдалануымен жыныс қатынасы;

Аманат – анықталған мақсаттарында орындату үшін адамдарды ұрлау.

Террор – физикалық жоюға дейін жететін физикалық зорлық;

Нашақорлық – есірткенің қолдануынан адамның тәуелділігі. Науқас нашақорлық анықталған уақыт бойы заттарды пайдалану жағдайы кезінде ағзаның өмір тіршілігінді көрінеде.

Алкоголизм – спирт шырындарды күнделікті тұтынуымен байланысты созылмалы науқасы. 5 промиллиден аса өлім улану (өлшем бірлігі – 1 кг қан өлшеміне спирттың 1 г )

Темекі тарту – кейбір зиянды өсімдіктес өнімдерді дем алу кезінде. Темекі тарту өкпеге зиян келтіреді (85% - эмфизема и өкпе қылтамақ ісігі, сонымен қатар көмейдің, анаттың, бүйректің, несеп айдағыштың, ауыз құысының, ұйқы безінің, науқасына) және науқастың себебі болып табылады. «Пассивті темекі тарту кезінде» негізінде тарбайтын адам 1 сағ ішінде 1 темекі тартып алатын адам сияқты никотинды дем алады.

Венериялық науқастар – жыныс жолымен берілетін инфекционды ауру. Гонорея бедеуліктің себебі, сифилистан тұқымға беріледі: естімеушілік, көз көрмеу. ИДАС - әлемдік масштабты катастрофа.

Суицид – өз-өзіне қол жұмсау акты. Жағдайды шешілмеу кезінде өз өмірін құрту. Әлемде 500 мың өз-өзін өлтіру және 7 млн әрекет жасау боп саналады (25-27% - психикалық ауру адамдар, 19% - алкоголиктар, остальные – сау адамдар). Өз-өзін өлтіру әйел адамда 8-10 есе көп, ер адамдарда – 4 есе көп. [2, с. 96-106].

11 Экологиялық қауіп-қатер

Көптеген экологиялық қауіп – антропогенды шаруашылықтың өнімі.

Экологиялық қауіптің көздері болып табылады:

Ауыр металлдар. Ауыр металлдардың қауіпі сыртқы ортадағы тұрақтылығымен негізделген. Ол адамның өмір сүру ортасында ауыр металдардың жиналуы әкеледі.оған жатады: сынап, қорғасын, кадмий, кобальт, никель, мырыш, қалайы, сурьма, мыс, молибден, ванадий, мышьяк. Ауыр металлдар жүрек-тамырлы науқас тәуекелінің факторлары болып табылады.

Пестицидтер – зияндықтан, аурудан, арам шөптен ауыл шаруашылық өсімдіктерді қорғау үшін, сонымен қатар ауылшаруашылық жануарлардың паразиттерін жою үшін қолданылатын химиялық препарат. Бүкіл пестицидтер пайдалы құртқұмырсқалар, микроағзалар, жануарлар, құстар және адам үшін улы зат ретінде болып табылады.

Диоксиндер – көптеген технологиялардың қалдықтары мен өнімдерімен қоршаған ортаға түсетін қосындылар тірі ағзалар үшін бөгде. Диоксиндер барлығында табылған – ауада, топырақта, балықта, сүтте, көкөністерде және т.б. Осы топ өкілдерінің химиялық және биологиялық ыдырауына тұрақты болып табылады, олар қоршаған ортада он жылдықтар бойы сақталады. Осы заттар бүкіл тірі ағзаларды жоятын жасушалы әмбебап у болып табылады.

Күкірт, фосфор және азот қосылыстары. Фосфорлы қосылыстар жуғыш заттар, жуғыш ұнтақтардың құрамына кіреді және тұрыстық пен өнеркәсіптік жуынды сумен жер суына өтеді.

Биосферада азот газ тәрізді формада болады, сонымен қатар органикалық қосылыстар құрамына кіреді. Азот оксиді озондық қабатының бұзылуына әкеледі. Тынайтқыштың енгізілуі бақыланбайтын болса, онда ауылшаруашылық өнімдердің сапасына әсер ететін топырақтағы азот қосылыстардың концентрация деңгейінің жоғарлауы байқалады. Адам ағзасына түсетін осы қосылыстар канцероген болып табылады және хромосомды аппараттың бұзылуына және тұқым кемтарлығына әкеледі.

Күкірт диоксиді техногенды тастаулар нәтижесінде атмосферада пайда болады. Күкіртті газ сумен жанасқан кезде қышқыл жаңбыр түрінде түседі, оның барлығы топырақтың құнарлығына әсер етеді.

Фреондар (хладондар) – майлы қатардың құрамында фтор бар көмірсутек тобы, газдар және ұшқыш сұйықтар. Ағза үшін фреондар зиянды емес, бірақ маңызды экологиялық қауіпі ретінде саналатын озон тесіктерін құрайды. 1987 жылы халықаралық келісім қабылданды, онда озонбұзышы материалдардың 1994 жылынан шектеу, 2000 жылынан мүлдем қолданбау керек.

[2, с. 300-311].

12 Төтенше жағдайлар

Төтенше жағдай - адам және қаражат шығынға әкелетін апаттармен, катастрофамен, стихиялы мен экологиялық апатпен, сонымен қатар инфекционды науқастармен пайда болған анықталған территорияда адамдардың жағымды жағдайының бұзылуы.

ТЖ негізінді қоршаған орта мен адам шаруашылығы арасындағы дисбалансында, бақылау жүйелердің дестабилизациясында, қоғамдық қатынастарының бұзылуында жатыр.

12.1 Табиғи төтенше жағдайлар

1 Метеорологиялық қауіпті құбылыстар:

– дауылдар, теңіз дауылдары, құйындар, кенет соққан дауыл, торнадо, циклондар;

- iрi бұршақ, жауын, қар жауу, күштi тұман, күштi суыққалар, адам айтқысыз қызу, құрғақшылық;

- төтенше өрт қауіпі, орман өрттері, торфтық өрттер, нан массивтерінің өрттері, жанармай қазбаларының жер асты өрттері.

2 Тектоникалық және теллургиялық қауіпті:

- жер сілкінісі (теңіз сілкінісі);

- жанар таулардың атылуылары.

3 Топологиялық қауіпті құбылыстар:

- су тасу, тасқындар, желдiң айдаулары, су басу;

- көшкiндер, селдер, құлаулар, көшкiн, үйiндiлер, жер бетiнiң құлауы, цунамилер.

4 Ғарыштық қауіпті құбылыстар:

- метеориттер, кометтарлар қалдықтарының құлауы;

- басқа да ғарыштық апаттар.

Табиғи апаттар ішінде өте жиі кездесетін (90%) түрлері: су тасулары - 40%, тайфундар - 20%, жер сілкінісі мен құрғақшылық - 15%-дан.

8.2 Антропогендік төтенше жағдайлары

1 Көліктік – автомобильдік, теміржолдық, авиациялық, сулы, құбырлы.

2 Өндірістік қауіпті құбылыстар

- жарылыстар, механизмдердің, агрегаттардың, коммуникациялардың зақымдануы мен қирауы, ғимарат конструкциясының құлауы;

- өрттің әртүрлілігі;

- кәсіпорындағы радиоактивті заттардың (РЗ) шығарылуымен байланысты апаттар;

- ҚӘУЗ шығырылуымен байланысты апаттар.

Табиғи мен техногенді апаттардың қатынасы шамамен 1:4 тең. Техногенді апаттар арасында авиациялық, автомобильді, теміржолдық, теңіздік, өзендік көліктегі құбылыстар басым болып келеді.(65,7%)

ТЖ мынандай түрлерге бөлінеді:

- локальдік – зардап шеккендер саны – 10 адамнан аспайды; тіршілік ету шарттары бұзылғандар – 100 адамнан аспайды. ТЖ зонасы өндірістік немесе әлеуметтік мақсаттағы обектілер шегінен аспайды;

- жергілікті – зардап шеккендер саны 10 нан 50 адамға шейін; 100 ден 300 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылған. ТЖ зонасы елді мекен шегінен аспайды;

- территориялық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға шейін, 300 ден 500 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылға. ТЖ зонасы ҚР субъектісінің шегінен аспайды;

- аумақтық – зардап шеккендер саны 50 ден 500 адамға дейін, 500 ден 1000 адамға дейін тіршілік ету шарттары бұзылғаны. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісін қамтиды.

- федералды – зардап шеккендер саны 500 адамнан асады; 1000 адамнан тіршілік ету шарттары бұзылған. ТЖ зонасы ҚР-ның 2 субъектісінен асатын жерді қамтиды [3 с. 239-253].

12.3 Төтенше жағдайларда әрекет жасау және алдын-ала ескерту бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік жүйесі

Табиғи, антропогенды, техногенды сипаттамасы бар төтенше жағдайы және зардап шегетін қазіргі заттарды қолдануы кезінде Қазақстан Республикасында территорияны, экономика объектілерді, халықты қорғау үшін төтенше жағдайды жою мен алдын-ала ескерту бойынша мемлекеттік жүйесі (Азаматтық қорғау жүйесі) жұмыс жасайды.

Мемлекеттегі азаматтық қорғанысты жүргізу мен ұйымдастыру бойынша бүкіл қызметі «Азаматтық қорғаныс туралы» 7.05.1997 жылынан ҚР Ережесімен анықталған. Қазақстан Республикасының азаматтық қорғаныстың жалпы басқармасы премьер-министрге жүктелген (ол – Қазақстан Республикасының азаматтық қорғаныстың бастығы). Азаматтық қорғаныспен тікелей басқару үшін ортаңғы атқарушы органы – Төтенше жағдай бойынша Қазақстан Республикасының агенттігі құрылған. Агентігінің ортанғы аппараты құрылымдық бөлімшелерден және департаментінен тұрады. Департамент құрамы Республика үкіметінде тағайындалады. Агенттігімен тағайындалған Департамет басымдылығы болады. Агенттігінің төрағасы лауазымы бойынша ҚР азаматтық қорғаныс бастығының орынбасары және бір мезгілде жол жүрудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша Ведомствоаралық комиссиясының, Республикалық төтенше эпидемиялық қарсы комиссиясының және Жарылыс жұмыстары бойынша Ведомствоаралық комиссиясының төрағасы болу керек.

Агенттігінің территориады (ТЖ бойынша областы, регионалды, қалалы, ауданды басқармалар) органдарының жетекшісі, олардың төрағалары Әкімшілік- территориалды бірлігіне тиісті әкімімен келісу нәтижесінде Агенттігінің төрағасымен тағайындалады.

Агенттігінің тәжірибе қызметі ҚР қабылданған келесі заңдарымен тағайындалады:

5.07.1996 жылынан «Табиғи және техногенды төтенше жағдайлары туралы», .05.1997 жылынан «Азаматтық қорғаныс туралы», 31.03.1997 жылынан «Апатты-қорғаушы қызметі және құтқарушы мәртебесі туралы», 15.10.1993 жылынан «Төтенше ереженің құқықтық режимі туралы», 22.11.1996 жылынан «Өрт қауіпсіздігі туралы», 23.04.1998 жылынан «Халықтың радиационды қауіпсіздігі туралы». Осы заңдар төтенше жағдайларды жою және алдын-ала ескерту кезінде ҚР территориясында қоғамдық қатынастарды реттейді, төтенше жағдай облысында ҚР азаматтарының міндеттері мен құқықтарын, ұйымдар, өкілді, ортаңғы жергілікті және атқарушы органдарының негізгі міндеттерін және өкілдерін анықтайды.

ҚР Заңына сәйкес «Азаматтық қорғаныс туралы» төтенше жағдайлардың зардаптарын жою мен алдын-ала ескерту үшін азаматтық қорғаныс күштері, оның құрамы, тағайындалуы және қолдану тәртібі анықталған. Олар ҚА АҚ әскери бөлімшелерден, АҚ территориалды құрылуынан, АҚ объектілі құрылуынан, АҚ және ТЖ қызметтерінің құрылуынан, жедел құтқару отрядтарынан тұрады. Үкіметтің шешімі бойынша құтқару жұмыстарды өткізу мезгіліне ҚР ІІМ және Минқорғаныстың әскери бөлімшелері тағайындалады.

Меншік формасына тәуелді болмайтын ҚР қазіргі заңнамасына сәйкес областарда, қалаларда, райондарда және ұйымдарда АҚ құрылуы әкімнің шешімімен территориалды-өндірістік принципы бойынша құрылады, ал меншік формасына тәуелді болмайтын ұйымдарда және өндірістерде жергілікті құрылуы – ұйымның басқармасының бұйрығымен құрылады.

АҚ құрылуының саны, жалпы мөлшері, структурасы мамандықтар, техника және жергілікті жағдайларының қажеттілігіне, адам ресурстарының болуына, жасалынған жұмыстардың көлеміне және сипаттамасына сәйкес халықтың сенімді қорғауын қамтамасыз ететін қажеттілігімен анықталады.

Төтенше жағдайлар зардаптарын жою үшін АҚ және мамандандырылған штаттық бар құрылуының санынан тұрақты даярлықта тұратын шұғыл әрекет ету отрядтары құрылады.

- облыста – 150 адамнан кем емес;

- қалада – 100 адамнан кем емес;

- ауданда – 50 адамнан кем емес.

Құрылымдарды дайындыққа келтіруге мүмкін максималды уақыты қойылады:

- шұғыл әрекет ету отрядына – 2 сағаттан аспайды;

- негізгі қорғау құрылымдарына – 4 сағаттан аспайды;

- барлық қалған құрылымдарға – 6 сағаттан аспайды.

Табиғи және техногенді төтенше жағдайларды жою кезінде апатты-қорғау құрылымдарынан басқа дереу түрде дереу медициналық көмек қызметі іске қосылады. Бұл қызметке тұрақты дайындықтағы мобильді құрылымдар, мамандандырылған дружиналар, алғашқы дәрігерлік жәрдем отрядтары кіреді.

Төтенше жағдай кезінде маңыздысы байланыс мен хабарландырудың құралдарының тұрақтылығы мен тоқаусыздығы болып табылады. Сенімді болу үшін байланыстың барлық түрі қолданылады: желілік, теле-, радио-, компьютерлік, ғарыштық және тағы басқалары. Сонымен қатар азаматтық қорғаныс штабы ретрансляциялық радиожеліге тікелей шыға ала алады. Сонымен бірге қала сыртына шығатын байланыс пунктілері мен резервті құралдар қарастырылған.

Төтенше жағдайдың масштабына тәуелді оны халыққа хабарландыру тәртібі мен ақпараттандыру құқығы Үкіметке, ТЖ жөніндегі ҚР Агентігіне, жергілікті өкілетті органдар мен ТЖ облысындағы атқарушы органдарға жүктелген. ҚР мемлекеттік органдарды ақпараттық-техникалық қамту үшін республикалық автоматтандырылған төтенше жағдайлар жөніндегі ақпараттық-басқарушы жүйе құрылған.

ҚР Төтенше жағдайларды алдын-ала ескерту мен оларды жою бойынша жүйе үш режимде қызмет етеді:

- қолайлы радиациялық, химиялық, биологиялық, гидрометерологиялық және сейсмикалық жағдайында бейбітшілік уақыттында күнделікті қызметі;

- төтенше жағдайдың пайда болу мүмкіндігі турлы болжау алу кезінде жоғарғы дайындық;

- бейбітшілік уақытта төтенше жағдайдың пайда болуы және жою кезінде режимі;

Төтенше жағдай пайда болу және жою кезінде «Төтенше жағдайдың заңды режимі туралы» ҚР заңымен регламенттелген төтенше заңның режимі енгізіледі. ҚР барлық территориясында немесе оның бөлек мекендерде Төтенше заң ҚР Президентінің Бұйрығымен енеді немесе жалғастырылады.

Төтенше заң үлкен масштабты стихиялық апаттар немесе халық өміріне нақты қауіп төнген техногендік апаттар кезінде, сонымен қатар әртүрлі қоғамдық даулардың себебінен конституциялық құрылымның өзгерту қауіпі және төтенше шара қолданбай салдарын жоюға мүмкіндігі жоқ жағдайында енгізіледі. [1, б. 248-255; 4, б.135- 142, 163-191].

12.4 Төтенше жағдай болу кезінде халықаралық ынтымақтастық

Стихиялық апатпен күрес тәжірибесінде зардап шеккен аймақтар үшін барлық жақты көмек көрсетудегі халықаралық ынтымақтастықтың қажеттілікті көрсетті. Халықаралық ынтымақтастықты жақсарту жөніндегі мәселелерге 1974 жылы Каракас қаласында өткен 7 Халықаралық конференция арналды, оған 30 мемлекет қатысты. Конференцияда халықаралық ынтымақтастықтың негізгі міндеті ретінде тек апаттағыларға көмек көрсетіп зардап шеккендерді қорғау еместігін анықтады, сонымен қатар өндірістік және транспорттық апаттардың, қоршаған ортаны ластаудың және тағы басқа апаттардың мүмкін залалдарын алдын-алуға бағытталды. Қабылданған бағдарламамен келесі қызмет түрлері анықталған: апаттарды болжау мен алдын-алу, олардың салдарын жою мен қираған объектілер мен байланысты қалпына келтіру. НАТО елдері мен БЭҚ стихиялық апаттардың қауіптілігін төмендету мен алдын-алу бойынша шараларда белсенді түрде қатысуға тырысады.

Қазіргі уақытта ТЖ мәселерімен айналысатын бірнеше халықаралық ұйым жұмыс істейді. Азаматтық қорғаныстың халықаралық ұйымы (МОГО-АҚХҰ) 1931 жылы Париждегі құрылтай конференциясында құрылды. АҚХҰ жарғысына сәйкес мақсаты АҚ, бейбітшілік және соғыс уақытында қауіпті алдын-алу немесе төмендету тәсілдер мен техникалық құралдардың дамуы мен жетілдіру болып табылады. 1996 жылдан бастап ҚР АҚХҰ мүшесі болды. 1957 жылдан бастап БҰҰ мамандандырылған ұйымы – Халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттік (МАГАТЭ) құрылды. Оның міндеті атом энергиясын бейбіт қолданудағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Оның құрамын 120 мемлекет енеді. ТЖ проблемасымен қатысты басқа ұйымдар қатары Еуропалық стихиялық апаттарға дайындық оқу орталығы (АФЕМ), Еуропалық жер сілкінісін болжау мен алдын-алу орталығы (ЕЦПП) Грецияда орналасқан, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ). 1993 жылы ТМД деңгейінде «Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ салдарын алдын-алу мен жою жөнінде келісім» жасалды. Халықаралық ұйымдар мамандар арасындағы байланысты күшейтуге ынталандыратын және төтенше жағдайлардан қорғаныс құралдары мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулар, кездесулер өткізеді. [1, с. 255-257; 4, с.235-249].

12.5 Төтенше жағдай кезінде шұғыл-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарын ұйымдастыру

Стихиялық апаттар, ірі апаттар мен катастрофалардың салдарын жою кезіндегі құрылымдардың негізгі міндеті – адамдар мен материалдық құндылықтарды құтқару болып табылады. Құрылымдардың қызметінің сәтті өтуі көбінесе өз уақытындағы белгілі шарттағы жағдайды есепке алуға мен барлау өткізуге мен ұйымдастыруға байланысты болып келеді.

Стихиялық апат аудандарында барлау анықтайды: апат ошағының шектерін және оның тарау бағытын, тікелей қауіп төніп тұрған объектілер мен елді мекендерді, адамдар жинақталған орындарды, жұмыс орнына техниканың жету амалын, ғимараттар мен құрылыстардың зақымдану жағдайын, сонымен бірге оның ішіндегі зақымданған адамдардың болуын, коммуналды-энергетикалық желілердің апаттанған жерлерін, шұғыл апатты-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарының көлемін анықтайды.

Барлауды барлаушы топтар мен бөлімдері өткізеді. Барлаушы құрылымдарға объектінінің орналасуы мен өндірістің ерекшелігін білетін мамандарды қосу ұсынылады.

Бірінші эшелон күш топтауына негізінен апат болған объект құрамдары енеді, ал екіншісіне – көрші объектілердің (аудан) құрылымдары енеді.

Құтқару жұмыстары стихиялық апат аудандары мен ірі апат орындарында бірінші кезекті катастрофалық салдардың, апаттардың болуын, адам өлімі мен материалдық құндылықтардың шығынына әкелетін екінші реттік себептердің болуын болдырмаудың алдын-ала ескерту болып табылады.

Құрылымдардың командирлері аудандағы жағдайды үнемі біліп отыруы керек, оның өзгеруіне сәйкес анықтап немесе бөлімшелерге жаңа міндет қойып отыруы қажет.

Құтқару мен шұғыл жұмыстарды өткізу үшін техникалық құралдар қажет болады:

- жертөлелерді, қорғаныс құрылыстарды бұзуға машиналар (экскаваторлар, бульдозерлер, крандар, домкраттар, лебедкалар);

- ауа жіберу үшін және тесік жасайтын пневматикалық құралдар (әмбебап құралдар, бұрғы қондырғылары, кен балғалары);

- металлды кесуге арналған құралдар (керосинкескіштер, автогенді аппараттар, сеперқайшылары және т.б.);

- жолсыздықтан техниканы өткізуді қамтамасыз етуге арналған құралдар (механизацияланған көпір, тартым-трейлерлер, өздік жүретін шынжыр табанды паромдар, понтондар және т.б.);

- сумен қамтамасыз ету құралдары (бұрғы қондырғылары, фильтрлеу станциялары және т.б.);

- адамдарды іздеу құралдары (иттері бар кинологтер, теплопеленгаторлар). [1, с. 237-248; 2, с.406- 409].

13 Медициналық қорғау құралдары

Медициналық қорғау құралдары ТЖ зақымдаушы факторларының әсер ету дәрежесін төмендету мен алдын-алуға (профилактика) бағытталған, сонымен қатар бiрiншi көмектiң көрсетуiне арналған

Дәрiгерлiк қорғаулар құралдарына радиациядан қорғайтын құралдар, (уға қарсы дәрі) антидоттар, бактерияларға қарсы препараттар, жартылай санитарлық өңдейтін құралдарды жатқызады.

Дәрiгерлiк қорғау құралдарының қысқаша классификациясы:

1 Радиациядан қорғайтын құралдар - бұл радиоактивтi заттардың (РЗ) әсерiне ағзаның қарсы тұруын жоғарылауына себепшi болатын препараттар. Олар келесi топтарға жiктеледi:

- сыртқы сәулелену кезінде салдарына профилактиканы жүргізуге арналған құралдары (радиопротекторлар);

- сәулеленуге ағзаның (бұл құсуға қарсы құралдар) алғашқы әсерін әлсiрететін құралдары;

- ағзаның ішіне РЗ түсу кезінде радиациялық салдарына профилактиканы жүргізуге арналған құралдары (ағзадан РЗ бiржола барынша тез ағзадан жойылуына себепшi болатын препараттары);

- РЗ ластану кезінде терінің зардабына профилактиканы жүргізуге арналған құралдар (жартылай санитарлық өңдеудiң құралдары).

2 Антидоттар (уға қарсы дәрі) - улы заттардың (УЗ) бұзылуына немесе бейтараптандыруға себепшi болатын препараттар немесе заттар.

Антидоттық терапияны тек қана УЗ-ты қолдануын айғақ және оның теңестiруiн растауда өткiзедi.

3 Бактериялық қарсы құралдар - биологиялық заттарды (БЗ) қолдануында немесе қолдану қауiпi болғанда қолданылады.

Егер қоздырушының түрі белгiсiз болса, профилактика құралдарды БЗ қоршаған ортаның ластану кезінде немесе белгiсiз ластанудан кейiн қолданады. Оған антибиотиктер, интерферондарды жатқызады.

Қоздырушының түрiн анықтаған сәтінен гамма-глобулин немесе қоздырушының анықталатын түрiнiң сезгіштігіне нақты орнатылатын препараттармен профилактика жүргiзiледi.

Медициналық қорғау құралдарына жатады: антидоттар, радиопротекторлар және бактерияларға қарсы құралдар, сонымен қатар естен танудың алғашқы профилактиканың құралының комплекті (жеке дәрi қобдишасы) АИ-2; түрлендiрулердi жартылай санитарлық өңдеуге қайта тағайындалған әр түрлi модификациялы жеке химиялық қарсы пакеті; жеке таңатын пакеті (ЖТП).

Санитарлық өңдеу - бұл РЗ, УЗ, БЗ терінің бетiнен және шырышты қабықшасынан жартылай немесе толық жоюы бойынша шаралардың кешенi.

Жартылай санитарлық өңдеу жеке химиялық қарсы пакетiнің көмегiмен өзi - және өзара көмек ретінде апат ошағында өткізіледі.

Толық санитарлық өңдеу апат ошағынан шығуынан кейiн жүргiзiледi және киiм және аяқ киiмнiң дезактивациясымен, дегазациясымен және дезактивациясында жуғыш заттардың суда қолдануымен бүкіл дененің жуунда байқалады. [3, с. 308-312].

13.2 Халықтың жеке қорғаныс құралдары

Жеке қорғаныс құралдары (ЖҚҚ) тері мен дем алу мүшелерін радиоактивті заттар, улы затттар мен биологиялық құралдардан (РЗ, УЗ мен БҚ) қорғауға арналған.

13.2.1 Дем алу органдарын қорғау құралдары:

- Азаматтық (АГ-5, АГ-7), жалпы әскери (РШ-4, ПМГ-2), балаларға (БГ-6, БГ -6М, БГФ-Ш) сүзгіш противогаздары;

- үлкендерге арналған Р-2, балаларға арналған Р-2Д, өнеркәсіптік РПГ-67, РУ-60М, «Лепесток» респераторлары.

- қарапайым қорғаныс құралдары – мақта-маталы байлағыш, шаңға қарсы маталы маскалар.

- оқшаулаушы газқағар - ОГ-4, ОГ-5, КОГ-5, КОГ-7 және басқалары.

Газқағарды таңдау (сүзгіш немесе оқшаулаушы, өндістік немесе азаматтық және басқалары) ТЖ сипатына қатысты және қоршаған орта жағдайына байланысты сәйкес құрылыммен орында анықталады.

13.2.2 Теріні қорғау құралдары

Теріні қорғау құралдары дененің, киімнің аяқ киімнің ашық бөлімдерінде АХҚЗ (апатты-химиялық қауіпті заттар), РЗ, БҚ түсуінен қорғауға арналған:

- Теріні қорғаудың сүзгіш құралдары:

- ӨСК-58 – қорғаныш сүзгіш киім – хемосорбцион деген химиялық затпен сіңірілген мақта-матадан тігілген комбинезон;

- қолғанат құралдары - (спорт костюмі, плащтар, қолғап, етiктер) кәдiмгi, күнделiктi киiм; киiмнiң қорғайтын қасиеттерiнiң жоғарылатулары үшiн сабын - май эмульсиямен алдын ала сіңіріледі; сабынды-май эмульсиясын даярлау үшiн үккiштерде 1 кесек кiр сабынның ұсақтайды және өсiмдiк майының 0, 5 л ерітеді.

- Тері қорғауының оқшаулаушы құралдары:

• ЖҚК (жалпы әскери қорғаныс комплекті), Л–1 (жеңіл оқшаулаушы костюм) және басқалары, осының барлығы рәзеңкелі кездемелерден өндiрiледi. Осымен ТЖ жою бойынша нақтылы құрастырулар жабдықталады. Метеожағдайларына тәуелдiлігіне және терморегуляция процестерінің бұзылуынан байланысты оқшаулаушы киiмде болу уақыты шектелген.

13.2.3 Халықтың ұжымдық қорғану құралдары

Халықтың ұжымдық қорғану құралдарына жатады:

- Баспана - бейбiт және соғыс уақытының ТЖ қатты әсер ететiн барлық факторынан қорғайтын герметикалық тәрізді қорғаушы ғимараттары. Жасырынған адамдардар баспанада жеке қорғану құралдаымен қолданылмайды.

- Радиацияға қарсы тасалары (РҚТ) - бұл адамдардың иондалған сәулеленуден, радиобелсенді заттарының, АҚХЗ тамшыларынан және биологиялық құралдардың аэрозолдерінен жұқтырудан қорғайтын ғимараттар.

- Қарапайым тасалар – бұл саңылау, траншея, жер үйлер. Олардың тұрғызуына уақытты көп керек етпейді, бiрақ олар адамдардың ТЖ нақтылы факторларынан тиiмдi қорғай алады.

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды қорғаныш имараты және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органы, хабарлау және байланыстың жүйелерiнiң орналастыруы, емдеу мекемелерi үшiн.

- Орын-орнымен орналастырылуларына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған танып бiледi.

- Уақытына қарай тұрғызулар алдын ала тұрғызылған тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Тығылатын жерлер қорғайтын қасиеттер бойынша 5 класстарға жiктеледi. Тығылатын жердiң қабiлеттiлiгiн қорғайтын қасиеттер, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның қысымының нақтылы артық шамаларын шыдауға анықталады.

- Сыйымдылықтар бойынша (600 адамға дейiн) аз сыйымдылықтың тығылатын жерi, (600-2000 адам) орташа сыйымдылық және (2000iрек адам) үлкен сыйымдылықтар танып бiледi.

- тығылатын жерлер ТЖ барлық қатты әсер ететiн факторларынан сенiмдi қорғауды қамтамасыз етуi керек;

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• тығылатын жерлер сәйкесiнше екi тәулiктердiң кемiнденiң адамдардың оларында болуына жабдықтаған болуы керек;

• ПРУ иондайтын шығаруды әлсiретудi есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;

• ПРУ адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;

- тасаның қарапайым олар адамдардың жарық арқылы шығаруы, енетiн радиация және қиратушы толқынның әсерiнен қорғай алу үшiн сайып келгенделермен сайланады. [1, б. 95-100; 2, б.392- 406; 3, б. 301-312].

Қорғаныс ғимараттар жіктеледі:

- Қорғаныс ғимараттарды тағайындау бойынша (қалалар және ауылшаруашылық жердегi тұрғынның қорғауына) жалпы тағайындауды және арнайы тағайындаулар танып бiледi - басқару органдарын, хабарлау және байланыс жүйелерiн, емдеу мекемелерiн орналастыруы үшiн керек.

- Орналасыуына қарай кiрiстiрiлген және бөлек тұрған деп бөлінедi.

- Уақытына қарай тұрғызу алдын ала тұрғызылған және тез тұрғызылатын болып бөлінедi.

- Баспана қорғайтын қасиеттер бойынша 5 топқа жiктеледi. Қорғайтын қасиеттері баспананың қабiлеттiлiгi, оның қоршаушы құралымдары қиратушы толқынның артық қысымының нақтылы шамаларын шыдауы бойынша анықталады.

- - Сыйымдылығы бойынша (600 адамға дейiн) аз сыйымдылықты, (600-2000 адам) орташа сыйымдылықты және (2000 аса адам) үлкен сыйымдылықты баспана болып бөлінедi.

Баспаналардың қорғаныс қасиетіне байланысты нақты міндеттер болады:

- Баспаналар ТЖ барлық қатты әсер ететiн факторларынан сенiмдi қорғауды қамтамасыз етуi керек;

- қоршаушы құралымдар биiк температуралардан қорғауға арналған қыздыру кедергiлердi алуы қажет;

• баспаналар екi тәулiк кемiнде адамдардың онда болуына сәйкесiнше жабдықталған болу керек;

• РҚП иондалған сәулеленуді төмендетудің есептi еселiлiктi қамтамасыз етуi керек;

• РҚП адамдардың оларында ұзақ болуға арналған санитарлық-техникалық құрылымдармен қамтамасыз етуi керек;

- қарапайым тасаналар адамдардың жарық сәулеленуден, енетiн радиациядан және қиратушы толқынның әсерiнен қорғай алу қабіліттілігіне қарай таңдалады. [1, б. 95-100; 2, б.392- 406; 3, б. 301-312].

14 Халық шаруашылық объектілер жұмыстарының және тұрақтылықтарының жоғарылау

Экономика объектілерін (ЭО) және басқа да құрылымдардың функциялау тұрақтылығы деп номенклатурада (қаражатты құндылығы жоқ объектілер – көлік, байланыс және т.б. өз функцияларын жасау) және жоспарланған көлемде өнім шығаруын ұстап тұру мақсатымен қауіпті факторлар әсеріне оның ТЖ қарсы тұру қабілеттілігімен түсіндіріледі.

Объекттің функциялау тұрақтылығы шарттар қатарымен анықталады:

- мүмкіндік болатын зиянды факторлардан, сонымен қатар екінші ретті, жұмысшы және қызмет ететіндердің қорғау мүмкіншілігі; Жұмысшы және қызметкерді қорғаудың негізгі әдістері қорғаныс ғимараттарда жасырану болып табылады. Тоқтамайтын жұмыс жасайтын адамдарды қорғау үшін арнайы қорғаныс ғимараттары құрылады. Қала сыртында демалатын ауысымын қорғау үшін радиацияға қарсы баспаналар құрылады.

- Объект элементтерінің (құрылыстар, жабдықтар, коммуналды-эксплутационды қызметтер) зардап шегуші факторларға қарсы тұру қабілеттілігі. Құрылған үймереттер мен ғимараттар металды тіреу мен арқалықпен күшейтіледі. Бірегей және бағалы жабдықтардың қорғау арнайы қорғаныс құрылымдармен (камера, шатер, бүркеніш, қол шатыр) жүзеге асады.

- байыту жүйесінің беріктігі өндірістік шаруашылығы үшін қажетті;

- бақылау, хабарландыру жүйесінің беріктігі;

- өндірістік шаруашылықты қалпына келтіру және ТЖ жою мүмкіндігі;

Халық шаруашылық объектілерінде сумен жабдықтау жұмысының тұрақтылығын жоғарлату мақсатымен сумен жабдықтау жұмыстарының негізгі және резервтегі қайнарлары жасалынады. Ең сенімді негізгінің қатардан шығу кезінде іске қосылатын жер асты қайнары болып табылады. Ол үшін кәсіпорында артезиан скважинаны дайындайды.

Бу қайнары жылуэлектроцентраль (ЖЭЦ) немесе жергілікті қазан болып табылады. Әдетте қазандар сумен жабдықтау жүйесіне қосылатын арнайы бөлек тұратынд ғимараттарды немесе үй астындарында орналастырылады. Ол негізгі сумен жабдықтау қайнары қатарынан шығуға дейін резервте болады. Резервтегі қайнары жиегіне су кұбыры жеткізілген және су қақпалы ғимараттар салынған таяу орналасқан суқоймалары болу мүмкін. Сумен жабдықтаудың резервтегі қайнарды әрекетіне келтіру үшін ішкі жану қозғалтқышы қызметін жасай алатын энергияның автономды қайнардың болуын қамтамасыз ету керек. Сонымен қатар, кәсіпорында кішігірім су қоймалары құрылады және алдын-ала сумен толтырылған резервуары дайындалады.

Құрылыс кезінде ережелер мен нормалардан басқа жұмыс жасайтын объектілерде өртке қарсы профилактикалық шаралар жүргізіледі.

1 Жарық сәулелерінен пайда болатын өрттің бастауын төмендету үшін өнеркәсіп кәсіпорындардағы территориялар мен үймереттер арасындағы ағаш заттарынан және жанатын қоқыстан, есік алдын алдын-ала тазалау керек . Өрт гидранттарына және су қоймаларына үймереттің айналасы, объекттің территориясы бойынша өрт көлігінің кедергісіз өту үшін шаралар жасалынады.

2 Ағаш конструкцияларының өртке төзімділігін жоғарлату үшін от қорғаныс сырлауы мен бояуы қолданылады. Сырлау мөлдір түстер қолданылады. Қорғаныс жапқыш ретінде ортке төзімді сырлауды, сонымен қатар жарық сәулеленуін шағылыстыратын ақтауды қолдануға болады.

3 Өртті сөндіру үшін объектте су қоймалар құрылады. Қажетті жағдайда су қоймаларды тереңдетеді, яғни қыста мұздың максималды қалындығы кезінде қажетті судың мөлшерін алу үшін.

Су қоймаларды жабдықтауға мүмкіндігі жоқ кезінде объекттің техникалық қажеттілігі үшін және өрт сөндіру үшін судың алу мақсатымен артезианды скважиналарды бұрғылайды.

4 Мазутта, мұнайда, жанармайда, майлардың және басқа от және жарылыс қауіпті заттар сақталатын қоймаларда өрт пен жарылысты болдырмау үшін объект территориясының сыртына шығарады және оны терең көмейді. [2, с. 414-423; 5 с. 121-135].

15 Технологиялық процестер және техникалық жүйелер қауіпсіздігін жоғарлату

Қауіпсіздіктің және техникалық жүйелер мен технологиялық процестердің экологиялық жағынан қолайлығын жоғарлатудың жалпы бағыттары санитарлы нормалармен тағайындалған және қарастырылған:

- зиянсыз немесе кішігірім зиянсыз заттармен зиянды заттарды ауыстыру;

- шандалған, тасымалдау және қайта өндеу құрғақ әдістерді ылғалды әдістерге ауыстыру;

- шу, діріл және т.б. зиянды факторларымен байланысты технологиялық операцияларды, осы факаторлардың кішігірім немесе мүлдем жоқ интенсивтілігімен қамтамасыздандырылған процестер мен операцияларды ауыстыру;

- жалын қыздырылғанды электрлікпен, ал қатты және сұйық жанармайды газ тәріздімен ауыстыру;

-жабдықтар мен аппарутураларының герметизациясы;

- толық ұстау және технологиялық тастаулардың тазалауы, қнеркәсіп жуынды суларды ластанулардан тазалау;

-қыздырылған бетінің жылу изоляциясын жіне сәулеленген жылудан қорғау құралдарды қолдану;

Пайдалану процесіндегі техникалық жүйелердің қауіпсіздігін және сенімділігін жоғарлататын негізгі құралы функционалды диагностика болып табылады. Функционалды диагностикалау жүйелер олармен жұмыс функцияларын орындау процесінде объектті бақылауға және оның басталу моментінде қабыл алмауға көңіл аударуға мүмкіншілік береді. Осы жүйелер бақылайтын объектілерімен бірге дайындалады және жобаланады.

Технологиялық құрылғыларда және комплекстерінде қысым, температура, жиілік және өндірістік процестерінің басқа да параметрлеріне датчикты орнатады.

Датчиктердің электрлік белгі берілген шегін техникалық жүйелер жұмыстарының режимін ұстап тұруға және апатты жағдайды ескертуге мүмкіндік беретін ЭЕМ -мен анықталады.

Техникалық жүйелерді және технологияның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыздандыру үшін экобиоқорғаныс техникасы қолданылады. Экобиоқорғаныс техника - зиянды және қауіпті факторлардан табиғи орта мен адамды қорғау үшін арналған құралдары.

Зиянды заттарды атмосферадан қорғау тұманнан, шаңнан, зиянды заттар мен булардан пайда ьолатын өндірістік ауа тастауларды тазалау көмегемен жүзеге асады. Құрғақ әдістермен шаңды тазалау үшін шаң ұстағыштар, сонымен қатар әр түрлі фильтрлер қолданылады. Ылғалды әдістермен шаңнан тазалау үшін газшайғыш қолданылады.

Тұман тазалауы электрофильтрмен өтеді. Ерімейтін зиянды газ үшін газ нейтрализациялайтын реакторлар қолданылады. Бу тазалауы конденсатордағы оның конденсация жолымен өтеді.

Гидросфера тазалауы оны ластайтын қоспалардан жуынды суларды тазалау жолымен жүзеге асады. Сондықтан жуынды сулар алғашқыда механикалық әдісімен тазаланады: тұндыру, фильтрлеу, орталықтан тепкіш күшпен бөлшектердің жойылуы.

Дезодорация кезінде жаман иісті заттар жойылады, дегазация кезінде – агрессивті газдар, озондау кезінде – су түссізденеді, иісі, дәмі жойылады, судың залалсыздануы өтеді.

Еі соңында биохимиялық тазалау өтеді, суды ластайтын органикалық және бейорганикалық ас ретінде қолданылатын микроағзалардың мүмкіншілігінде негізделген.

Өндіріс жағдайында, сонымен қатар өндірістен тыс техникалық құралдармен байланыс кезінде адамды қорғау үшін зиянды және қауіпті факторлардың әсерін мүмкін деңгейіне дейін төмендететін әр түрлі құралдар қолданылады.

Жұмыс орнында зиянды заттарды қорғау үшін – мысалы, дәнекерлеу, желіммен, сырлаумен жұмыс істеу, материалдардың лазерді өндеу кезінде жергілікті тартатын желдетпе қолданылады.

Токтан қорғау үшін жерлендіру, жұмыс орынға кішігірім кернеуді беру, токтың қорғаныс сөндірілуі қолданылады,

Қоршау құрылымдары қозғалыста болатын көлік, станок және механизмдердің, өңделетін материалдардың бөлшектерінің ұшатын орнын, зиянды сәулелену мен жоғары температураның әсер ететін зоналарын қоршау үшін қолданылады.

Дірілдің зиянды әсерден қорғау үшін көліктік және вагонды рессорлар, рәзенкелі металды амортизаторлар, болат серіппені және рәзенкелі тіреу төсемі қолданылады.

Дыбыстан қорғау үшін әр түрлі дыбыс жұтатын материалдар қолданылады.

Адамның жеке қорғаныс құралдарға жатады:

- басты қорғайтын құрылғылар (дұлыға, каска);

- көздің (қорғаныс көзілдірігі);

• беттің лица (щит, маска);

• дем алу органдары (респираторлар, газқағарлар);

• есту мүшелерінің (құлақшын, «Беруши» жапсырмасы);

- арнайы киім және арнайы аяқ киім. [3, с. 231-238].

16 АҚ міндеттеріне сәйкес өнеркәсіп аудандарды және қалаларды салу және жобалау

Жаңа аудандар мен қалаларды жоспарлау кезінде ескеретін АҚ негізгі міндеттеріне келесі жатады:

- Қызметкерлер мен жұмыскерлердің қорғауын қамтамасыз ету. Қызметкерлерді және жұмыскерлерді, сонымен қатарғылыми-техникалық кадрларды сақтау үшін қорғаныс ғимараттардың алдын-ала құру; жеке өорғау құралдарымен қамтамасыз ету; бөлек кәсіпорындарының қызметкерлер мен жұмыскерлерді, сонымен қатар жоба-конструктарлық және ғылыми-зерттеу ұйымдарды қаладан тыс зонаға эвакуациясын жоспарлау сияқты шаралармен жүзеге асады.

- Соғыс уақытында басқарудың тұрақтылығын жоғарлатуы қаланың барлық объектілердің функциялау үшін маңызды орын алады.

Бейбітшілік уақыты кезінде ракета-ядерлі соғысы жағдайында басқарудың тұрақтылығын жоғарлату үшін мүмкін болатын күйреудін зоналарынан тыс орналасқан қосалқы басқару пунктері құрылады.

Соғыс уақытында басқару тұрақтылығы жеке құрамның дайындығымен, сонымен қатар оның күрделі жағдайларда анық жұмысты қамтамасыз ету шеберлігімен анықталады.

- мүмкін болатын күйреудің зоналары бойынша халық шаруашылықтың объектілерін орналастыру. Ірі қалаларда, сонымен қатар мүмкін болатын катастрофалық су тасқынның зоналарында жаңа кәсіпорындардың салуы ұсынылмайды. Сондықтан қалада жаңа құрылысы кезінде қаладан тыс қала ортасынан шығаратын және үймереттің қирау кезінде құламайтын магистралды жолдар, сонымен қатар елді жердің реконтрукциясы болу керек.

- бөлек микроаудандарға, микроаудандарға және учаскілерге қала территориясын бөлу;

- кең магистральдар құрылғысы;

- жасыландырудың учаскілерін құру. Жасыландыру қаладаға санитарлы-гигиеналық жағдайлар қажеттілігінің құруына әсер етеді. Сонымен қатар олар қарсыластың ядерлі қаруды немесе жандырғыш құралдарды қолдану кезінде оттан қолайлы қорғаныс ретінде қызмет етеді. Сондықтан жасыландыруды қалалар құрылыстарды жоспарлау кезінде микроаудандарға жіне бөлек учаскілерге қала территоричсын бөлетіндей және өртке қарсы үзілген жер құратындай орналастырады.

- Жасанды су қоймаларының құрылғылары. Жасыландырудың үйлесуімен су қоймалардың құрылысы өртке қарсы негізгі шарасы болып табылады.

Әрбір елді жерде табиғи және жасанды су қоймаларында жеткілікті су қоры болу қажет. Біріншіден, өртті сөндіру үшін, территорияның дезактивациясы мен адамдардың санитарлы өндеу үшін қажет.

- Қаладан тыс зонаның дамуы. Қаладан тыс зона халықтың демалысы үшін, емдеу және спорт тағайындауы бойынша мекемелерді орналастыру үшін қолданылады. Сонымен қатар, қаладан тыс зонасы кәсіпорын жұмыскерлер мен қызметкерлерді және қалған эвакуацияланатын халықты орналастыру үшін база ретінде болады.

- Қала айналасындағы жол желісінің құрылысы. Қала айналасындағы айырылған жол желісі үлкен халықшаруашылық мағынасына ие. Ол қала арқылы өтетін транзитті бағананың тез қозғалысын, қала аудандарымен, қаладан тыс зонасымен және көршілес қалалар арасында жақсы көліктік хабарламасын қамтамасыз етеді. Осы қысқа уақытта қаладан халықтын эвакуациясы үшін, сонымен қатар ядерлі қарумен қаланың талқандалуы және зардап шеккендерінің эвакуациясы жағдайында құтқару жұмыстарын өткізу үшін АҚ құрылуының тез болуына мүмкіндік жасайды.

• Материалды-техникалық жабдықталуының тұрақтылығын жоғарлату және резервті құру соғыс уақыты кезінде қала мекемелер мен кәсіпорындардың үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету үшін аса маңызды болып табылады. Ол үшін қаланың жобалауы немесе оның реконструкциясы кезінде мүмкін болатын зардаптардың зоналардан тыс жабдықтайтын базалардың құрылысы және коммуналды-энергетикалық желісінің сенімді жүйесін қарастырады. [6, с. 147-151]

17 Салауатты өмір сүру өмір тіршілік қауіпсіздігінің факторы ретінде

Қандай болмасын мемлекеттің байлығы – табиғи ресурстар немесе материады-мәдени құндылықтарымен қатар алғашқыда адамдарды жатқызуға болады.

Адамға сіңген мүмкіншіліктері көбінесе өмір сүруіне байланысты болады. Өмір сүру – тұлға өз денсаулығының қызығы үшін тіршілік етудің қоршаған жағдайын өткізудің көрсеткіші.

Мектептен бастап алынатын (алкоголь, темекі тарту, нашқрлық) және өмір бойы құтыла алмайтын адам әдетінің қатары адамның бүкіл мүмкіншілігінің тез шығындалуына, уақыттан бұрын қартаюына және қайталанбас науқастардың білінуіне мүмкін дік тұғызады. Біздің тұқымның денсаулығы біздің өмір тіршілігіне тәуелді болады. Адамның гендік аппараты жағымды факторларымен, сонымен қатар басқа да науқастар түрлерін мұра бойынша жіберу және есте қалдыру мүмкін.

Зерттеулер көрсетті, біздің денсаулығымыздың күйі өмір тіршілігінен 51,2%, адамның биологиялық мәліметтерінен 20,4%, сонымен қатар тұқымынан, қоршаған ортасынан 19,9% және денсаулықтың даму деңгейінен 8,5% тәуелді болады.

17.1 Жастар мен балалар денсаулығының төмендеуінің себептері

- Науқасты өмір суру – дұрыс емес жеткіліксіз тамақтану (белок 40%, витаминдердің 70% тұтынудың дефициты ) Қозғалыс дефициттың (тапсырмалар санының көп болуы, теледидар мен компьютерлердің пайда болуы) өсуі физикалық және психикалық денсаулыққа теріс әсер етеді. Балалар мен жас өспірімдерде нашақорлық, токсикомания, темекі тарту, алкоголизм қалады, соңғы уақытта жастар арасында пиво алкоголизмы таралған. Осыдан: өкпе, асқазан, бронхтың қылтамақ ісігі; жүрек-тамырлы және жүйке-психикалық науқастар; тіреуіш-қозғалыстық аппараты.

- Стресс – әр түрлі жағымсыз факторлардың әсеріне ағзаның физиологиялық реакциясы (өз өмірі мен жақындарының өмірі үшін қорқыныш; жұмыссыздық пен қаражатты табыстың азаю деңгейі; медициналық қызметтің қымбаттылығымен төмен деңгейі).

- Экологиялық жағдайдың нашарлауы (экологическиялық апаттар – ауа және су бассейндердің ластануы, діріл, электромагнитті сәулелену, АЭС апаттар)

- Санитарлы-гигиеналық нормалауды сақтамау (еңбек пен демалыс режимінің бұзылуы, қауіпсіздік тхникасын сақтама)

- Ұйымдаспаған балалар санының жоғарлауы (мектепте оқымайды, науқасты болу)

• Демография – халықтың санын және құрылымын, сонымен қатар оның қайта өңдеу мен қозғалыс режимін зерттейтін ғылым (өлім санының жоғарлауы, өмір ұзақтылығының қысқаруы).

17.2Салауатты өмір сүрудің құрамы

СӨС негізгілері:

• Оқу еңбегінің мәдениеті, оның ғылыми ұйымы;

• Толық тамақтану;

• Еңбек пен демалыс режимін сақтау;

• Шынықтыру, иммунитеттің жаттығуы;

• Жеке гигиена;

• Қозғалыс активтілік режимін сақтау;

• Зиянды әдеттерді жеңу;

• Сауатты экологиялық тәртібі;

• Психикалық и эмоционалды тұрақтылығы;

• Сексуалды тәртібінің мәдениеті;

• СӨС сұрақтары бойынша өздік білімі жіне білімі;

Әрбір адам өзінің шежіре ағашын білу керек. Мұрагерлікпен келген ауру емделуге қиын келеді, сондықтан келешекте ата-аналарға баласының мүмкін болатын науқастарының диагостикасын жүргізі керек. [7, с. 278-293].

18 Медициналық көмектің негіздері

Тұрмыста, стихиялық апаттар, өндірістік апаттар, террорлық акт кезінде алынған адам зардаптарының нәтижесі уақиға орнында алғашқы медициналық көмек дер кезінде және дұрыс көрсетудіне тәуелді болады.

18.1 Жара түрлері және жаралау кезінде алғашқы көмек:

• Кесілген және шабылған жаралар;

• Шақпақталған жаралар;

• Соғылған және жыртылған жаралар;

Бүкіл тізбектелген жаралардың түрлері суық қарудан, тұрмыстық заттарынан және бейбітшілік уақыттың катастрофалары, апаттары, стихиялық апаттары кезінде пайда болады.

Аса күшті қанның кетуі ауыр қанның жоғалуына әкеледі. ¼ қанның жоғалтуы қауіпті, ½ - өлімге әкелетін болып саналады.

Көмек көрсету кезінде алғашқы міндеті қан тоқтатуы болып табылады.

Екінші міндеті саңдыраққа қарсы шаралар, өйткені саңдырақ – өмір үшін ауыр және қауіпті, адамның ауруға жүйке-рефлекторлы реакциясы.

Жара инфекциясы асқынып кетуіне әкеледі.

Алғашқы медициналық көмекті өздік- бір-біріне көмек тәртібінде стихиялық апаттың ошағында көрсетеді. Осында қажетті:

- Уақытша қанды тоқтату. Егер танғыштын орауына киім бөгде болса, онда қиып тастау керек.

- Жараны ештенемен шаймау, бөтен денелерді жоймау, жараны қолмен ұстамау;

- Жараға стерилді емес орағыш матаны салмау;

• Жараны қоршайтын теріні йод тұнбасымен сүрткеннен кейін жара асептикалық танғышпен жабылады;

Стандартты асептикалық матаның болмау кезінде алдын-ала дайындалған қол астындағы матамен – киімнен, жаймадан, тысыдан және т.б. қолдануға болады.

Міндетті:

- 1мл шприц-тюбиктан тері астына морфия ерітіндісін енгізу немесе морфийлі-арақты қоспаны беру (морфий ерітіндінің бір ампуласын 50-100мл арақпен);

- зардап шегушіні суықтан сақтау; (көрпемен, киіммен орау);

- жылыту (гыстық шай, кофе және т.б.)

-апат зонасынан тез шығару.

18.2 Қан кетудің түрлері

а) Артериалды қанның кетуі ең қауіпті болып табылады, өйткені қан үлкен қысымда лақтырылады және бірнеше минут ішінде қан кетуі байқалады. Уақытша қан кетуін тоқтату үшін аяқ-қолдың жгутпен сығылуы байқалады.

б) Күре тамырлы қанның кетуі артериалдыға салыстырғанда кішігірім интенсивті, және қауіп-қатер жиі көрінеді. Қан кетуін тоқтату үшін жараға басатын таңғышпен жабу керек.

в) Кішігірім қантамырлы –капиллярлардың зақымдалуы капиллярлы қанның кетуіне әсер етеді. Оны тоқтату үшін қарапайым таңғыш жеткілікті.

г) ішкі құрылыстардың зақымдалуы кезінде мол қанның кетуіне әкеледі. Ол паранхиматоз деп аталады. Өздік тоқтату болмайды, осы қанның тоқтатуы жабық сипаттасымен және ұзақтылығымен анықталады.

Үлкен адам 300-400 мл қанның кетуін сезбейді, ,ал бала үшін - өлімге әкеледі. Бір уақытта қанның жартысынын жоғалтауы (2-2,5л) өлімге, 1/3 (1-1,5л) жоғалту өте қауіпті болып табылады.

Ауыр қан аздығы естен талуына әкеледі – бас миының ауыр жеткіліксіз қанмен байыту кенет қысқа уақытты естен талады.

Естен тану кезінде алғашқы көмек – бас енкейген және аяққа көтерілген күйімен жатқызылады. Таза ауаның қамтамасыз ету үшін оттегі беріледі және мақтадан мүсәтірлі спиртті дем алу керек.

Коллапс естен танудан салыстырғанда қауіпті синдром. Коллапстың айқын синдромы артериалды қысымның (сынап бағанасы бойынша 70-60 мм ).лезде төмендеуі болып табылады.

Алғашқы медициналық көмек естен талу кезінде қолданылатын бүкіл шаралар қосылады. Қанды тоқтайтын келесі емделуі үшін медициналық мекемелерде өткізілу керек.

18.3 Сыну және сыну кезінде алғашқы көмек

Сұйек сынуы кезінде жақын орналасқан жұмсақ жасушалар зардап шегеді, сондықтан ауыр жарақаттануға әкеледі.

Сыну қасиеттері:

• ауру;

• сыну орның деформациясы ;

• функциялардың бұзылуы;

• дұрыс есем қозғалыс;

• сұйек сықырлау.

Алғашқы көмекті көрсету дұрыс және дер кезінде иммобилизациясында жатады.

Егер зардап шеккен адамда жарақаттану естен тану болса, онда естен тануға қарсы шаралар қолдану керек.

• Қан кетуін тез тоқтату;

• Жараға асептикалық таңғыштарымен жабу;

• әр түрлі ауырмайтын заттарды қолдану;

• иммобилизацияны өткізу;

• зардап шеккен адамның сулқындатуын, жылытуын ескерту;

• ыстық шаймен шөлді басу;

• зардап шеккен адамның тез және ұқыптап эвакуациялау.

Егер артериалды қан кетуі болса, онда қан тоқтататын жгутпен жабу.

Көлік иммобилизациясы жарақаттануға жабылатын шинанын көмегімен жүзеге асады.

Апат кезінде шиналар – тақтайдан, таяқтан, ағаш тармағын , фанера, қатырғы және т.б. дайындалады.

18.4 Күю және күю кезінде алғашқы көмек

Қүйік – жоғары температураның (термикалық), ащы химиялық заттарының (химиялық), электрлік тогының (электрлік), иондалған сәулеленудің (сәулеленген) әсерлерінен зақымдалуы. Күюдің төрт дәрежесін бөледі:

• Ι– гиперемия (терінің кішігірім ісігі және қызаруы);

• ΙΙ – көпіршіктің пайда болуы;

• ΙΙΙА – тері бетінің қабаттарының өлуі;

• ΙΙΙБ – бүкіл тері қабықшасының өліу;

• ΙV – терінің астындағы жасушалардың өлуі.

Алғашқы медициналық көмек. Тұтындырылған киімді шешеді, жалынды сумен, топырақпен шашады.

Аяқ-қолдардың қатты күю кезінде көлік шиналарымен жабылады.

Көкіректің күю кезінде зардап шеккен адамды стерилды жаймамен жауып тастау немесе күйге қарсы таңғышпен жабу керек.

Ауруды басатын заттарды, ыстық сұйықты беру керек.

Химиялық күйік кезінде алғашқы 10-15 секунд 10-15 мин ағып тұратын суық сумен жуу керек.

Электрлік күйік атмосфералық немесе техникалық электрлік токтың әсері нәтижесінде пайда болады. Электржарақаттың төрт дәрежесі бар:

• Ι дәрежесі – естен танусыз бұлшық еттің тырысқан қысқаруы;

• ΙΙ дәрежесі – естен танумен бұлшық еттің тырысқан қысқаруы;

- ΙΙΙ дәрежесі – Жүрек қызметінің және дем алудың бұзылуымен естен тану;

- ΙV степень – клиникалық өлімнің күйі.

Алғашқы медициналық көмек келесі шаралардың өткізуімен жүзеге асады:

- Зардап шеккен адамды электрлік тоқтан босату; сол кезде жаланаш қолмен зардап шеккен адамды ұстауға болмайды.

• Егер зардап шеккен адам биікте орналасса, онда оны одан түсіру қажет;

• Егер дем алу немесе жүрек қызметі нашарланған болса, онда жасанды дем беру қажет.

Үсіп қалу. Зардап шеккен адам алғашқыда қалтырайды, содан кейін дем алуы азаяды, жүрек қызметі төмендейді, өлімге әкеледі.

Алғашқы медициналық көмек көрсету. Жылы жерге әкеліп, спирт немесе арақпен қолы мен аяғын сипау. Жұту қабілеттілігі бұзылмаса, онда ыстық шай мен кофе беру керек.

18.5 Реанимация

Тыныс алудың тоқтатылуы кезінде. Жасанды тыныс – ауру адамды өздік тынысы толығымен қанды оттегімен қамтамасыз етпеу кезінде бүкіл күйлер емдеуінің жалғыз әдісі. Зардап шеккен адамға жасанды тыныс өткізу үшін арқаға жатқызада. Тыныс алу жолдарын босату үшін басты бір жаққа бұрып және саусақпен алып тастау керек. Тыныс жолдарын толығымен ашу үшін төмегі жағын алдына қарай жылжыту керек.

Реанимация жүргізетін терең дем алып ауратын адамның ауызына өз ауызын жауып оның өкпесіне ауа жібереді. Дем шығару кеуде талшығының эластикті күш арқылы жүзеге асады. Үрлеу тез және шұғыл өтеді, дем тарту дем шығарудан 2 есе аз болу керек.

Мұрынға ауыздан тыныс беру әдісін қолдану кезінде мұрын арқылы өтеді.

Қан айналымы тоқталауы кезінде. Ми қанының кетуін қалпына келтіру үшін 3-4 мин ғана беріледі, сондықтан реанимацияны - жүрек массажы және жасанды тыныс тез арада жасау керек.

Жүректің сыртқы массажин өткізу үшін қатты жерге жатқызу керек. Реаниматор зардап шеккен адамның жанына тұрып бір-біріне қойылған алақандарымен төсіне басып оның бел омыртқасына 4-5 см дейін жеткізу керек. Басу жиілігі – минутына 50-70 рет. Қол төстің үшінші төмендеуінде жату керек.

5 минуттан кейін реанимацияны өткізудің қажеті жоқ. [1, с. 278-346; 3, с.313-365]

[7] оқу құралында көмек көрсету мысалдары және эвакуация әдістері туралы түсініктемелер берілген.

Өздік жұмыс жасау үшін «Алгоритм оказания первой медицинской помощи (ПМП) при неотложных состояниях» (Шұғыл жағдайы кезінде алғашқы көмек көрсету алгоритмі(АМК)) оқуға ұсынылады. [7, с. 388-397].

Мазмұны

	Кіріспе
1	Потенциалды қауіп туралы аксиома
2	Адамның функционалды мүмкіншіліктері және оның өмір сүру ортасымен сыйысушылығы
2.1	Өмір сүру ортасымен адамның сыйысушылығы
3	Еңбек физиологиясының негіздері
4	Өмір сүру ортасының қауіптің деңгейі мен көздері
4.1	Атмосфераның ластануы
4.2	Гидросфераның ластануы
4.3	Литосфераның ластануы
5	Табиғи негативті факторлардың көздері
6	Тұрмыстық ортадағы негативті факторлардың көздері
7	Өмір сүру ортасына және адам ағзасына негативті факторлардың әсері
7.1	Зиянды заттардың жалпы сипаттамасы
7.2	Ағзаға зиянды заттардың түсу жолдары
7.3	Зиянды заттардың әсері
7.4	Адам ағзасымен удың залалсыздану жолдары
7.5	Қатты улы әсер ететін заттар (ҚУӘЗ)
7.6	Күресуші ұлы заттар
8	Техногенді қауіп
8.1	Механикалық тербелістер
8.2	Электромагнитті өріс
8.3	Лазерлі сәулелену
8.4	Электрлік ток
9	Биологиялық қауіп
9.1	Микроағзалар
9.2	Басқа биологиялық қауіп-қатерлер
10	Әлеуметтік қауіп
10.1	Әлеуметтік қауіптің түрлері
11	Экологиялық қауіп-қатер
12	Төтенше жағдайлар
12.1	Табиғи төтенше жағдайлар
12.2	Антропогендік төтенше жағдайлары
12.3	Төтенше жағдайларда әрекет жасау және алдын-ала ескерту бойынша Қазақстан Республикасының мемлекеттік жүйесі
12.4	Төтенше жағдай болу кезінде халықаралық ынтымақтастық
12.5	Төтенше жағдай кезінде шұғыл-қалпына келтіру мен құтқару жұмыстарын ұйымдастыру
13	Медициналық қорғау құралдары
13.2	Халықтың жеке қорғаныс құралдары
13.2.1.	Дем алу органдарын қорғау құралдары
13.2.2.	Теріні қорғау құралдары
13.2.3.	Халықтың ұжымдық қорғану құралдары
14	Халық шаруашылық объектілер жұмыстарының және тұрақтылықтарының жоғарылау
15	Технологиялық процестер және техникалық жүйелер қауіпсіздігін жоғарлату
16	АҚ міндеттеріне сәйкес өнеркәсіп аудандарды және қалаларды салу және жобалау
17	Салауатты өмір сүру өмір тіршілік қауіпсіздігінің факторы ретінде
17.1	Жастар мен балалар денсаулығының төмендеуінің себептері
17.2	Салауатты өмір сүрудің құрамы
18	Медициналық көмек көрсетудің негіздері
18.1	Жара түрлері және жаралау кезінде алғашқы көмек
18.2	Қан кетудің түрлері
18.3	Сыну және сыну кезінде алғашқы көмек
18.4	Күю және күю кезінде алғашқы көмек
18.5	Реанимация