КХЕТОРАН КЕХАТ
Нохчийн мотт – нохчийн къоман мотт бу, оьрсийн маттаца цхьаьна Нохчийн Республикин пачхьалкхан мотт а бу. Цу гӀуллакхо дика хьелаш кхуллу и мотт Ӏалашбан а, кхио а. 1–4чу
классашкахь «Ненан мотт а, ненан литература» а предметан тобанна йуккъехь хьоьхуш йу «Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предмет. Цуо аьтто бо дешархойн кхетам, хIума довзаран, йукъаметтигаш лелоран, исбаьхьаллин-эстетикинговзалла совйаккха, гӀиллакх-оьздангаллин хьежамаш кхолла,нохчийн къоман культурина тӀеозо.
Йуьхьанцарчу классашна лерина «Ненан (нохчийн) маттахьйешар» предметан белхан программа (кхидIа – Программа) лахахь билгалдаьхначу низаман-бакъонийн кехатийн буха тIехь кечйина йу:
– Россин Федерацин Конституци (26-гIа статья);
– «Россин Федерацехь дешаран хьокъехь» 2012 шеран гIуран беттан 29 дийнан №273–ФЗ йолу федеральни закон (хийцамашца, тIедузаршца);
– 1991 шеран эсаран беттан 25-чу дийнан № 1807–1 йолу«Россин Федерацин къаьмнийн меттанех» Федеральни Закон(хийцамашца, тIедузаршца);
– 2021 шеран хIутосург беттан 31-чу дийнан № 286 йолу Россин Федерацин Серлонан министерствон Приказца тIечIагIйина йолу Йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран Федеральни пачхьалкхан дешаран стандарт;
– Кхетош-кхиоран герггарчу хьесапехь программа (йукъарчу дешаран федеральни дешаран-методикин цхьаьнакхетараллин сацамца тIечIагIйина йу (2022 шеран асаран беттан 23-чу дийнан №3/22 йолу протокол);
– Россин Федерацин къаьмнийн меттанаш хьехаран концепци (2019 шеран эсаран беттан 1-чу дийнахь Россин Федерацин Серлонан Министертсвон коллегехь тIечIагIйина йу);
– Йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран герггарчу хьесапехь коьрта программа (йукъарчу дешаран федеральни дешаран-методикин цхьаьнакхетараллин сацамца тIечIагIйина йу, 2022 шеран бекарг беттан 18-чу дийнан №1/22 йолу протокол);
– Нохчийн Республикин Конституци (хийцамашца, тIедузаршца);
– «Нохчийн Республикин меттанех» долу Нохчийн Республикин 2007 шеран оханан беттан 25-чу дийнан №16-РЗ йолу закон (хийцамашца, тIедузаршца);
– «Нохчийн Республикехь дешарх» долу Нохчийн Республикин 2014 шеран эсаран беттан 30-чу дийнан №37-РЗ йолу закон;
– 2020 шеран хьаьттан беттан 17-чу дийнахь тIелаьцна болу «Нохчийн Республикин дешар кхиор» пачхьалкхан программи йуккъехь хийцамаш баран хьокъехь» №180 йолу сацам, 2022 шеран бекарг беттан 17-чу дийнахь биначу хийцмашца;
– Нохчийн Республикин тIекхуьу чкъор гIиллакх-оьздангаллица кхетош-кхиоран йукъара концепци (2013 шеран чиллин беттан 14-чу дийнахь Нохчийн Республикин Мехк-ДастIечIагIйина йу);
– Нохчийн Республикехь нохчийн мотт а, литература а хьехаран концепци (2022 шеран хIутосург беттан 12-чу дийнахь Iилманан Кхеташонан №3 йолчу цхьанакхетарехь тIечIагIйина йу).
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» – гуманитарин дешаран предметашна йуккъехь коьртачарах цхьаъ йу. Цунах доьзна ду дешархочун кхетам а, эстетикин-
оьздангаллин тIегIа а кхиар. Литература йешаро гIо до литературин мехалла а, шен кхиарехь йешаро дIалоцу меттиг а хууш волу, шена хетарг йозанан а, барта а къамелехь билгалдаккха а, бух бало а говзалла йолу йешархо кхио. Цул сов, цо йешар марзадо, цунах ша а, дуьне а довзаран, адамашца йолу йукъаметтигийн нийса маххадоран а гIирс бо.
Программо йукъалоцу кхеторан кехат, предмет дIалацаран хила лерина жамIаш а, предметан чулацам а, программин хIора дакъа Iамо лерина сахьташ билгал а дохуш, тематикин планировани а, классал арахьарчу гIуллакхийн план а.ХIара программа йуьхьанцарчу классийн хьехархошна лерина йу. Хьехархойн шайн белхан хьелашка хьаьжжана хийцамаш бан йиш йу, шайн белхан программаш хIиттош.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРИНЙЕШАР» ДЕШАРАН ПРЕДМЕТАН ЙУКЪАРАБАШХАЛЛАШ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» дешаран предметан белхан программа кечйина йу йуьхьанцару йукъарчу дешаран программа кхочушйечу ишколашна. Программа тIехьажийна йу дешаран хьукматашна а, хьехархошна а методически гIо дарна, цо таро лур йу:
1) «ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» дешаран предмет хьехаран процессехь Федеральни пачхьалкхан йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран стандарташкахь билгалдина долу адаман кхиаран, метапредметни, предметни дешаран жамIашкхузаманан лехамашца догIуш кхочушдан;
2) «ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» дешаран предметан Iаморан хила лерина жамIаш а, чулацам а ЙЙД ФПДС-ца, йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран герггарчу
Хьесапан коьртачу программица (йукъарчу дешарехула федеральни дешаран-методически цхьаьнакхетараллин 2015-чу шеран 8-чу апрелехь № 1/15 протоколаца йинчу редакцехь) а, кхетош-кхио-ран герггарчу хьесапан программица (магийна йукъарчу дешарехула федеральни дешаран-методически цхьаьнакхетараллин 2020-чу шеран асаран беттан 2-чу дийнан № 2/20 йолчу протоколаца бинчу сацамца) а догIуш, дешаран шерашца билгалдана, структура хIотто а;
3) билггалчу классан башхаллаш тидаме а оьцуш, билггала долу дакъа-тема Iамо лерина дешаран хан а нисйеш, ткъа иштта дешаран материалан дакъош/теманаш дIалацарна тIехьажийна долу дешаран гIуллакхийн коьртачу кепех а пайда а оьцуш, календаран-тематически план хIотто.
Программин чулацам лерина бу ЙЙД ФПДС-ийн «Ненан мотт а, ненан маттахь йешар а» предметашца боьзна болу лехамаш ларбеш, йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран Iалашонашка
кхачарна.
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» – гуманитарин дешаран предметашна йуккъехь коьртачарах цхьаъ йу. Цунах доьзна ду дешархочун кхетам а, эстетикин-оьздангаллин тIегIа а кхиар. Литература йешаро гIо до литературин мехалла а, шеен кхиарехь йешаро дIалоцу меттиг а хууш волу, шена хетарг йозанан а, барта а къамелехь билгалдаккха а, бух бало а говзалла йолу йешархо кхио. Цул сов, цо йешар марзадо, цунах ша а, дуьне а довзаран, адамашца йолу йукъаметтигийн нийса маххадоран а гIирс бо.
ЙЙД ФПДС-ша йукъара дешаран программин декъехь «Ненан маттахь литературин йешар» предмет Iаморехь хьалха хIитточу декхаршка хьаьжжана, карарчу курсан коьрта Iалашонаш бигалйаха йиш йу: нохчийн литературо Россин Федерацин культурехь дIалоцучу меттигах, цуьнан мехаллах кхета Iамо; цхьана чкъуро кхечуьнга оьздангаллин, эстетикин, историн, культурин мехаллаш дIакховдорехь цо дIлоцу меттиг гайта; шеен къоман фольклоро а, исбаьхьаллин литературо а ша вехачу субъектанкультура, гIиллакх-оьздангалла, эстетикин кхетам кхолларехьдIалоцу меттиг бовзийта; шен къоман литература халкъан коьрта культурин, оьздангаллин мехаллех цхьаъ йуй хаийтар, изадахар довзаран цхьа некъ санна, къоман а, пачхьалкхан а культурин дакъа санна, синъоьздангаллин мехаллаш, ламасташ лардаран, даржоран гIирс санна, дуьненах, къоман историх, культурех хьежам кхуллу искусство санна йовзийтар.
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» курсан бухейиллина нохчийн литературо чулоцург къоман культурин ламастийн мехаллийн кодийн система йу боху ойла йу. Нохчийнкъоман культурин ламасташ Ӏалашдаран гӀирс хилла ца Ӏаш, нохчийн литература зӀе йу къоман дӀадаьлларг, карарниг, хиндергвовшашца дузуш а, кегийчу дешархойн кхетаме и дуьллуш а.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРИНЙЕШАР» ДЕШАРАН ПРЕДМЕТ ӀАМОРАНӀАЛАШОНАШ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предмет Ӏаморан Ӏалашонаш йу:
– Нохчийн литературе а, нохчийн матте а къоман культурин
мехалчу декъе санна ойла кхолла;
– Дешархой шайн къоман культурин-меттан экъанна йукъабалор а, уьш къоман ламасташна а, культурин тӀаьхьалонна а,кхузаманан хьелашна а йукъаозор;
– Чкъурашна йукъарчу зӀенах кхетар, нохчийн культура Ӏалашйарна шаьш жоьпалле хиларх ойла кхиор;
– Йешаран говзалла кхиор.
Цу Ӏалашонашка кхачаро хӀара декхарш цхьалхадоху:
– Россин гражданаллин идентичностан баххаш кхоллар,шайн Даймахках а, Россин халкъах а, Россин халкъийн цхьаалехь мехкан исторех а дозалла дан Ӏамор, шаьш муьлхачу къомах ду кхетор; Россин дукхакъаьмнийн йукъараллин мехаллашкхоллар;
– Нохчийн къоман историко-культурин зеделлачун тӀаламбан Ӏамор, дешархочунна шен къоман культурин-меттан хьалдовзийтар; йуьхьанцарчу классийн дешархочунна нохчийн литература историко-культурин, оьздангаллин, эстетикин мехаллийн хьоста санна йезайалийтар;
– Нохчийн литературехь гайтина йолчу нохчийн синкхетамна ладаме йолчу гӀиллакх-оьздагнгаллийн мехаллех хьежамкхоллар;
– Нохчийн литературин говзарш Ӏаморан буха тӀехь нохчийнметтан исбаьхьаллин-эстетикин таронех хаарш совдахар;
– Адаман амал кхиарехь а, къамел шардарехь а даима йешахьагам кхоллар;
– Тайп-тайпанчу текстийн чулацаман а, башхаллин а мах хадоран йешаран хаарш шардар, уьш йийцаре йарехь дакъалацар;
– Къамел даран йерриге а кепаш кхиар, йешначух лаьцнабарта а, йозанца а дийца хаарш карадерзар.
Дешаран предметан чулацам классал арахьарчу гIуллакхашкахь а бовза йиш йу (Йуххедиллар 1).
«Ненан (нохчийн) маттахьлитературин йешар» предметаца доьзна классал арахьара гIул-
лакхаш дешархойн башхаллашка, лехамашка хьаьжжана кечдана, дIадахьа а деза. Иштта программи йукъахь йу классал арахьайеша леринчу говзарийн а, дагахь Iамо леринчу говзарийн а цIераш (Йуххедиллар 2). Амма хьехархочо шен лаамехь билгалйаха йиш йу и говзарш.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРИНЙЕШАР» ПРЕДМЕТАН БЕЛХАН ПРОГРАММИН ЧУЛАЦАМАН КОЬРТА ЛИНИШ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» дешаранпредметан программехь белла чулацам бу, и теллича нохчийнлитературин къоман-культурин башхалла а; нохчийн меттан а,нохчийн литературин а Нохчийн Республикин а, Россин а историца, нохчийн къоман материале а, синбахаман а культурицаа йолу зӀе а йаста некъ лур бу. Курс лерина йу йуьхьанцарчуклассийн дешархойн литературин а, культурин а хьежам шорбан; йуьхьанцарчу классийн дешархойн йешаран жигарчу гонна йукъайогӀучу фольклоран а, нохчийн классикийн а, нохчийнкхузаманан литературин а говзарша таро ло дешархошна адамаллин мехаллашкахь нохчийн культурин а, къоман синкхетаман а коьртачу баххех кхетам бала. Йуьхьанцарчу классийн дешархошна йеша а, талла а схьакховдийначу нохчийн литературин говзарша схьагойту нохчийн къоман культурин тайп-тайпана агӀонаш, жигарайоху даимлера мехаллаш (дикалла, доглазар,синшорто, къинхетам, эхь-бехк, бакъдерг, доьзалан мехаллаш,патриотизм, баккхийчаьрга ларам, адамалла, и. кх.дӀ.).
Кху программехь «Ненан (нохчийн) маттахь литературинйешар» курсан башхалла кхочушйина кху бахьанашца:
а) нохчийн къоман амал, Ӏадаташ, ламасташ, нохчийн культурин синбахаман мехаллаш, адамаллин мехаллаш а, эхь-бехк агойтуш долу говзарш схьахаржарна;
б) нохчийн йаздархойн нохчийн бераллин дуьне гойтучуговзарш тӀе тидам бахийтарна: доьзалехь бер кхетош-кхиоранбашхаллаш, баккхийчаьрца а, нийсархошца а цуьнан йолу йукъаметтигаш, беро шена гонахара дуьне тӀелацаран башхаллаш.
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» Ӏаморо гӀодийр ду дешархойн мотт хьал долуш барна а, церан къамеланкультура а, хьасене бовларан хаарш шардарна а. Шена тӀехьпрограммин проблемно-тематически блокаш хӀитточу дидактически материалана культурно-исторически тӀедалорах а пайдаоьцу. ХӀор проблемно-тематически блока йукъайогӀу нохчийн къоман синбахаман а, материале а культура гойтуш болу кхетамаш. Программехь йеллачу говзарийн чулацам йуьхьанцарчуклассийн дешархочун лехамашна гонаха хӀоттийна бу, хаьржинчу говзарийн башхаллашкахь гуш а бу.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРИН ЙЕШАР» ДЕШАРАН ПРЕДМЕТАН ДЕШАРАН ПЛАНЕХЬ МЕТТИГ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предметана программа йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран Федеральнипачхьалкхан дешаран стандартехь гайтинчу дешаран программа дӀалацаран жамӀийн предметни лехамийн буха тӀехь хӀоттийна а, 270 сахьтан (66 сахьт Ӏ-чу классехь а, 68 сахьташ 2–4-чуклассашкахь) бараман дешаран йукъарчу тӀедилларна лерина айу. Программин инвариантни дакъа Ӏаморна луш дешаран 233сахьт ду. 37 дешаран сахьтах лаьтташ йолу дешаран тӀаьхьалонан хан программин вариативни декъана дӀало, цо йукъалоцуавторийн Ӏаматийн линейкина оьшу белхан программа хӀоттийнчу авторша къастийна говзарш.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТАРЕТУРИН ЙЕШАР» ДЕШАРАН ПРЕДМЕТАН ЧУЛАЦАМ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» курсан чулацам билгалбечу хенахь коьртачу тидамехь ду:
1. Къоман кхетамна мехала долу, йеххачу хенан йохалла – кхузамане кхаччалц – культурехь коьрта меттиг дӀалоцухӀуманаш (масала, баккхийчаьрга, нене ларам, Даймахке безам, догдикалла, доглазар, нийсо йезар, эхь-бехк, сий, и.кх.дӀ.)
Цу коьртачу кхетамашца болх дӀахьо йуьхьанцарчу классийндешархоша дӀалоцур долчу кепара хаьржинчу нохчийн йаздархойн уггаре а къегинчу, нохчийн литературин а, культурина башхаллаш кхочушйинчу говзарш тӀехь. И говзарш йовзаро
гӀо до йуьхьанцарчу классийн дешархошна къоман культуринламастех а, нохчийн культурех а кхета.
2. Йуьхьанцарчу классийн дешархойн лехамаш: говзарийн доккхачу декъан турпалхой йуьхьанцарчу классийн дешархойн нийсархой бу, церан дуьне довзарца босту програм-
мехь билгалбина культурно-историн кхетамаш. Программийукъайахийтина тайп-тайпанчу заманашкахь берийн дуьнегойту а, церан кхиаран некъаш а, амал йахчайалар а, оьздангаллин къилбанаш кхолладалар а гойту говзарш; говзарш харжародешархочунна таро ло историн тайп-тайпанчу муьрашкахь нохчийн культура шен нийсархочун бӀаьргашца ган. Программехьладамечу барамехь йелла кхузаманан авторийн говзарш а йу,цара шайн кхоллараллехь кхидӀа хьо нохчийн литературин къоман ламасташ, и говзарш кхузаманан дешархочунна гергара йу.
3. Къоман башхаллин хиламаш искусствон кхечу гӀирсашца гайтина говзарш а хаьржина, цо таро ло дешархошна нохчийн культурехь искусствийн диалог гайта.
Цхьадолу декхарш кхочушдан лерина дешаран материалхаьржина гуманизнам, исбаьхьаллин а, довзаран а мехаллийн,кхеташ хиларан, жигараллин, поликультурин, ламасталлинклассикин а, кхузаманан бараман цхьаьнадаран, тематикин, кепийн-жанран тайп-тайпаналлин критеришца йогӀуш.
Программо билгалбечу йешаран гуоно таро ло тайп-тайпанчу хенийн а, къаьмнийн а говзарийн куьзганахула беран дуьненехьежаман гураш жим-жимма шордан.
Программехь и масех бухедилларца билгалбо. Хьалхарашиъ доьзна ду йешаре ойла а, йешаран техникин хаарш кхиоран хьелаш а кхолларца. Иштта, и хаарш кхиоран йуьхьанцарчу муьрехь уггаре а хьалхарчу рогӀехь йу байтийн а, прозин айух-йуха олуш дешнаш, дешнийн цхьаьнакхетарш предлоджениш, абзацаш йолу тексташ (йешаран техникин говзалла кхиочу хенахь мехала долчу йешаран кхиаме хилар тардалийтаран
Ӏалашонца); ткъа иштта кхиаме ду забаре чулацам болу сиххахазахетар йа велар кхолладолуьйту тексташ лелор а, (хӀундааьлча, цу хенахь забар йевзаш хиларо эстетикин синхаамаш гучубахар кхиадо) йешаран мукъам кхиоран Ӏалашонца. ДешаранхӀор шеран тексташ схьахаьржина йу цу хенан берашна тӀелацаата хилар тидаме а оьцуш. Текст схьахаржаран кхидолу бухедахкарш доьзна ду исбаьхьаллин дешан фольклорна кепашкараавторийн литературе кхаччалц кхиаран логика ларйаран цаторийла хиларца; билггала долу оьздангаллин а, эстетикин а декхарш кхочушдан цаторийла хиларца, царах коьртаниш билггалйолчу оьздангаллин-эстетикин концепцига доьрзу, и концепци
дешара деа а шарахь кхиош схьайалайо; жанрийн а, тематикин тайп-тайпан алла хилийтаран кхачойаран а, фольклоран а, авторийн говзарийн а, вайн мехкан а, дозанал арахьарчу йаздархойнговзарийн а, берийн литературин классикийн а, XX-чу бӀешеран чаккхенан – XXI-чу бӀешеран йуьхьан кхузаманан берийнйаздархойн говзаршна йукъахь а барам ларбаран а цаторийлахиларца.
Йешаран гӀуллакх кхиоран процессан чоьхьарчу логикицадоьзна, «Литературин йешар» курс шинатӀегӀанехь хӀоттийнайу.
Хьалхарчу тӀегӀанехь хьалхадаккха дезарг йешаран корматалла шарйар ду, шолгӀачу тӀегӀанехь – дешархошна литературин говзалла карайерзор.
1-2-чу классашкахь йеша Ӏамадо;
кхетар тӀехь, нийса йешарна, сиха а, къаьсташ а йешарна тӀехьболх; йешначун кхоллараллин маьӀна дан тайп-тайпана некъашкхиор (графикин, дешан а, музыкин а иллюстрировани, драматизаци, ма-йарра а, йукъ-йукъара а, кхоллараллин йухасхьайийцар). Цуьнца цхьаьна йуьхьанцарчу классашкахь дӀаболабойуьхьанцарчу классийн дешархойн литературин дешара тӀехьболх.
«Литературин йешар» предмет Ӏаморан шолгӀа тӀегӀа 3-4классашна кхочу, цигахь йеша хааро зазадоккху, эстетикин йешаре а, талламан йешаре а декъа а луш.
«Литературин йешар» программа хӀотточу хенахь тидамеэцна школал хьалхьалхарчу педогогикин а, йукъарчу йукъардешаран школашна леринчу «Нохчийн литературехула герггарчубелхан программин» зӀейалорах а.
Программо таро ло йалийнчу спискера говзарш дешархойн кечаман тӀегӀанца догӀуш харжа, ткъа иштта курсан чулацаман вариативни компонент харжа а, белхан программашкахь икечйаро могуьйту тематикица а, проблематикица а герга йолчу
говзаршкахь къоман башхаллаш а, йукъара дерг а къасторанӀалашонца Россин халкъийн литературе кховдар. Ткъа ишттапрограммо таро ло Ӏаматийн авторшна йа дешаран цхьаьнакхетараллашна вариативни декъехь Ӏамон говзарш харжа.
1 класс
«Нохчийн литература. 1 класс» дешаран пособи 20 сохьтана лерина йу. Цу йукъайогIу берийн гонахьарчу дуьненах долухаарш совдаха, нийса йешаран говзалла лакхахйаккха, къамелкхио, талламан интерес совйаккха, доьзалан мехаллех, Даймахках доттагIаллех, Iаламах болу кхетам кхолла, шорбан леринахалкъан а, исбаьхьаллин а говзарш. Дешаран пособин программел хьалха «Абатан» программа кхочушйина хила йеза: элпашIамор, йешар Iамор, «Пачхьалкхан а, къоман а символика», «Даймохк», «доттагIалла», «вайн турпалхо» кхиболубуххера кхетамаш бовзуьйту тексташца болх бар.
Нохчийн халкъан барта кхолларалла
Дагардарш, чехкааларш.
Аганан эшарш.
ХӀетал-металш.
Нохчийн халкъан туьйранаш:
Туьйра «Цхьогаллий, пхьагаллий».
Туьйра «Цхьа буьртиг».
Туьйра «Тамашийна йоI».
Йешаран бакъонаш. Туьйра.
ХIара доккха дуьне
Мамакаев А. Байт «БIаьсте, бIаьсте».
Кибиев М. Байт «Орга».
Ахмадов М. Байт «Писулиг».
Абубакарова П. Туьйра «Дей, буьйсий».
Гацаев С. Байт «Борз».
Яшуркаев С. Байт «Ларло!».
Махмаев Ж. Дийцар «ЦIахь йац, алахьа».
А. Байт «Терахьаш».
Махмаев Ж. Байт «Сан пIелгаш».
Мамакаев Э. Байт «ХIорд дуьрий бен хуьлуш бац».
Эдильсултанов А. Байт «Маьлхан зIаьнар».
Юсупов А. Байт «Муха кхиъна туьйранаш».
Хатуев А.-Х. Байт «ЭтмаьIиг».
Ахмадов М. Байт «Самукъане абат».
Демеев И. Байт «ХIун де ас?»
Хатуев А.-Х. Байт «Iа дIадели».
Макалов Ш. Байт «Йола бIаьсте».
Йешаран бакъонаш. Дифтонгаш.
Кхечу къаьмнийн литература
Сладков Н. Туьйра «Наб муха йо?» Гочдинарг – Джанаралиев I.
Сутеев В.Г. Туьйра «Кхо цициг-кIорни» Гочдинарг – Петирова П.
Осеева В.А. Дийцар «Цхьаьна» Гочдинарг – Петирова П.
2 класс
Долоран дарс. Демеев А. Байт «Нохчийчоь».
«Уггар дика доттагӀ – жайна»
Ахмадов М. Байт «Жайна».
«Нохчийн халкъан барта кхолларалла»
Дагардарш.
Чехкааларш.
ХӀетал-металш.
Кицанаш.
Нохчийн халкъан туьйранаш
«Бабин ЧӀирдиг».
«Зуьно дина хӀилла».
«Газа-гуьзалгаш».
Самукъане агIонаш
Дов дIадоккхуш олу дешнаш.
Бер хьостуш олу дешнаш.
«Сан Даймехкан коьрта гӀала»
Макалов Ш. Байт «Соьлжа-ГӀала». Хасаров Ш. Байт «СтиглагӀала».
Яшуркаев С. Байт «Светофор».
«Дашо гуьйре»
Макалов Ш. Байт «Гуьйре».
Сейлмуханов М. Байт «Деса Ӏалам».
Тапалаева А. Туьйра «Малонча».
Батаева Х. Байт «Гуьйре».
«Рифма».
Абубакарова П. Байт «Дешнех ловзар».
«Деша журнал «СтелаӀад»!
Макалов Ш. Байт «СтелаӀад».
Толстой Л. Текст-ойла «ХӀорда чуьра хи стенга доьду?»
Гочдинарг – Бадаева I.
Юсупов I. Байт «Дита хьоза».
Бераша олу…
«СтелаIодан» дошам.
«Сан доьзалан йовхо»
Сулейманов А. Байт «Нана».
Гайсултанов I. Дийцар «БӀоба эккхор».
Демеев I.Байт «Дадин зезаг».
Шамилов С. Туьйра «Жима цӀа».
Махмаев Ж. Дийцар «Деза денош».
Самукъане агIонаш
Гацаев С. Байт «Жимачу кӀентан ойланаш».
«Нийса а, тIееъна а маьIна».
«Марша да хьо, керла ло!»
Кагерманов Д. Байт «ГӀура-Дада».
Тапалаева А. Туьйра «Керла Шо кхана хир ду».
Хатуев I.-Хь. Байт «Керла ло».
Гадаев М.-С. Байт «Жимачу кӀентан илли».
Сейлмуханов М. Байт «Хьоза».
Яралиев Ю. Дийцар «КӀайн Ӏахар».
Самукъане агIонаш
Мамакаев Э. Байт «Гуди».
«Ваха Ӏама»
Аболханов Хь.Байт «Ваха Ӏама».
Махмаев Ж. Дийцар «Дика лар».
Хатуев I.-Хь. Байт «Теша».
Ахмадов М. Дийцар «Дада волчохь, йуьртахь».
Яралиев Ю. Байт «Марха къобалдойла».
«Вайн кегий доттагӀий»
Демеев I. Байт «ГӀаз».
Хасаров Ш. Байт «Жима кхор».
Хасаев Хь. Дийцар «Лийчар».
Самукъане агIонаш
Сакаева М. Байт «Кертахь лелаш нӀаьна йу».
БӀаьсте йогӀу, бӀаьсте йогӀу!
Сатуев Хь. Байт «БӀаьсте йогӀу».
Демеев I. Байт «Сан совгӀат».
Цугаев С. Байт «Со мамел хьалха хьалагӀоттур йу…».
Макалов Ш. Байт «Сийна бӀаьсте».
Бексултанов М. Дийцар «БӀаьстенан дийнахь».
Сейлмуханов М. Байт «Кхечи бӀаьсте».
Самукъане агIонаш
Талхадов Хь. Байт «БӀаьсте».
Арсанукаев Ш. ХӀетал-металш.
«Даймохк»
Ахмадов М. Байт «Даймохк».
Бексултанов М. Дийцар «Даймохк бохург хIун ду?».
Абубакарова П. Байт «Соьлжа-ГӀала».
Окуев Ш. Байт «Даймохк».
Батаева Х. Байт «КӀиран ворхӀ де».
Анзорова Б. Байт «Турпала Ханпаша».
«Аьхке»
Макалов Ш. Байт «Аьхке».
Магомаева М. . Дийцар «БаӀ».
Макалов Ш. Байт «Къоршкъари».
«Кхечу къаьмнийн литература»
Толстой Л. Туьйра «Воккха стаггий, хинаний». Гочдинарг –
Бисултанов А.
Вежарий ГриммгӀар. Туьйра «Хударан кхаба». Гочдинарг
– Муртазов I.
3 класс
Долоран дарс.
Макалов Ш. Байт «Ларделаш латта».
«Кхетаман орам»
Демеев I. Байт «Кхетаман орам».
Жайнех а, йешарх а лаьцна хьекъале аларш.
Нохчийчоьнан коьрта библиотекаш.
«Гуьйре»
Гацаев С. Байт «ДогӀа догӀуш ду».
Сакаева М. Байт «Йац хьо, гуьйре, дагна чевне».
Хасаев Хь. Дийцар «Шийла Ӏуьйре».
Сулейманова З. Байт «ГӀаргӀулеш».
«Берийн йаздархой»
Гайсултанов I. Дийцар «Ӏалам хаздан деза».
Саракаев Хь. Байт «Дика кӀант Муса».
Кагерманов Д. Байт «Маьлхан хӀуш».
Махмаев Ж. Туьйра «ГӀуоралгаш».
«Йаздархойн туьйранаш»
Гелагаев С.-М. Байт «Туьйранан новкъадалар».
Дикаев Б. Туьйра «КӀайн полларчий стенга даха-те?».
Сулейманова З. Туьйра «Догмайра Шахьсан».
Тапалаева А. Туьйра «Массарна дерг – ловзар».
«Хиндолу хьоза бенахь дека»
Магомадов М. Дийцар «Дуьххьарлера толам».
Дакаев С. Байт «Дош».
Гайсултанов I. Дийцар «ЯрагIи».
«Жима, доккха дуьне»
Батаева Х. Байт «Хьуьно патар хецна…».
Мамакаев Э. Байт «Ӏелий, киттий, аьпашший».
Пашаев Н. Байт «Барзо диъна моз».
«Ӏалам» – 4 ч.
Гацаев С. Байт «Хьуьнхахь».
Ахмадов М. Туьйра «ГӀундалгӀеш, цӀазамаш, муьргаш, ко-
марш».
Гелагаев С. Байт «Олхазарийн къамел».
Мамакаев М. Байт «Хьуьнан илли».
«Ӏа»
Ахмадов М. Байт «Керла Шо».
Дикаев М. Байт «Ӏаьнан бӀаьргаш».
Умхаев Х. Байт «Шийла Ӏа».
Алиев М. Дийцар «Пхьар».
«Метафора».
ДоттагӀалла
Макалов Ш. Туьйра «Кхо полла».
Бексултанов М. Дийцар «ДоттагӀа».
Демеев I. Байт «ДоттагӀчуьнга кехат».
«Кхечу къаьмнийн фольклор»
Оьрсийн халкъан туьйра «Тамашийна тамаша, Ӏаламате Ӏа-
ламат».
Гуьржийн халкъан туьйра «Уггар нуьцкъалниг».
Iарбийн халкъан туьйра «Синдбад-ХӀордахо».
Эстонхойн халкъан туьйра «ХӀунда ду пхьагалан балда даьт-
тӀа?».
«ГӀиллакхан гӀала»
Расумов В. Дийцар «ГӀиллакхан гӀала».
Закриев И. Дийцар «Пеша уллехь къамелаш».
Ахмадов М. Байт «Марха досту де».
«БӀаьсте»
Бексултанов М. Рассказ «БӀаьсте».
Сейлмуханов М. Байт «Зезагаш».
Хасаев Хь. Дийцар «Баркалла».
Ахмадов М. Байт «БӀаьстенан ловзар».
Гайсултанов I. Дийцар «ЧӀегӀардиган бен».
«Нохчийн махкахь»
Бухадиев М. Байт «Нохчийн махкахь».
Пашаев Н. Байт «Даймахке марзо».
Хамидов А.-Х. Байт «Зезаг ду бацалахь лепаш…».
Абдулаев Л. Байт «ХӀораннан а шен мотт бу».
Батаева Х. Байт «Йовза кӀорнийн цӀераш».
Бексултанов М. Дийцар «Турпалхо мила ву?».
Ахмадов М. Дийцар «ТӀергӀан пазаташ».
Анзорова Б. Байт «Ма гойла».
«Нохчийн фольклор»
Туьйра «Маьлхан а, бухӀанан а къовсам»
Туьйра «КхорбӀелиг».
Кица «Ден весет».
Туьйра «Къинхетаме кӀант».
Туьйра «Таллархо».
«Аьхке»
Хатуев А.-Х. Байт «Аьхке».
4 класс
«Сан хьоме дай баьхна латта»
Мамакаев М., Гадаев М.-С., Сулейманов А.
Дакаев С. Байт «Нохчийчоь».
Мусаев С. Дийцар «Орамаш».
Шайхиев Ӏ. Байт «БӀаьвнаш».
Ахмадов М. Байт «Нохчийн шира кхерчаш».
«Вай дуьнен чохь деха…»
Яралиев Ю. Кица «ВорхӀ лам».
Макалов Ш. Туьйра «Маьлхан хьехам».
Бексултанов М. Дийцар «Баьпкан цуьргаш».
Цуруев Ш. Байт «ДоттагӀий-бӀаьвнаш».
«Исбаьхьа Ӏалам нохчийн поэзехь»
Мамакаев М. Байт «Гуьйре».
Арсанукаев Ш. Байт «Гуьйренан тӀуьначу бешахь ду тий-
на…».
Гацаев С. Байт «Суна хьуьнхахь деши гира…».
Айдамиров А. Байт «Аьхкено кхелина дитташ…».
Кибиев М. Байт «Ломахь Ӏа».
Жумалаева Л. Байт «Буьйсанан илли».
Мамакаев Ӏ. Байт «БӀаьстенан йуьхь».
Саидов Б. Байт «БIаьсте.
Окуев Ш. Байт «Тхи».
«Бераллин туьйра» .
Пашаев Н. Байт «Бералла».
Дикаев М. Байт «Нохчийн хӀусам».
Курумова С. повесть йуккъера кийсакаш «Ца йиначу ненан
хӀусамехь».
Гадаев М.-С. Дийцар «ДоттагӀ».
Эдилов Х.-М. Байт «Ло ду догӀуш».
Эльдерханова З. Дийцар «Дашо хьаьжкIаш».
Ошаев Х. Пьеса «Полла».
«БӀе эзар дика гӀуллакх»
Ахмадов М. Туьйра «БӀе эзар дика гӀуллакх».
Тагаев С.-Х. Дийцар «Хьаьрса доттагI».
Рашидов Ш. Байт «ГӀаргӀанаш».
Берсанов Х.-А. Дийцар «Кхерам».
«Бовза, беза вайн Даймохк»
Легенда «Къоьзан-Ӏам».
Легенда «Муха хIоьттина ГаланчӀожара Ӏам».
Легенда «Муха кхолладелла Терк».
Ахмадов М. Байт «Нохчийн хиш».
«Исбаьхьчу Ӏаламан къайленаш»
Махмаев Ж. Байт «Iаламан тидамаш».
Яшуркаев С. Байт «Полларчийн вай даьлла».
Яралиев Ю. Дийцар «Хьаьмцан маса лаг хуьлу?».
Дикаев М. Байт «Лай кӀелахь кхиъна буц».
Чантиев Ӏ. Туьйра «Искогберггий, чӀарий».
Хасаев Хь. Дийцар «Аьхке».
Бексултанов М. Дийцар «Гуьйре».
«Даймехкан декхаро гӀаттийна вогӀу со»
Сулейманов А. Поэми йуккъера кийсакаш «Дахаран генаш»
Шейх-Мансурах текст.
Умхаев Хь. Байт «Мансур-Шайх».
Илли – нохчийн фольклоран жанр.
Халкъан предани «Адин Сурхо».
Мусаев С. Дийцар «Дахар маьрша хилийта…».
Шерипов Асламбеках текст.
Ахмадов М. Дийцар «Даймехкан мукъам».
Сулейманова З. Байт «Эсамбаев Махьмудна».
Айдамирова М. Дийцар «Жима верас».
«Ненан мотт» Ахмадов М. Дийцар «Кхаа дашах дийцар».
Абдулаев Л. Байт «Ненан мотт».
Гелагаев С.-М. Байт «Шовдано боху соь…».
«Суна сирла дахар деза»
Рашидов Ш. Байт «Суна сирла дахар деза».
Батаева Х. Байт «Жимачу йоьIан гӀан».
Абдулаев Л. Дийцар «Нана, бӀаьсте…».
«Фольклор»
Предани «Беттаса».
Туьйра «Майра кӀанта».
Предани «Берзан дуй».
«Кхечу къаьмнийн литература»
Боллигер М. Дийцар «ТӀай». Гочдинарг – Хаджиева З.
Леонардо да Винчи. Кица «Мотт а, цергаш а». ГочдинаргГайтукаев А.
Дерзоран дарс
Кусаев А. Байт «Сан доттагӀий».
Классашка бекъначу Ӏаморан чулацамна улле тоьхна Ӏаморан процессан гӀуллакхаллин лахахь далийна тӀедузарш ду.
ЛадогӀар
Нохчийн меттан хьоле хилар а, къоман культурин мехаллаш а гойтуш йолу исбаьхьаллин говзарш лерсица схьалацар а,царах кхетар а; лерсино схьалаьцначу текстах лаьцна деллачухаттаршна жоьпаш дала хаар а, лерсино схьалаьцначу текстанчулацамца хаттарш дан хаар а.
Йешар
Хезаш йешар. Дешдакъошца йешарна тӀера жим-жиммадовлуш дийнна дешнаш шера а, кхеташ а деша хаарна тӀедов-лар (текстах кхета таро лучу йешаран индивидуальни боларцадогӀуш йешаран чехкалла (масалла). Йешаран орфоэпическибарамаш ларбар. Кепана а, тайпанна а цхьатера йоцучу текстийнмаьӀнийн башхаллаш аз айдеш хийцарца схьагайтар.
Дагахь йешар. Барамца а, жанраца а тӀелаца аттачу говзарийнмаьӀнех дагахь йоьшучу хенахь кхетар. Йешаран тайп-тайпанчукепийн башхаллех кхетар.
Халкъан барта кхоллараллин говзарш йешар : нохчийн фольклоран текст къоман ламастийн а, мехаллийн а хьоста санна.
Исбаьхьаллин говзарийн тексташ йешар , шайна чохь бӀеннаш шерашкахь схьайеана йолу къоман синкхетамна ладамейолу гӀиллакх-оьздангаллин мехаллаш а гойтуш йолу: Даймахке безам, тешам, нийсо, сий, къинхетам, догдикалла, догцӀеналла, къинхегамна тӀера хилар, бакъо, майралла, и. кх.дӀ. Нохчийнкъоман ламасташ: цхьаалла, вовшийн гӀо дар, хьаша-да тӀелацар, и. кх.дӀ. Доьзалан мехаллаш: баккхийнаш ларар, «нана»,
«да», «дада», «баба», «йиша», «ваша» бохучу дешнийн мехалла,вовшийн ларар, безам, вовшех кхетар, терго, собар, да-нана ларар. Нохчийн литературехь халкъан ламасташ а, Ӏадаташ а гайтар.
Нохчийн бераллин дуьне : кхиар, гонахарчу дуьненаца, баккхийчаьрца, нийсархошца йолчу йукъаметтигийн башхалла; шанохчийн Ӏадаташ дӀакхоьхьург а, орамашца зӀе а хиларх кхетар.
Турпалхойн леларийн синхаамийн-оьздангалилн мах хадор.
Нохчин литерурин башхаллех кхетар : турпалхочун чоьхьара дуьне деллар, цуьнан лазамаш бовзар; оьздангаллин проблемашка кховдар. Ӏаламан дуьненах болу нохчийн къоман поэти-
чески хьежам (малхе, арене, хьуьне, хига, ломе, дитте, дийнатийн дуьнене, и.кх.дӀ.) нохчийн поэзехь а, прозехь а. Гонахарчудуьненан хьал адаман синхаамашца дустар.
Хаамийн тексташ йешар : говзаршна историко-культуринкомментарий, Ӏамочу говзарийн авторийн биографех къаьстинахаамаш.
Диалоган а, монологан а къамел. Йешна тексташ коллективехь йийцаре йарехь дакъалацар, текстана тӀе а тийжаш, шеенхьежам тӀечӀагӀбар; нохчийн исбаьхьаллин литературин специфика гойтуш долу аларш. Дешнийн тӀаьхьало йузар (дешнаш
хаар тӀедузар). Хезна йа йешна йолу текст коьртачу дешнашнаа, текстана йолчу иллюстрацишна а тӀе а тийжаш, схьайийца(текст ма-йарра, йоцца, харжамца схьайийцар). Дешаран хьелашкахь къоман къамелан культурин бухехьйолу гӀиллакхан кепаш а, чӀагӀйелла формулаш а, хьасене хиларан принципаш а ларйар.
Дешархойн харжамца байташ дагахь йийцар.
Йоза (йозанан къамелан культура)
Ӏамочу говзаршкахь хӀиттийнчу проблемашкахула доцца йозанан аларш кхоллар (кечдар).
Библиографин культура
Йийцаре йечу проблематикица йогӀу киншкаш харжар, цуйукъайогӀу Ӏаматехь йалийна йолу шаьш йеша билгалйинаговзарш. Нохчийн культурех хаамаш болу дешархойн хенаца
йогӀучу дошамех а, энциклопедих а пайдаэцар.
Литературоведенина йукъадалор
Текстан анализ йечу хенахь Ӏамийнчу литературин кхетамехпайдаэцар.
Ӏамочу говзарийн жанрийн тайп-тайпаналла: фольклоран ке-гий а, йаккхий а кепаш; литературин туьйра; дийцар, притча,байт. Прозин а, поэзин а къамел; исбаьхьаллин кхоллар; сюжет;тема; говзаран турпалхо; портрет; пейзаж; ритм; рифма. Дустарийн а, метафорийн а къоман шатайпаналла; исбаьхьалин къамелехь церан маьӀна.
Дешархойн кхоллараллин гӀуллакх (Ӏамийнчу литературин говзарийн буха тӀехь)
Дешархойн кхоллараллин гӀуллакхехь литературин говзаранмаьӀна дар: ролашца йешар, инсценировка йар; хьасене хиларандекхарш тидаме а оьцуш (тайп-тайпанчу адресаташна) исбаьхьаллин говзаран буха тӀехь шен барта йа йозанан текст кхоллар; говзарна йолчу иллюстрацишна, нохчийн художникийнсуьртийн репродукцишна тӀе а тийжаш.
«НЕНАН (НОХЧИЙН) МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРИНЙЕШАР» ДЕШАРАН ПРЕДМЕТАН ПРОГРАММА КАРАЙЕРЗОРАН КХОЧУШДАН ЛОРУ ЖАМӀАШ
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предмет«Ненан мотт а, ненан маттахь литературин йешар а» предметандекъехь Ӏаморан жамӀаш цхьаьнадогӀуш ду йуьхьанцарчу йукъарчу дешаран Федеральни пачхьалкхан стандартехь билгалйинчу дешаран предметан программа карайерзоран кхочушданлоручу жамӀийн лехамашца.
Личностни жамIаш
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предмет Ӏаморан жамӀаца дешархо кхочур ву кхетош-кхиоран гӀуллакханкху дакъошкахь хила дезачу хӀокух жамӀашка:
гражданско-патриотикин кхетош-кхиорехь:
– Шен Даймахке – Россига а – шен жимчу Даймахке – Нохчийн Республике (Нохчийчоьне) а безам кхоллабаларе, цуйукъадогӀу и безам мехкан а, Даймехкан а культура а, истори айовзуьйтуш йолу исбаьхьаллин говзаршкахула кхоллар;
– Шен этнокультурин а, Россин гражданаллин а идентичностах кхетар а, нохчийн мотт Нохчийн Республикин пачхьалкханмотт а, шен ненан мотт а хиларх кхетар;
– Шен мехкан а, Даймехкан а дӀадаханчун а, карарчун а, хиндолчун а ша дакъа хиларх кхета, цу йукъадогӀу исбаьхьаллинговзаршца болх бечу хенахь и хьелаш дийцаре дар;
– Шен а, кхечу а къоме ларам хилар, цу йукъадогӀу и ларамисбаьхьаллин говзарийн а, фольлоран а масалш тӀехь кхоллар;
– адамах йукъараллин цхьана декъашхочух санна болу а,бакъонех а, жоьпаллех а, стаг ларарх а, ларамах а, гӀиллакх-оьздангаллин барамех а, йукъаметтигех болу а йуьхьанцара
хьежам, цуьнца цхьаьна иза фольклоран а, исбаьхьаллин аговзаршкахь гайтар а;
ийманехь кхетош-кхиоран:
– хӀор стеган шатайпаналла, шен дахаран а, йешаран а зеделлачунна тӀе а тийжаш, тӀелацар;
– къинхетам, ларам, диканиг лаар гайтар, цуьнца цхьаьнашена хетарг а, синхаамаш а бовзийта меттан гӀирсех пайдаэцар;
кхечу адамийн синхаамашна сема хилар, царах кхетар, церангӀо лаца кийча хилар;
– кхечу адамашна дегӀана а, сина а зен дан тӀехьажийна долуцхьа а хӀума тӀецалацар (цу йукъахь ду маттаца деш долу зен а);
– нийсархошца болх бар, девне ца хила хаар а, Ӏоттабаккхамеметтиг нисйелча, и листа хаар а, цу йукъахь ду исбаьхьаллинговзарех масал эцар а;
эстетикин кхетош-кхиорехь:
– исбаьхьаллин культурин ларам бар а, и йовза лаар а, шен къоман а, кхечу къаьмнийн а искусствон тайп-тайпана кепаштӀелацар а, цаьрга ларам хилар а;
– исбаьхьаллин гӀуллакхан тайп-тайпанчу кепашкахь шагайта лаар, цу йукъахь йу дешан говзалла а;
физически кхетош-кхиорехь, могашаллин а, синкхетаман а культура кхолларехь а:
– тӀетоьхна хаамаш лохучу хенахь могаш а, кхерамза а (шенаа, кхечарна а) долчу дахаран бакъонаш (цу йукъайогӀу хаамийнкхерамазалла) ларйар;
– къамел дечу хенахь дегӀан а, синкхетаман а могашаллица кхоаме хилар, къамелан культура а, тӀекаренан бакъонаш аларйар;
къинхьегаман кхетош-кхиор:
– стеган а, йукъараллин а дахарехь къинхьегам мехала хиларкхетар (цу йукъахь ду исбаьхьаллин говзарех масал эцар а),къинхьегаман стоьмийн тӀалам бар, болх баран тайп-тайпанчукепашкахь дакъалацар, исбаьхьаллин говзаршкара масалш дийцаре дечу хенахь тайп-тайпана говзаллаш карайерзон лаар;
экологин декъехь кхетош-кхиор:
– тексташца болх бечу хенахь кхоллалуш долу Ӏаламаца кхоамехилар;
– цунна зен деш долу хӀума тӀецалацадалар;
Ӏилманан хаарийн мехалла:
– дуьненах болу Ӏилманан хьежам кхоллабалар (сурт хӀоттар),цуьнан цхьа дакъа ду литературоведчески кхетамаш Ӏаморанпроцессехь а;
– хӀума довза лаар, жигаралла, хӀума дагадар, хааршна сутара хилар, хӀума довза лаарехь шен ойла хилар, цу йукъахь дуисбаьхаьллин говзарш йеша лаар а, шен йешаран гуо хоржучохьжигара хилар а, ша и харжар а.
Метапредметни жамIаш
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» предмет Ӏаморан жамӀаца дешархойн кхоллалур ду дешаран довзаран хӀара хаарш:
Коьрта маьӀнийн дараш:
– тайп-тайпана тексташ вовшашца йуста, тесташ йустарнабухе дахкарш билгалдан, тера йолу тексташ билгалйан;
– билггалчу цхьана башхаллашца тексташ цхьаьнатоха;
– кицанийн, аларийн, фразеологизмийн классификации йархьама кхачаме хир йолу билгало билгалйан;
– хьехархочо шайна хьехначу тидам баран алгоритмаца тексташкахь цхьаьнадар а, цхьанацадар (бӀостаналла) а карон; текстан анализ йарехь кхочушдарийн алгортиман анализ йан, текстан анализ йарехь шаьш кхочушйийр йолу дешаран операци
харжа;
– хьехначу алгоритман буха тӀехь декхар кхочушдан оьшухаамаш кхачо йолуш цахилар билгалдан, тӀетоьхна хаамаш лахар билгалдан;
– текстан анализ йечу хенахь бахьанийн-тӀаьхьалонан зӀенаш билгалйан, жамӀаш дан.
Коьрта талламан дараш:
– педогогикин белхахочун гӀоьнца Ӏалашо билгалйан, къамелан хьоле хьаьжжина, шен вистхилар хийцаран план хӀоттон;
– тӀедиллар кхочушдаран масех кеп вовшашца йуста, мела а йогӀуш йерг (схьайеллачу критерийн буха тӀехь) харжа;
– схьайеллачу планаца чолхе боцу жима таллам дӀабахьа,схьайеллачу планаца проектан тӀедиллар кхочушдан;
– жамӀаш дан а, текстан маьӀнийн анализ йаран буха тӀехьдолчу тоьшаллашца уьш тӀечӀагӀдан а;
– схьайелла йолчу текстан материалан анализ йаран процессехь хьехархочун гӀоьнца хаттарш хӀиттон;
– цхьатерачу йа цхьатера догӀучу хьелашкахь процесс дӀайахаран а, хиламийн а, церан тӀаьхьалонан а хила тарлуш долчунсурт хӀоттон.
Хаамашца болх:
– Хаамаш схьаэцаран хьоста харжа: оьшу дошам, лохушболу хаам карорхьама оьшу куьйгалла, тӀечӀагӀдархьама;
– Схьайеллачу алгоритмаца догӀуш, даррехь схьабелла хаамаш билгалдинчу хьостанехь карон: дошамашкахь, куьйгаллашкахь;
– Хаамаш бакъ йа харц хилар шайна гучудала йа хьехархочобилгалдинчу хьостанан буха (дошамашкахь, куьйгаллашкахь,Ӏаматехь) тӀехь карон;
– Баккхийчийн (педагогикин белхахойн, дай-нанойн, бакъо
йолчу векалийн) гӀоьнца Интернетехь хаамаш лахаран кхерамзаллин бакъонаш ларйан;
– Дешаран декхаршца догӀуш, текстан, графикин, видео,озан хаамаш кечбан;
– Таблицийн а, схемийн а кепехь балийнчу хаамех кхета;
тексташца бинчу белхан жамӀаш гайтархьама шаьш таблицаша, схемаш а хӀиттон.
Йуьхьанцарчу школехь дешар чекхдолучу хенахь дешархочун кхоллало коммуникативни дешаран дараш:
ТӀекаре:
– Бевзачарна йукъахь тӀекаре хиларан Ӏалошонашца а, билламашца а догӀуш, синхаамаш бовзийта а, хетарг тӀелаца а, ицхьана кепе дерзон а;
– Шеца къамел дечуьнца лараме хила а, диалог а, дийцаредар а дӀадахьаран бакъонаш ларйан;
– Тайп-тайпана хьежамаш хила йиш йолуш хилар тӀелаца;
– Шена хетарг нийса а, бух балош а довзийта;
– ХӀоттийнчу Ӏалашонца догӀуш шен къамел дӀахӀоттор;
– Къамелан хьолаца догӀуш барта а, йозанан а тексташ кхолла (довзийтар, ойлайар, дийцар);
– Шимма цхьаьна а, тобанца а бинчу белхан а, тидаман а, кхочушбинчу жимчу талламан а, проектан тӀедилларан а жамӀехлаьцна доцца къамел кечдан;
– вистхиларан (къамелан) текстана гайтаман материал (дехкина суьрташ, даьхна суьрташ, плакаташ) кечйан (къасто).
Цхьаьна кхочушден гӀуллакхаш:
– йоццачу а, йехачу а ханна лерина Ӏалашонаш (цхьаьна кхочушдаран декхаршкахь дакъалацар тидаме оьцуш индивидуале)
хьехархочо йалийнчу план хӀотторан кепан буха тӀехь стандартан хьолехь, йукъара гӀулчаш а, хенаш а дӀасайекъар;
– цхьаьна болх баран Ӏалашо тӀелаца, и кхочушйарехь дандезарг цхьаьна вовшахтоха: ролаш дӀасайекъа, цхьаьна бешболчу белхан процесс а, жамӀ а дийцаре дан;
– куьйгалла дан, тӀедиллар кхочушдан, ладогӀа, хӀоьттинахьал ша листа кийча хилар;
– шен белхан дакъа жоьпалле кхочушдан;
– йукъарчу жамӀе ша диллинчу декъан мах хадон;
– схьаделлачу масалшна тӀе а тийжаш, цхьаьна вовшахтоьхна проектийн тӀедахкарш кхочушдан.
Йуьхьанцарчу школехь дешар чекхдолучу хенахь дешархочун кхоллало регулятивни дешаран дараш.
Шен низам хилар:
– жамӀ хилийтархьама дешаран декхарш кхочушдарехь шенгӀуллакхийн план хӀоттон;
– ша билгалдинчу кхочушдарийн рогӀалла хӀоттон.
Шаталлар:
– дешаран гӀуллакхан кхиаман/эшаман бахьанаш билгалдан;
– къамелан гӀалаташ а, текстан анализ йарца доьзна гӀалаташа дӀадахархьама шен дешаран кхочушдарш нисдан;
– текстийн анализ йарехь хӀоттинйчу декхарца жамӀ дуста;
– тексташца болх бечу хенахь далийтина гӀалат карон;
– шен а, шеца цхьаьна доьшучеран а кхочушдарийн жамӀашдуста, схьайеллачу критеришца церан богӀу мах хадон.
Предметан жамIаш
«Ненан (нохчийн) маттахь литературин йешар» дешаранпредмет деа шарахь Ӏаморо кхочушдан дан деза:
Ӏамочу маттахь йолчу литературин Россин Федерацин цхьаъйолчу культурин шораллехь а, Россин Федерацин халкъийн литератураш йукъахь а, в сохранении и передаче от поколения кпоколению историко-культурин, оьздангаллин, эстетекин мехаллаш Ӏалашйарехь а, цхьана тӀаьхьенера вукху тӀаьхьене йаларехь а йолчу меттигах а, ролах а кхетар:
– Исбаьхьаллин литература искусствон (дешан искусствон)цхьа башха дакъа санна, тӀелаца;
– Дешан кхоллараллин говзарш искусствон кхечу кепашца(суртдиллар, музыка, суртдаккхар, кино) цхьаьнайуста;
– Тайп-тайпанчу къаьмнийн литератураша вовшашца цхьаьна болх барх а, вовшашна тӀеӀаткъам барх а, Россин Федерацинсубъектан культурин а, гӀиллакх-оьздангаллин а, эстетикин айуьхь кхолларехь къоман фольклоро а, исбаьхьаллин литературо а лоцучу декъах йуьхьанцара хьежам (хаарш) хила;
– Россин Федарийн къаьмнийн а, дуьненан къаьмнийн аисбаьхьаллин говзарш йустучу хенахь йукъара дерг а, башхадерг а карон;
1) МаьӀна даран йешар карадерзор а, литературин теорин коьртачу элементийн маьӀнех а, ойланех а кхетар:
– МаьӀна даран хезаш йешаран техника карайерзор (дешарантайп-тайпана декхарш а, киншкица хьан-сан хиларан хьогамахсадузоран а Ӏалашонца тайп-тайпанчу кепийн, жанрийн, тӀехьажорийн текстийн маьӀнех кхета а, тӀелаца а, маьӀна дан а тарлуш долу нийса шера йешар, йешар ладогӀархоша кхеташ тӀелацар);
– МаьӀна даран дагахь йешаран техника карайерзор (йешна-
чун маьӀнех а, чулацамах а кхетар, хаамийн мах хадор, текстанмаьӀна нийсад даран а, и тӀелацаран а кхачаме хиларна тӀехьтергам латтор);
– Фольклоран говзарийн кегий жанраш вовшах къастон(фольклоран кегий жанраш, туьйранаш, легендаш, мифаш);
– Шен къоман фольклоран говзарийн коьртачу маьӀнех а,тӀехьажорах а кхета (хазахетар дан, Ӏамон, ловзарехь пайдаэца),
шен къоман (кхечу къаьмнийн) туьйранийн, хӀетал-металийн,кицанийн, аганан иллийн масалш далон;
– Гергарчу меттанийн фольклоран говзарш вовшашца йуста
(тема, коьрта тема, турпалхой);
– Говзаран цӀе цуьнан темица (Ӏаламах, историх, берех, диканах, вонах) цхьаьнайалон (йуста);
– Шен къоман (кхечу къаьмнийн) берийн литературин исбаьхьаллин йоца жанраш вовшех къастон – байт, дийцар, басня;
– йешначу литературин говзаран анализ йан: тема, коьрта Ӏалашо, хиламийн рогӀалла, исбаьхьаллин вастийн гӀирсаш билгалбан;
– текстан чулацамехула хаттаршна жоьпаш дала;
– текстехь ненан меттан суртхӀотторна а, вастийн а гӀирсашкарон (эпитеташ, дустарш, олицетворениш);
2) тестехь беллачу хаамах кхетарна а, тӀелацарна а Ӏамор, дешархойн йешаран а, эстетикин а чам кхоллар:
– тайп-тайпана (исбаьхьаллин, Ӏилманан, куьйгаллин) тексташ йешаран Ӏалашо билгалйан;
– йешаран хьагам йухатоха (кхочушбан), хаамаш карон, хаарийн гуо шорбан;
– Ӏаморан а, практикин а декхарш кхочушдархьама, йешарантайп-тайпана кепаш (довзаран, талларан, къастийна, лахаран)карон;
– Текстана хаттарш хӀиттон, и схьайийцаран а, изложении йазйаран а план хӀоттон;
– Шаьш йеша лаам гайтар, авторан цӀарна, говзаран жанрана, киншкина йолчу иллюстрацина тӀе а тийжаш, шайн йешарансатийсар билгалдар;
– Фольклоран говзарш ролашца йеша, уьш драме йерзорехьдакъалаца;
– Нийсархошца долчу литературин темина дийцаре даршкахьдакъалаца, шайн хьежамийн бух балон;
– фольклоран материала тӀехь тӀехь кхоллараллин белханкхочушбан (туьйранан чаккхе, хӀетал-метал кхоллар, дакъалоцуш верг (турпалхо) хийца а хуьйцуш, схьайийцар).
Предметан жамӀаш дешаран шерашца
1 класс
Дешархочунна Iемар ду:
– ша а, дуьне а, къоман истори а, культура а йовзарехь нохчийн литературин мехаллех кхета;
– нохчийн литературин говзарийн мьӀна даран цхьайолу корматалла карайерза;
– нохчийн литературин говзарш йешаран зеделлачух къамел
шардарехь пайдаэца: ладоьгӀна/йешна текст йийцаре йарехьдакъалаца;
– дешан маьӀнех совнаха хаамаш бовзархьама Ӏаматан дошамах пайдаэца;
– шайн харжамцца байтийн говзарш дагахь йийца.
– йешаран индивидуале болар тидаме а оьцуш, дешдакъошца а, дийнна дешнаш а шера деша;
– лерсица тӀелаьцна йолчу йолчу, ткъа иштта классехь йешначу а говзарийн чулацамах кхета, царна тӀехь маьӀнин коьртадакъош билгалдаха;
– йешначун маьӀнех а кхеташ, текстехь билгалйина меттигаш дагахь йеша;
– тайп-тайпанчу авторийн 3–4 байт дагахь йийца;
– киншки тӀехь «Чулацам» йа «Корта» агӀо карон; «Чулацамна» тӀе а тийжаш, киншки тӀехь оьшу говзар карон;
– говзаран текстехула хаттарш дан а, текстах пайда а оьцуш,жоьпаш дала а;
– байташкахь йазйинчу говзаран башхаллаш йовзар (ритм,рифма и. кх. дӀ.), говзарийн башхаллаш вовшах къастор (халкъан а, авторан а туьйра, и. кх.дӀ.), литературин приемаш йовзар(дустар, олицетворени, контраст, и. кх. дӀ.);
– прозехь йазйина говзар байтах къастон;
– фольклоран кегий жанраш къастон: хӀетал-метал, дагардар, чехкаалар;
– текстехь исбаьхьаллин сурткъагоран гӀирсаш (йух-йухаалар; дешнийн хьастаран-жимдаран кеп, айдаран а, хаттаран ахьаьркаш, рифмаш) каро;
– туьйранийн сюжетан-композицин башхаллаш къастон;
– литературин а, фольклоран а жанраш йукъара дозанаш лелаш хилар карон (забара йукъа тӀехтоман байташ йогӀу; агананилли йукъа — кхайкхаргаш; дийцара йукъа — туьйра, и кх. дӀ.);
– ролашца йешар, инсценировка, драматизаци, барта дешнашца суртдиллар, репродукцишца болх, шаьш тексташ кхоллар;
– йешначун чулацамах кхета; текстан башхаллаца догӀушма-хиллара оьшуш долу болар а, соцунгӀаш а, азайдар а кхета акхеташ, харжа;
– исбаьхьаллин говзар (цуьнан фрагмент) ролашца а, кар-кара луш а йеша;
– иллюстрацишка хьовса а, текстан цхьаьнайогӀучу фрагментаца йа коьртачу ойланца (синхаамца, сагатдарца) уьш йуста а;
– фольклоран кегий жанраш (хӀетал-метал, дагардар, агананилли) практикехь карайерзон а, суртхӀотторан гӀирсийн (йишмаӀаш, уьшарш, интонаци) гӀоьнца церан инсценировка йан а;
– билггалчу тексташна йогӀу иллюстрациш карон, тексташ а,иллюстрациш а вовшашца йуста;
– дешаран Ӏаматах паргӀат пайдаэца, аьлча а, билламийнбилгалонийн мотт беша; агӀонехь билгалдаьхна могӀанаш а,дешнаш а сихха карон; оьшу иллюстраци карон;
– хаамийн шина хьостанца (дешаран Ӏаматца а, ша болх банлеринчу тептарца а; дешаран Ӏаматца а, хрестоматица а) болхбан, аьлча а, Ӏаматан а, белхан тептаран а, хрестоматин а билламан билгалонаш дуьхь-дуьхьал хӀитто; ша болх бан леринчутептаран а, хрестоматин а оьшу дакъош каро;
– парти тӀехь цхьаьна волчу лулахочуьнца болх бан, вовшашна йукъахь болх бекъа, шен болх кхочушбан а, вовшашабина болх талла;
– кар-кара луш болх бан;
– шина хьежамна а, шина агӀонна а йукъара башхаллаш ган;
– хаттаршна жоьпаш тайп-тайпанчу кепехь дала мегаш хиларх кхета;
– ша тӀетовш волу жоп тӀечӀагӀдархьама тексте кховда.
2 класс
Дешархочунна Iемар ду:
– йешначун оьздангаллин чулацамах кхета, турпалхойн леларш оьздангаллин барамашца дуста;
– метофорийн, олицетворенийн, эпитетийн къоман шатайпаналлех кхета а, текстехь исбаьхьаллин сурткъагоран и гӀирсашган а;
– нохчийн литературин говзарш йешаран процессехь йешаран хаарш шардар: хезаш а, дагахь а йеша, исбаьхьаллин а, дешаран а текстийн маьӀна даран приемех кхета;
– нохчийн литературин говзарш йешаран зеделлачух къамелшардарехь пайдаэца: ладоьгӀна/йешна текст йийцаре йарехьдакъалаца, текстана тӀе а тийжаш, шена хетарг тӀечӀагӀдан;
– шен йешаран гуо шорбан;
– йешначу а, ладоьгӀначу а говзарех хетарг искусствон кхечукепех хиллачу синӀаткъамца дуста.
– дийнна дешнаш хезаш деша, индивидуале таронашкахьаьжжина, йешаран чехкалла жим-жимма алсам а йоккхуш;
– довзаран а, бӀаьргтохаран а, хаьржинчу а, талламан а йешаран процесссехь дагахь йеша;
– доцца монологан алар хӀоттон: хьехархочун хаттарна доцаа, даьржина а жоп;
– шеца къамел дечуьнга ладогӀа (хьехархочуьнга а, классехь
цхьаьна доьшучаьрга а): цхьамма делла жоп тӀаьххье ца дала,кхечо делла жоп керлачу чулацамца тӀедуза;
– нохчийн литературин 2–3 классикан цӀе йаккха,
– кхузаманан 2–3 йаздархочун (поэтан) цӀе йаккха;
– говзарийн цӀерш йаха а, церан чулацам боцца схьабийца а;
– дукхавезачу авторнан говзарийн цӀерш йаха а, церан чулацам боцца схьабийца а;
– говзаран тема а, коьрта маьӀна а билгалдан (хьехархочунгӀоьнца);
– говзарийн турпалхойн амалийн (церан цӀерш, портреташ,къамел) а, церан леларийн а мах хадон а, характеристика йала а;
– Дешнийн маьӀнех кхетархьама МаьӀнийн дошамах пайдаэца.
– хьехархочо йоьшуш йолу текст Ӏалашонна тӀехьажийнатӀелацаран буха тӀехь аудированин корматалла кхиор;
– йешначун чулацамах болу шен хьежам барта бовзийта;
– тайп-тайпанчу авторийн 6–8 байт дагахь схьайийца (харжамца);
– жимачу бараман текст йуха схьайийца;
– ишколин билблиотекехь киншкаш а, берийн муьран журналаш а хоржучу хенахь мужалтан чулацамах а, ткъа иштта«Чулацам» йа «Корта» агӀонах а пайдаэца;
– дарсашкахь бечу балха йукъа хрестоматин а, ткъа ишттацӀерчу а, школин а библиотекийн киншкара тексташ йалон;
– говзаран текстана хаттарш дан а, хаттаршна жоьпаш далаа.
– байташкахь йазйинчу говзаран башхаллаш йовзар (ритм,рифма и. кх. дӀ.), говзарийн башхаллаш вовшах къастор (халкъан а, авторан а туьйра, и. кх.дӀ.), литературин приемаш йовзар(дустар, олицетворени, контраст, и. кх. дӀ.);
– дийнатех лаьцна а, инзаре-тамашийна а туьйранаш вовшехкъастон;
– инзаре-тамашийначу туьйранан башхаллаш къастон;
– дийцар а, туьйра а вовшех къастон;
– говзарехь литературин меттан суртхӀотторан вастийн гӀирсаш карон (дустар, олицетворени, гипербола (хӀума дестор олувай), контраст; фигураш: йух-йуха алар);
– авторийн берийн поэзехь фольклоран жанрийн башхаллашкарон: туьйранан, дагардаран, чехкааларан, аганан иллин сюжетни-композицин башхаллаш;
– литературин а, фольклоран а жанраш йукъара дозанаш лелаш хилар карон (дийцара йукъахь туьйранан элементаш хилайиш йу, инзаре-тамашийначу туьйранехь – дийнатех лаьцначутуьйранан башхаллаш, и. кх. дӀ.);
– дуьнене поэтически хьежам хиларан башхалла стенца йукхета;
– дуьнене поэтически хьежам байташкахь гайтина ца Ӏаш,прозехь а гойтуш хилар гучудала.
– ролашца йешар, инсценировка, драматизаци, барта дешнашца суртдиллар, репродукцишца болх, шаьш тексташ кхоллар;
– йешначун чулацамах кхета;
– текстан башхаллаца догӀуш ма-хиллара оьшуш долу болара, соцунгӀаш а, азъайдар а кхета а кхеташ, харжа;
– исбаьхьаллин говзарш ролашца а, кар-кара луш а йеша;
– программехь билгалйина исбаьхьаллин говзарш лерсицасинхааме тӀеэца.
– поэзин а, прозин говзарш къегина (къаьсташ) йеша;
– Ӏамат тӀерачу иллюстрацишка хьовса а, исбаьхьаллин тексташца уьш йуста а;
– шайна хетарг а, тидам бинарг а барта довзийта.
– дешаран Ӏаматах паргӀат пайдаэца: билламийн билгалонийн мотт бешалур бу (маттах кхетар бу); «Чулацам» а, «Корта»а агӀонашца оьшу текст карон а;
– текстан билгалйаьккхина фрагмент, агӀонехь билгалдаьхнамогӀанаш а, дешнаш а сихха карон;
– хаамийн масех хьостанца (дешаран Ӏаматца, ша бечу белхан тептарца, хрестоматица; дешаран Ӏаматца а, дешаран дошамашца а; тексташца а, тексташна иллюстрацишца а) болх бан.
– парти тӀехь цхьаьна волчу лулахочуьнца болх бан, вовшашна йукъахь болх бекъа, шен болх кхочушбан а, вовшашабина болх талла;
– кар-кара луш болх бан;
– шина хьежамна а, шина агӀонна а йукъара башхаллаш ган,ша тӀетовжаран бух а балош, цхьахйолу агӀо йалон а;
– текстехь турпалхоша бовзийтина хьежамаш карон (лаха).
– схьабовзийтина хьежам тесктерчу могӀанашца тӀечӀагӀбан;
– тайп-тайпанчу хьежамийн тайп-тайпана баххаш хиларкхета.
3 класс
Дешархочунна Iемар ду:
– нохчийн литерутурин говзарш Ӏаморан буха тӀехь нохчийнметтан хьасене-эстетикин таронех кхета;
– ненан меттан литературех къоман эхь-бехк а, ламасташлардаран а, схьакховдоран а къоман-культурин гӀирс санна мехаллех кхетар;
– турпалхойн леларийн оьздангаллин мах хадон а, цуьнанбух балон а;
– нохчийн литературин говзарш йешаран процессехь йешаран корматталла шарйан: хезаш а, дагахь а йеша, исбаьхьаллина, Ӏилманан а, дешаран а текстийн анализ йаран а, маьӀна дарана зеделларг хила;
– нохчийн литературин говзарш йешаран зеделлачух къамел шардарехь пайдаэца: ладоьгӀна/йешна текст йийцаре йарехь дакъалаца, текстана тӀе а тийжаш, шена хетарг тӀечӀагӀдан;
йешначу йа ладоьгӀначу текстан кепе хьаьжжина, и схьайийца (йерриге йа йоцца), дакъалоцучу турпалхойн цӀарах литаретурин говзар схьайийца;
– текстах кхетархьама а, кхин совнаха хаамаш бовзархьама акуьйгаллин хьостанех пайдаэца;
– йешаран индивидуале болар тидаме а оьцуш, нийса а, къаьсташ а дийнна дешнаш хезаш деша;
– хьалха довзаран йешарехь а, йуха бӀаьртохаран йешарехьа, харжаман а, йуха талларан йешарехь а дагахь йешар;
– Ӏамочу говзарийн авторийн – йаздархойн а, поэтийн ацӀерш йаха, церан говзарийн цӀерш йаха а, классехь йешначутекстийн чулацам боцца схьабийца а;
– дукха везачу литературин турпалхочух дийца;
– турпалхочуьнга йолу авторна ойла билгалйан;
– говзарийн турпалхойн мах хадон; тайп-тайпанчу говзарийн турпалхойн амалш вовшашца йуста;
– тайп-тайпанчу авторийн 6–8 байт дагахь йеша (харжамца);
– элементашца киншка йовза (автор, цӀе, «Чулацам» агӀо, иллюстрациш);
– шаьш киншка харжа а, цуьнан элементашца киншкин чулацам бовза а;
– билгалйина киншкаш шаьш йеша;
– йешначу говзарийн турпалхойх мах хадоран ойла йовзийта;
– дошамашца шаьш болх бан;
– байташкахь йазйинчу говзаран башхаллаш йовзар (ритм,рифма и. кх. дӀ.), говзарийн башхаллаш вовшах къастор (туьйра а, дийцар а; дийнатех туьйра а, инзаре-тамашийна туьйра а,и. кх.дӀ.), литературин приемаш йовзар (дустар, олицетворени,контраст, и. кх. дӀ.);
– дийнатех лаьцна, инзаре-тамашийна, Ӏер-дахаран хьокъехьдолу туьйранаш вовшех къастон;
– дийцар а, туьйра а вовшех къастон;
– авторийн литературехь исбаьхьаллин вастийн гӀирсаш карон а, вовшех къастон а (приемаш: дустар, олицетворени, гипербола (хӀума дестор олу вай), контраст; фигураш: йух-йухаалар);
– дийнатех лаьцначу туьйранан кхиарх кхета;
– дуьненан тайп-тайпанчу халкъийн туьйранашкахь «лелашйолу» сюжеташ («лелаш долу туьйранийн дийцарш») карон.
– ролашца йешар, инсценировка, драматизаци, барта дешнашца суртдиллар, репродукцишца болх, шаьш тексташ кхоллар;
– йешначун чулацамах кхета; йешаран башхаллашца йогӀушйолу соцунгӀа йан, азъайдар а, йешаран болар а харжа;
– программица билгалйина йолу исбаьхьаллин говзарш лерсица тӀелаца а, шайна хетарг барта схьадийца а;
– литературин текстан а, суртдилларн а, музыкин а говзарийн маьӀна дан, (гиначух, йешначух, хезначух шайн ойла а,синхаамаш а бовзийта);
– литературин текстийн диалогийн йаккхийчу фрагментийнинсценировкашкахь (ролашца ловзорехь) дакъалаца;
– байтийн а, прозин а текст хезаш йеша:
– Ӏамат тӀерачу иллюстрацишка хьовса, музыкин говзаршкаладогӀа, исбаьхьаллин тексташца а, суртдилларан говзаршца ацарна тӀехь гайтинчу ойланийн, синхаамийн, сагатдарийн хьежамца уьш йуста;
– барта а, йозанца а (аларца а/йа йоццачу сочиненица) литературин а, суртдилларан а, музыкин а говзарш йийцаре йечухенахь шайн хилла ойланаш а, тидамаш а бовзийта;
– дешаран дошамийн корпусах паргӀат пайдаэца, оьшу йолудошаман статья сихха карон;
– дешаран Ӏаматах паргӀат пайдаэца: билламийн билгалонийн мотт бешалур бу (маттах кхетар бу); «Чулацам» а, «Корта»а агӀонашца оьшу текст карон а;
– текстаца болх бан: цуьнан тема а, коьрта ойла (идея, сагатдар) а, дахаран тайп-тайпана агӀонаш (хьежам, дӀахӀоттамаш,кхетаман латтам) а къастон;
– хаамийн масех хьостанца (дешаран Ӏаматца, ша бечу белхан тептарца, хрестоматица; дешаран Ӏаматца а, дешаран дошамашца а; дешаран Ӏаматца а, хаамийн тӀетоьхначу хьостанашца
а (дешаран кхечу гуларшца, библиотекин киншкашца, Интернетерчу хаамашца); тексташца а, тексташна иллюстрацишца аболх бан;
– гуларш хӀитторан алгоритм карайерзон: монографийн,жанрийн а, тематически а (шаьш терминаш – гуларийн къастамаш – лелош);
– парти тӀехь цхьаьна волчу лулахочуьнца болх бан, жимачутобанехь, йоккхачу тобанехь: вовшашна йукъахь болх а, ролаша йекъа, шен болх кхочушбан а, йукъарчу балха йукъа и дӀатарбан а;
– схьабовзийтинчу хьежамийн а, агӀонийн башхаллийн бухедилларх кхета а, царах цхьахдолчунна тӀетан а, йа шен хьежамдӀабовзийта а хаа;
– ша-шен тидам бан а, болх дӀабахьарна а, кхочушхиллачужамӀана а тӀехь тидам бан а.
4 класс
Дешархочунна Iемар ду:
– амал кхиарехь а, шен культура билгалйаларехь а нохчийн литературин мехаллех кхета;
– исбаьхьаллин текстан турпалхойн позицеш билгалйан, исбаьхьаллин текстан авторан позицеш билгалйан;
– нохчийн литературин говзарш йешаран процессехь йешаранговзалла лакхайаккха: хезаш а, дагахь а йеша, исбаьхьаллин а, Ӏилманан а, дешаран а текстийн маьӀна даран а, анализан а, хийцаран акоьрта кепаш карайерза а;
– къамел шардархьама нохчийн литературин говзарш йешаран зеделлачух пайдаэца: ладоьгӀна/йешна текст йийцаре йарехь дакъа, цутекстана тӀе а тийжаш, шена хетарг тӀечӀагдӀан а, бух балон а; йешначун йа ладоьгӀначун чулацам текстан кепе хьаьжжина, схьайийцаран (йерриге йа йоцца) кепехь бовзийта; йешначу говзарийн бухатӀехь барта дийцар хӀоттон, хьасене хиларан декхарш тидаме а оьцуш(тайп-тайпанчу ладогӀархошна);
– оьшуш йолу литература ша харжа, шен йешаран гуо кхолла а,шорбан а;
– текстах кхетархьама а, кхин сов хаамаш бовзархьама а куьйгаллин хьостанех пайдаэца;
– довзаран а, бӀаьргтохаран а, хаьржинчу а, талламан а йешаранпроцесссехь дагахь йеша;
– говзаран тема а, коьрта ойла а билгалйан; текст маьӀнийн дакъошка йекъа, текстан план хӀоттон а, йухасхьайийцарехь цунах пайдаэца а; текст йоцца а, ма-йарра а йухайийца;
– классехь Ӏамийнчу литературин коьртачу говзарийн чулацамбовзийта а, церан авторш а, цӀерш а билгалйан а;
– «СтелаIад» цӀе йолчу берийн журналан коьрта чулацам бийца(рубрикийн тӀегӀанехь);
– говзарийн турпалхойн амалийн мах хадон; цхьана а, тайп-тайпанчу а говзарийн турпалхойн амалш вовшашца йуста; авторна турплахочуьнга болу хьежам билгалбан;
– байтин говзарш йа цу йукъара кийсакаш (харжамца) дагахьйеша, йешаран хотӀах лаьцна классерчара олург паргӀат тӀелаца;
– литературин говзарх йа турпалхочух ша аьллачунна бух балор,говзара йуккъерчу фрагменташца йа къаьстинчу могӀанашца и тӀечӀагӀдан;
– элементашца киншка йовза (автор, цӀе, титульни агӀо, «Чулацам» агӀо, аннотаци, иллюстрациш);
– къаьстинчу говзарна а, говзарийн гуларна а аннотаци хӀоттон;
– тайп-тайпан декхарш кхочушдаран Ӏалашонца библиотекехь шакиншка харжа (магийнчу спискаца йешар; билггалчу темина бартахаам кечбар);
– йешначу говзарийн турпалхойн мах хадор довзийта, классерчарна хетарг гӀиллакхехь тӀелаца;
– хааман тайп-тайпанчу хьостанашца ша болх бан (дошамаш а,тайп-тайпана справочникаш а йукъалоцуш);
– рифмийн кепаш къастор, халкъан кхоллараллин а, авторийн литературин а говзарийн жанрийн башхаллаш къастор, текстехь литературин приемаш (дустар, олицетворени, контраст, гипербола, и. кх. дӀ.)йовзар а, царах пайдаэцаран бахьанех кхетар а;
– исбаьхьаллин культурин кхиаран коьрта некъ ган: халкъан кхолларалли тӀера авторийн кепашка кхаччалц;
– халкъан говзарш авторийнчарах къастон;
– авторийн литературехь исбаьхьаллин вастийн гӀирсаш карона, вовшах къастон (дустар, олицетворени, гипербола («даздар» олу),контраст, йух-йуха алар, рифмин тайп-тайпана кепаш) а;
– дуьненан халкъийн, нохчийн а, оьрсийн а туьйранашкахь мифашкахула дуьне дуьне довзаран башхаллаш;
– байтан маьӀнин а, поэта хаьржинчу байт кхолларан кепан а зӀекарон (классикин а, кхузаманан а поэзин масалш тӀехь);
– исбаьхьаллин говзар кхолларехь йаздархочун (поэтан, художникан) кхоллараллин биографин ролах кхета;
– исбаьхьаллин тайп-тайпанчу кепашна (литературин, музыкин,суртдилларан) йукъайогӀу говзарш церан тематически цхьаьнайарцайуьстина ца Ӏаш, церан авторийн дуьнене хьежаман буха тӀехь (говзарехь гайтина йолу ойланаш) а йуста йиш йолуш хилар.
– ролашца йешар, барта дешнашца суртдиллар, репродукцишцаболх, шаьш тексташ кхоллар (йазйар);
– байтийн а, прозин а текст хезаш йеша;
– классерчаьрца литературин а, суртдилларан а, музыкин аговзарш царна тӀехь гайтинчу ойланийн, синхаамийн, сагатдарийнхьежамца йийцаре йар;
– барта а, йозанца а (аларца а/йа йоццачу сочиненица) литерутурин а, суртдилларан а, музыкин а говзарш йийцйаре йечу хенахь шайнхилла ойланаш а, тидамаш а бовзийта;
– текстаца паргӀат болх бан: талла билгалйинчу аспектах хаамашбилгалбан хаа, аспект сацон; талламан аспект сихха хийца хаа;
•карарчу дешаран киншки тӀехь а, коплектан кхечу киншкахь тӀехьа паргӀат хӀума лаха; дешаран дошаман корпусех пайдаэца, школинбиблиотекин фондехь лаха; оьшу хаамаш лаха а, дешаран тайп-тайпанчу Ӏалашонашкахь цунах пайдаэца а;
– хаамийн тайп-тайпанчу хьостанашца паргӀат болх бан (текстанкепехь, суртдилларан я музыкин говзаллехь санна схьагайтинчу);
– дешаран кооперацин тайп-тайпанчу кепаш (шимма цхьаьна бенболх, жимачу тобанехь болх, йоккхачу тобанехь болх) а, социалантайп-тайпана ролаш (дӀахьошверг а, кхочушдийриг а) а;
– схьабовзийтинчу хьежамийн а, агӀонийн башхаллийн бухе дилларх кхета а, царах цхьахдолчунна тӀетан а, йа шен хьежам дӀабовзийта а хаа;
– ша-шен тидам бан а, болх дӀабахьарна а, кхочушхиллачу жамӀана а тӀехь тидам бан а;
– шен леларан культура а, дуьненах кхетар а кхолладаралехь литературин йешаран мехаллах кхета;
ТЕМАТИКИН ПЛАН ХIОТТОР
4 КЛАСС
№
Программин дакъойн а, темийн а цӀераш
Сахьтийн барам
Электронни дешаран ресурс.
Разделан сахьташ
Т.б.
Кх.б.
«Сан хьоме дай баьхна латта»
1.1.
Мамакаев М., Гадаев М.-С., Сулейманов А.
Дакаев С. Байт «Нохчийчоь».
Мусаев С. Дийцар «Орамаш».
Шайхиев Ӏ. Байт «БӀаьвнаш».
Ахмадов М. Байт «Нохчийн шира кхерчаш».
4
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
2.«Вай дуьнен чохь деха…»
2.1.
Яралиев Ю. «ВорхӀ лам».
Макалов Ш. «Маьлхан хьехам».
Бексултанов М. «Баьпкан цуьргаш».
Цуруев Ш. «ДоттагӀий-бӀаьвнаш».
4
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
3.«Исбаьхьа Ӏалам нохчийн поэзехь»
3.1
Мамакаев М. Байт «Гуьйре».
Арсанукаев Ш. Байт «Гуьйренан тӀуьначу бешахь ду тийна…».
Гацаев С. Байт «Суна хьуьнхахь деши гира…».
Айдамиров А. Байт «Аьхкено кхелина дитташ…».
Кибиев М. Байт «Ломахь Ӏа».
Жумалаева Л. Байт «Буьйсанан илли».
Мамакаев Ӏ. Байт «БӀаьстенан йуьхь».
Саидов Б. Байт «БIаьсте.
Окуев Ш. Байт «Тхи».
9
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
4.Бераллин туьйра
4.1
Пашаев Н. Байт «Бералла».
Дикаев М. Байт «Нохчийн хӀусам».
Курумова С. повесть йуккъера кийсакаш
«Ца йиначу ненан хӀусамехь».
Гадаев М.-С. Дийцар «ДоттагӀ».
Эдилов Х.-М. Байт «Ло ду догӀуш».
Эльдерханова З. Дийцар «Дашо хьаьжкIаш».
Ошаев Х. Пьеса «Полла».
7
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
5.«БӀе эзар дика гӀуллакх»
5.1.
Ахмадов М. Туьйра «БӀе эзар дика гӀуллакх».
Тагаев С.-Х. Дийцар «Хьаьрса доттагI».
Рашидов Ш. Байт «ГӀаргӀанаш».
Берсанов Х.-А. Дийцар «Кхерам».
4
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
6.Бовза, беза вайн Даймохк
6.1
Легенда «Къоьзан-Ӏам».
Легенда «Муха хIоьттина ГаланчӀожара Ӏам».
Легенда «Муха кхолладелла Терк».
Ахмадов М. Байт «Нохчийн хиш».
5
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
7.«Исбаьхьчу Ӏаламан къайленаш»
7.1
Махмаев Ж. Байт «Iаламан тидамаш».
Яшуркаев С. Байт «Полларчийн вай даьлла».
Яралиев Ю. Дийцар «Хьаьмцан маса лаг хуьлу?».
Дикаев М. Байт «Лай кӀелахь кхиъна буц».
Чантиев Ӏ. Туьйра «Искогберггий, чӀарий».
Хасаев Хь. Дийцар «Аьхке».
Бексултанов М. Дийцар «Гуьйре».
7
1
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
8. «Даймехкан декхаро гӀаттийна вогӀу со»
8.1
Сулейманов А. Поэми йуккъера кийсакаш «Дахаран генаш»
Шейх-Мансурах текст.
Умхаев Хь. Байт «Мансур-Шайх».
Илли – нохчийн фольклоран жанр.
Халкъан предани «Адин Сурхо».
Мусаев С. Дийцар «Дахар маьрша хилийта…».
Шерипов Асламбеках текст.
Ахмадов М. Дийцар «Даймехкан мукъам».
Сулейманова З. Байт «Эсамбаев Махьмудна».
Айдамирова М. Дийцар «Жима верас».
10
1
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
9.«Ненан мотт»
9.1
Ахмадов М. Дийцар «Кхаа дашах дийцар».
Абдулаев Л. Байт «Ненан мотт».
Гелагаев С.-М. Байт «Шовдано боху соь…».
3
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
10. «Суна сирла дахар деза»
10.1
Рашидов Ш. Байт «Суна сирла дахар деза».
Батаева Х. Байт «Жимачу йоьIан гӀан».
Абдулаев Л. Дийцар «Нана, бӀаьсте…».
3
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
11. «Фольклор»
11.1
Предани «Бетта са».
Туьйра «Майра кӀанта».
Предани «Берзан дуй».
3
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
12. «Кхечу къаьмнийн литература»
12.1
Боллигер М. Дийцар «ТӀай».
Гочдинарг – Хаджиева З.
Леонардо да Винчи. Кица «Мотт а, цергаш а».
Гочдинарг Гайтукаев
А. Кусаев А. Байт «Сан доттагӀий».
5
https://desharkho.ru/
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
Дерриг:
68
Программица сахьтийн барам
68
НОХЧИЙН МАТТАХЬ ЛИТЕРАТУРНИ ЙЕШАРАН ПОУРОЧНИ ПЛАНИРОВАНИ
4 КЛАСС
№
Урокан тема
Сахтийн барам
Терахь
Электронни хьоста
Сахьт
Т.б
Кх.б.
План
Текст
Мамакаев М., Гадаев М.-С., Сулейманов А. Даймах кахбайташ.
1
05.09.2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Дакаев С. «Нохчийчоь».
1
06.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Мусаев С. «Орамаш».
1
12.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Шайхиев Ӏ. «БӀаьвнаш».
1
13.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Ахмадов М. «Нохчийн шира кхерчаш».
1
19.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Яралиев Ю. «ВорхӀ лам».
1
20.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Макалов Ш. «Маьлхан хьехам».
1
26.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Бексултанов М. «Баьпкан цуьргаш».
1
27.09. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Цуруев Ш. «ДоттагӀий-бӀаьвнаш».
1
03.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Мамакаев М. «Гуьйре».
1
04.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Арсанукаев Ш. «Гуьйренан тӀуьначу бешахь ду тийна…».
1
10.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Талламан болх.
1
1
11.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Гацаев С. «Суна хьуьнхахь деши гира…».
1
17.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Айдамиров А. «Аьхкено кхелина дитташ…».
1
18.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Кибиев М. «ЛомахьӀа».
24.10. 2024
Жумалаева Л. «Буьйсанан илли».
1
25.10. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Мамакаев Ӏ. «БӀаьстенан йуьхь».
1
07.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Саидов Б. «БIаьсте.
1
08.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Окуев Ш. «Тхи».
Проектни болх.
1
1
14.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Пашаев Н. «Бералла».
1
15.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Дикаев М. «Нохчийн хӀусам».
1
21.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Курумова С. «Ца йиначу ненан хӀусамехь» повесть йуккъера кийсакаш.
1
22.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Гадаев М.-С. «ДоттагӀ».
1
28.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Талламан болх.
1
1
29.11. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Эдилов Х.-М. «Ло ду догӀуш».
1
05.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Эльдерханова З. «Дашо хьаьжкIаш».
1
06.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Ошаев Х. «Полла»
1
12.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Ахмадов М. Туьйра «БӀе эзар дика гӀуллакх».
1
13.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Тагаев С.-Х. Дийцар «Хьаьрса доттагI».
1
19.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Рашидов Ш. Байт «ГӀаргӀанаш».
1
26.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Берсанов Х.-А. Дийцар «Кхерам».
1
27.12. 2024
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Къоьзан-Ӏам». Легенда.
1
09.01.2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Муха хIоьттина ГаланчӀожара Ӏам».
Легенда.
1
10.01.2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Муха кхолладелла Терк».
Легенда.
1
16.01. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
Ахмадов М. «Нохчийн хиш».
1
17.01. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
Проект «Нохчийчуьра хиш».
1
1
23.01. 2025
Талламан болх.
1
1
24.01. 2025
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Махмаев Ж. «Iаламан тидамаш».
1
30.01. 2025
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Яшуркаев С. «Полларчийн вай даьлла».
1
31.01. 2025
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Яралиев Ю. «Хьаьмцан маса лаг хуьлу?».
1
06.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
Дикаев М. «Лай кӀелахь кхиъна буц».
1
07.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Чантиев Ӏ. «Искогберггий, чӀарий».
1
13.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Чантиев Ӏ. «Искогберггий, чӀарий».
1
14.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Хасаев Хь. «Аьхке».
1
20.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Бексултанов М. «Гуьйре».
1
21.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Сулейманов А. Поэми йуккъера кийсакаш «Дахаран генаш»
1
27.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Сулейманов А. Поэми йуккъера кийсакаш «Дахаран генаш»
1
28.02. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Умхаев Хь. «Мансур-Шайх».
Шейх-Мансурах текст.
1
06.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Илли – нохчийн фольклоран жанр.
Халкъан предани «Адин Сурхо».
1
07.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Мусаев С. «Дахар маьрша хилийта…».
Шерипов Асламбеках текст.
1
13.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Ахмадов М. «Даймехкан мукъам».
1
14.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Сулейманова З. «Эсамбаев Махьмудна».
1
20.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Айдамирова М. «Жима верас».
1
20.03. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Хааршзер
1
1
21.03. 2025
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Ахмадов М. «Кхаа дашах дийцар».
1
03.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Абдулаев Л. «Ненан мотт».
1
04.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Гелагаев С.-М. «Шовдано боху соь…».
10.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Проектни болх
1
1
11.04. 2025
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Рашидов Ш. «Суна сирла дахар деза».
1
17.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Батаева Х. «Жимачу йоьIан гӀан».
1
18.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Абдулаев Л. «Нана, бӀаьсте…».
1
24.04. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Бетта са» предании.
1
25.05. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Майра кӀанта» туьйра.
1
30.04.2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
«Берзан дуй» предани.
1
08.05. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Боллигер М. «ТӀай».
1
15.05. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Леонардо да Винчи. «Мотт а, цергаш а».
1
16.05. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Жам1даран талламан болх
1
1
22.05. 2025
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Кусаев А. «Сан доттагӀий». Проектни болх.
1
23.05.2026
https://ps95.ru/dikdosham/ru/
https://izdat-dom.ru/zhurnal-stela1ad/
Дерриге
68
5
3
Ӏаморан-методикин а, хаамийн-хьостанийн а кхачойар Ӏаморан-методикин пособеш
1. Нохчийн литература. Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 1 класс. Грозный, 2023.
2. Нохчийн литература. Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 2 класс. 1 дакъа. Грозный, 2023.
3. Нохчийн литература. Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 2 класс. 2 дакъа. Грозный, 2023.
4. Нохчийн литература. Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 3 класс. 1 дакъа. Грозный, 2023.
5. Нохчийн литература. Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 3 класс. 2 дакъа. Грозный, 2023.
6. Нохчийн литература.Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 4 класс. 1 дакъа. Грозный, 2023.
7. Нохчийн литература.Белхан тептар. (Чеченская литература. Рабочая тетрадь). 4 класс. 2 дакъа. Грозный, 2023.
8. Берийн бошмашна а юьхьанцарчу классашна а лерийнахрестомати. (Хрестоматия для дошкольников и младших школьников). / Сост. Эдилов С.Э. Грозный, 2018.
Ӏилманан а, методикин а литература
1. Арсанукаев А.М. Школехь исбаьхьаллин произведении таллар (Анализ художественного произведения в школе). –Грозный, 2018.
2. Эдилов С.Э. Нохчийн мотт а, керла технологеш а (Новыетехнологии в обучении чеченскому языку). – Грозный, 2018.
3. Айдамирова М.А. Музейная деятельность по приобщению подрастающего поколения к культурно-историческому наследию. Учебное пособие. – Грозный, 2018.
4. Арсанукаев А. Нохчийн литература хьехаран методика
(Методика преподавания чеченской литературы). – Грозный,1987. – 188 с.
5. Джамбеков О.А. Устное народное творчество. Учебноепособие для учащихся школ и студентов. – Грозный, 2018.
6. Джамбеков О.А. Устное народное творчество чеченскогонарода. Учебное пособие для учащихся школ и студентов. – Грозный, 2017.
7. Эдилов С.Э. Дагалецамийн денош а, суьйренаш а (Памятные дни и вечера). Сценарии школьных праздников, викторин,конкурсов, вечеров. – Грозный, 2018.
8. Абдулкадырова Р.А. Картинный чеченско-русско-английский словарь для начальной школы. – 110 с.
9. Мациев А.Г. Нохчийн-оьрсийн словарь. (Чеченско-русский словарь). – М.: ГИИ НС, 1961. 625 а.
Хаамийн-хьостанийн а кхачойар
1. Нохчийн электронан ишкол // URL: www. desharkho.ru
2. Нохчийн-оьрсийн, оьрсийн-нохчийн дошам. // URL: ps95.ru/dIkdosham/
3. www. urok95/ru.
28
