Жыл?ы малыны? с?ті ?ымызды т?рмыста ?олданыл?ан мен, оны? к?птеген пайдасын, ?зіне т?н ерекшеліктерін біле бермейміз. Жобада осы м?селе жайлы айтылады.
Ма?саты:
Жыл?ы с?ті ?ымызды? пайдасын,т?рлерін, ерекшеліктерін о?ып ?йрену.
Міндеттері:
- ?ымызды? пайдасы жайлы жазыл?ан зерттеулермен танысу;
- ?ымызды? т?рлері, ерекшеліктері жайлы білімді тере?дету;
- ?ылыми е?бектерге шолу.
Нысаны: жыл?ы с?ті ?ымыз
П?ні: д?ниетану
Болжам: егер біз ?ымыз жайлы о?ып білсек, онда ?ымызды? к?птеген сырларын ашар едік.
Н?тижесі: іздену н?тижесінде ?ымызды? денсаулы??а пайдалы екенін, ?рт?рлі аурулар?а емдік ?асиеті бар екенін білеміз. ?андай сусынды жа?сы к?ресі??- десе, к?п бала кола, пепси,спрайтты атайды. Ал мен ?ымызды,ш?батты ?натамын. Осы ж?мысым ар?ылы оны д?лелдегім келеді.
Жыл?ыны? бір ?асиеті – с?тінде. Бие с?тінен ?ымыз ашытады. ?аза?ты? ертедегі к?шпелі ?мірінде ауру?а ем болып, сау?а ?уат берген осы ?ымыз. Бие с?тінде ?ант к?бірек болады, оны жа?а сау?ан с?тті? д?мін татып білуге болады.
?ымызды? ??рамына кіретін т?рлі заттарды? б?рі де адамны? бойына жа?сы сі?еді. Халы? арман еткен сол ?ымыз ?азір де елді? ?алаулы та?амы болып, к?пті? с?йсініп ішетін сусыны болып келеді.
Аннотация ?лтты? та?ам – ?лы та?ам. Ата –бабаларымыздан м?ра боп ?ал?ан осындай ?лтты? та?амдарымыз бен сусындарымыз, я?ни ?лтты? ?німдерімізді білу о?ушыларды? міндеті. 1-сынып о?ушысы Амангелді Бекзат “?ымызды? пайдасы” атты та?ырыпта ?ылыми зерттеу ж?мысын жасады.
Зерттеу ж?мысыны? барысында ?лтты? та?амдарды? е? ??рметтісі, дастар?ан д?міні? бірі-?ымыз жайлы, оларды? адам денсаулы?ына келтірер емдік шипалы сусын екендігін зерттеп, ?з ойымен ?штастыра білді.
Мені осы та?ырып ?ызы?тыр?ан со? ата - анамны?, ?стазымны? к?мегімен, Байсерке мекеніндегі Н?рмановтар отбасымен, к?нделікті т?рмыс - тіршілігімен, соны? ішінде жыл?ы, я?ни бие сауып, ?ымыз дайындайтын жеке шаруашылы?ымен таныстым.
Биелерді? т?ра?ын, ?алай, немен ?оректендіретінін ?з к?зіммен к?рдім. Биені ?олмен сауады екен ж?не де 2 са?ат сайын. ?алай ашытады, онда?ы тазалы? ж?мыстары, осыншама е?бектен т?сетін табыс, оны? жолдары, осылар жайында с?рап білдім. Осыдан кейін б?л кісілер ма?ан мынадай ке?ес берді:
- «Биені? жа?а сауыл?ан с?тін к?ніне бір рет ішіп т?рса? ?анны? ??рамында?ы гемоглобин к?теріледі. ?зім ?атты ауырдым, ?те ж?деу, ап - ары? болдым, ?немі ?ымыз ішіп, ??лан таза жазылдым» - деді ?арак?з апа.
Біздер ?ош айтысып, б?л отбасына рахметімізді айтып, е?бектеріне табыс тілеп кейін ?айтты?.
?аза? хал?ына т?рт т?лікті? ма?ызы зор. Дегенмен, ерте заманнан жыл?ы мен т?йені? адам ?шін ат?аратын ?ызметі жо?ары ба?алан?ан.
«Жыл?ы малды? патшасы, т?йе малды? ?ас?асы» деген ма?алды? айтылуы тегін емес. Мерекелерде, бас?а т?скен ауыр к?ндерде б?л т?ліктер адамны? жан серігі, досы бол?ан.Жыл?ыны? бір ?асиеті – с?тінде. Бие с?тінен ?ымыз ашытады. ?ымыз туралы ??гіме бол?анда биология ?ылымыны? докторы, профессор З. С. Сейітов б?л сусын к?птеген халы?тарда ?те ерте кезден - а? белгілі. Бізді? эрамыз?а дейінгі 5 ?асырда грек тарихшысы Геродот скифтерді? бие с?тінен сусын ашытатынын, оны? дайындау ??пиясын ешкімге айтпайтынын жазды, сол сия?ты ?лы орыс а?ыны А. С. Пушкин де жа?сы пікір айт?ан. Е? ал?аш ?ымызды? емдік ?асиетін біліп емдеген Уфа ?аласыны? д?рігеріні? бірі – Авенариус бол?ан.
?лы орыс жазушысы Л. Н. Толстой Самара ?аласында, А. П. Чехов атында?ы «Андреевск» санаториясында ?ымызбен емделген. Е? ал?аш?ы санатория 1858 жылы Самара (?азіргі Куйбышев) ?аласына 6 км жерден ашыл?ан.
?аза?станда ?ымызбен емдейтін емхана 1910 жылы Бурабайда ашылды,
Тор?айда темір жол ?ызметкерлерін емдейтін Берс?гір емханасы ж?мыс істеген. Осы к?ндерден бастап ?ымыз бас?а ашытыл?ан с?т ?німдерінен арты? екендігі белгілі болды. ?азіргі кезде іргеміздегі ірі ел – Ресейде ?ымыз ?ндірумен айналысатын к?сіпорындар ?ар?ынды дамуда. Бір ?ана мысал: Осыдан он ?ш жыл б?рын Баш??ртстаннан 200 жыл?ы ?келіп, ?ымыз ?ндіре баста?ан С. Веремеенконы? Тверь облысында?ы «Снайп» атты шаруашылы?ы б?гіндері мы? бас?а жуы? сауын биесі бар ?лкен к?сіпорын?а айналып ?лгерген. Деректер бойынша, Ресейде ?ымыз ?ндірумен айналысатын ж?зге жуы? к?сіпорын бар. Енді мына ?ызы?ты ?ара?ыз: таби?аты аса ?атал, бие байлау?а жайсыз, Саха елі осыдан он жыл б?рын «Саха Республикасында?ы ?ымыз ?нерк?сібі туралы» арнайы за? ?абылдап, ?ымызды ?леуметтік ма?ызы бар ?німдерді? ?атарына ?осып ?ойыпты. Франция мен Германияда ?ымыз ?нерк?сібіні? ?алай тамырланып келе жат?аны белгілі. Кезінде К?кшетау ??іріндегі жыл?ы шаруашылы?ында істеген бір неміс азаматы байыр?ы еліне бар?ан со? к?дімгідей бие байлап Мюнхен ?аласына жеткізіп т?рады екен. Онда ?аза? елшісі Ерік Асанбаев мейман болып, ?з к?зімен к?ріп ?айт?анын білеміз. Осы неміс хал?ыны? «Эквимед» компаниясы ?аза?станды? профессор Ке?есхан Д?йсенбаевты? технологиясы бойынша бие с?тінен е? кішкентай н?рестелер ?шін ана с?тіні? орнына ?олданылатын ?ажайып ?уаты бар та?амдар ?зірлейді екен. ?ымызды? ?лде?ашан брендке айналып ?ой?анына осыдан арты? ?андай д?лел керек?
«Жыл?ы – малды? патшасы, т?йе малды? ?ас?асы» деген ма?ал ?аза?та тегін айтылма?ан. ?аза? хал?ы ?шін т?рт т?лікті? осалы жо?. Дегенмен жыл?ы мен т?йені? адам ?шін ат?аратын ?ызметі ?те жо?ары ба?аланатын. Мереке – ?уанышта, ?ай?ы – ?асіретте, бас?а т?скен не ауыр к?ндерде б?л т?ліктер адамны? жан серігі, айырылмас досы бол?ан. Барлы? т?ліктен де жыл?ы ?сіру же?іл. Оны ба?уда шы?ын шы?пайды. Еті де, с?ті де ?аза? хал?ы ?шін аса ?адірлі та?ам.
?ылыми ?дебиеттегі аны?тамалармен танысып, ба?ылау ж?ргізу барысы, зерттелген н?тижелерге талдау жасап, ?ымызды? пайдасымен, ?зіне т?н ерекшеліктерін біле бермейтіндігімді айтып жетекшім екеуімізді? пікірлесуіміз.
?ОРЫТЫНДЫ
Осы к?ні жастар жа?ы ?ымызды? орнына шетелдік «Coco-cola», «Pepsi-cola»
т?різді сусындарды жиі т?тынады. Оны? а?за?а зияндылы?ын ескеріп ж?рген бірі жо?. «Coco-cola»-ны? бала денсаулы?ына ауыр зиян келтіретінін д?ниеж?зі біліп, жар салып жатыр. Тіпті жарнамалау?а тыйым салып, компания?а оны? зиянды?ын мойындаты. Осы «Coco-cola» сусынымен к?лікті? есігін жу?анда бояуы бірден кетіп ?алыпты. Та?ы бір мысал – ауылда?ы мал сой?ан ?й ?арын тазалау ?шін осы сусынды пайдаланады екен.
Жа?а сойыл?ан малды? ?арнын 15-20 минут «Coco-cola» сусынына салып ?ойса, ?арын аппа? болып шы?а келетін к?рінеді.«Pepsi-cola» сусынын да ішкеннен са?тану керек. Б?л сусын денсаулы??а ?те ?ауіпті. Айталы?, семіздік, диабет, ж?рек, ?ан тамырлары ауруларына шалды?тырады. ?ымызды? халы? денсаулы?ына тигізетін пайдасыны? молды?ын, болаша? ?рпа?ты? ?леуетін арттыруда?ы ма?ызды р?лін ескере отырып, еліміздегі іскер азаматтар?а ?ымыз ?ндірісін жандандыруды ?ол?а алып, ?лтты? бренд ретінде ?айтадан жа??ыртуды? жан-жа?ты, тынысы мол, берекеге бастайтын іс екендігін айт?ым келеді. Осы уа?ыт?а дейін ке? ?олданыс таппай келе жат?ан д?ст?рлі та?ам ?німдерімізді? та?дыры б?гінгі та?да мемлекетті?, Елбасыны? ?олдауын иеленуіне орай, сондай-а? халы?аралы? ЭКСПО – 2017 к?рмесіні? елімізде ?ткізілуіне байланысты шо?ты?ы к?теріліп, хал?ымызды? пайдасына шешілетіндігіне сенімім мол.
Осы ?німдерді? «?лтты? та?ами бренд» ретінде ЭКСПО – 2017 халы?аралы? к?рмесінде лайы?ты орын алатынды?ына зор сеніммен ?араймыз. Сонды?тан, тек ?ана ата-бабаларымызды? ізімен ?лтты? та?амдарымызды бойымыз?а, ?лтты? ??ндылы?тарымызды жанымыз?а азы? етейік, а?айын! Пайдалан?ан ?дебиеттер тізімі :
1.?.Бозымов «Жыл?ы ж?не т?йе шаруашылы?ы» Алматы «?айнар» 1993
2.М.Г.Курамшина «?ымыз» Алматы, 1951
3.?.Д?йсенбаев, З.Сейітов, ?.Хасенов «?ымыз» Алматы «?айнар» 1968
4.Б.Сады?ов, И.Сарыев, А.Отарбаев «А? дастар?ан» Алматы «?айнар» 1987
5.Л.В.?лімжанова «С?т ?німі» Астана, 1998
6.Б.Бара?баев «С?т ж?не с?т та?амдары» Алматы, 1989
7.З.С.Сейітов «Кумыс шубат» Алматы, 2005-288 с 8. Интернет желісі
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«?ымызды? пайдасы. ?ылыми жоба»
Алматы облысы, Іле ауданы, М.Мақатаев атындағы №13 орта мектебі
Тақырыбы: Қымыздың пайдасы
Секциясы: медицина
Ғылыми жетекшісі: Күзембекова Ж.Ж
Жетекшісі: Рахметова Ж.К
Орындаған: Мұрат Лейла Давлетқызы
Сыныбы: 3 «б»
2015 жыл
Алматы облысы Іле ауданы
М.Мақатаев атындағы №13 орта
мектептің 3 «б» сынып оқушысы
Мұрат Лейла Давлетқызының
«Қымыздың пайдасы» атты
тақырыптағы жоба жұмысына
ПІКІР
Ежелден халықта емдік және жас нәресте тағамы ретінде қолданылған бие сүтінің адамға пайдалы жағын зерттеу өте маңызды. Ғаламдық жаһандану үдерісінде 3-сыныпта оқи тұра, қымыздың пайдасы туралы өзіндік ой-өрісін қағаз бетіне түсіріп, оның емдік қасиеті жайлы дәлелді мысалдар негізінде жеткізе білуі Мұрат Лейланың ізденімпаздылығын көрсетеді. Өзінің осы жобаны жазу барысында бірнеше ғылыми еңбектерді оқып, қымыз туралы білімін жетілдіруі жас ізденушінің алғырлығын көрсетеді.
Бие сүтінен жасалған қымыз ерте заманнан белгілі және ғажайып қасиеттерімен танымал. Осы орайда Мұрат Лейланың қымыздың пайдасы туралы жазылған еңбектермен танысуы, өз ойын қорыта жаза алуы қуантады.
Қымыздың емдік қасиеттеріне және оның құрамына тоқталып, таратып жазуы жас ізденушінің көптеген әдебиеттермен танысқандығын көрсетеді.
Жалпы алғанда, Мұрат Лейланың ғылыми жұмысы өз дәрежесінде жазылған, мысалдар келтірілген, тақырып аясы толық ашылған деген пікірге тоқталамыз.
Пікір беруші
Қазақ ұлттық университеті
филология және әлем тілдері факультеті
жалпы тіл білімі және еуропа тілдері кафедрасының
доцент міндетін атқарушы PhD докторы Ж.Ж. Күзембекова
Алматы облысы Іле ауданы
М.Мақатаев атындағы №13 орта
мектептің 3 «б» сынып оқушысы
Мұрат Лейла Давлетқызының
«Қымыздың пайдасы» атты
тақырыптағы жоба жұмысына
Пікір
Мұрат Лейла Алматы облысы Іле ауданы М.Мақатаев атындағы
№13 орта мектептің 3 «б» сынып оқушысы, Мұрат Лейла сыныпта топ басшысы, оқушылар арасында ерекше көзге түседі десем қателеспеймін. Сабаққа зерек, алғыр, өз бетімен әдеби шығармаларды оқуды ұнатады.
«Қымыздың пайдасы» атты жоба жұмысын 2015 жылдың
9 қаңтарынан бастады. Осы уақыт арасында Қымыздың пайдасы туралы оқып- біліп, дәлелдеу барысында Лейланың жобаға ерекше қызығушылық танытқаны байқалды.
Лейла бос уақытын тиімді пайдаланады. Ата – анасының көмекшісі, үміт күтер қыздарының бірі.
Ойы ұшқыр, батыл, епті оқушы. Ғылыми әдебиеттегі анықтамалармен танысып, бақылау жүргізу барысында, зерттелген нәтижелерге талдау жасай отырып, қымыздың пайдасымен, өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейтіндігін айтып екеуіміз сөз қозғадық. Болашақта осы тақырып төңірегінде көптеген мағлұматтар ала отырып, зерттеу жұмыстарын жүргізіп, көзбенен көріп, дәлелдегісі келеді. Бұл жұмыс өзіне қатты ұнайтыны байқалды. Осы жұмысты келешекте ары қарай жалғастыру жоспарында бар.
Жылқы малының сүті қымызды тұрмыста қолданылған мен, оның көптеген пайдасын, өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейміз. Жобада осы мәселе жайлы айтылады.
Мақсаты:
Жылқы сүті қымыздың пайдасын,түрлерін, ерекшеліктерін оқып үйрену.
Міндеттері:
- Қымыздың пайдасы жайлы жазылған зерттеулермен танысу;
- Қымыздың түрлері, ерекшеліктері жайлы білімді тереңдету;
- Ғылыми еңбектерге шолу.
Нысаны: жылқы сүті қымыз
Пәні: дүниетану
Болжам: егер біз қымыз жайлы оқып білсек, онда қымыздың көптеген сырларын ашар едік.
Нәтижесі: іздену нәтижесінде қымыздың денсаулыққа пайдалы екенін, әртүрлі ауруларға емдік қасиеті бар екенін білеміз. Қандай сусынды жақсы көресің?- десе, көп бала кола, пепси,спрайтты атайды. Ал мен қымызды,шұбатты ұнатамын. Осы жұмысым арқылы оны дәлелдегім келеді.
Жылқының бір қасиеті – сүтінде. Бие сүтінен қымыз ашытады. Қазақтың ертедегі көшпелі өмірінде ауруға ем болып, сауға қуат берген осы қымыз. Бие сүтінде қант көбірек болады, оны жаңа сауған сүттің дәмін татып білуге болады. Қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы сіңеді. Халық арман еткен сол қымыз қазір де елдің қалаулы тағамы болып, көптің сүйсініп ішетін сусыны болып келеді.
3
Аннотация
Ұлттық тағам – ұлы тағам. Ата –бабаларымыздан мұра боп қалған осындай ұлттық тағамдарымыз бен сусындарымыз, яғни ұлттық өнімдерімізді білу оқушылардың міндеті. 3-сынып оқушысы Мұрат Лейла “Қымыздың пайдасы” атты тақырыпта ғылыми зерттеу жұмысын жасады.
Зерттеу жұмысының барысында ұлттық тағамдардың ең құрметтісі, дастарқан дәмінің бірі-қымыз жайлы, олардың адам денсаулығына келтірер емдік шипалы сусын екендігін зерттеп, өз ойымен ұштастыра білді.
4
Мені осы тақырып қызықтырған соң ата - анамның, ұстазымның көмегімен, Байсерке мекеніндегі Нұрмановтар отбасымен, күнделікті тұрмыс - тіршілігімен, соның ішінде жылқы, яғни бие сауып, қымыз дайындайтын жеке шаруашылығымен таныстым. Биелердің тұрағын, қалай, немен қоректендіретінін өз көзіммен көрдім. Биені қолмен сауады екен және де 2 сағат сайын. Қалай ашытады, ондағы тазалық жұмыстары, осыншама еңбектен түсетін табыс, оның жолдары, осылар жайында сұрап білдім. Осыдан кейін бұл кісілер маған мынадай кеңес берді: - «Биенің жаңа сауылған сүтін күніне бір рет ішіп тұрсаң қанның құрамындағы гемоглобин көтеріледі. Өзім қатты ауырдым, өте жүдеу, ап - арық болдым, үнемі қымыз ішіп, құлан таза жазылдым» - деді Қаракөз апа. Біздер қош айтысып, бұл отбасына рахметімізді айтып, еңбектеріне табыс тілеп кейін қайттық.
Қазақ халқына төрт түліктің маңызы зор. Дегенмен, ерте заманнан жылқы мен түйенің адам үшін атқаратын қызметі жоғары бағаланған.
5
1. ҚЫМЫЗ ТАРИХЫНА ШОЛУ
Қымыз сапалы тамақ өнімі ғана емес,сондай ақ шипалы сусын деп те есептеледі. Халық арасында қымызды көңіл күй сергектігі және ұзақ жасау сусыны деп текке атамаған.Халық медицинасында ата-бабаларымыз емдік сусын ретінде қымызды асқазан, өкпе, ішек ауруларына пайдаланып келген. Қымызды қазақ халқымен қоса көрші қырғыз елі, татарлар, башқұрт халықтарында да емдік мақсатта қолданған. Қымыздың құрамына кіретін түрлі заттардың бәрі де адамның бойына жақсы сіңеді. Майы дәмді, белогы тез сіңімді. Аз шамада кездесетін сүт және көмір қышқылдары адамның тәбетін ашып, асқазанның жақсы жұмыс істеуіне жағдай туғызады. Бие сүтінде «С» витамині мол болады. Сондықтан да туберкулез ауруынан емдеуде айрықша жетістіктерге жетуге көмегі баршылық. Қымыздың осы қасиеттері белгілі болғаннан түрлі емдеу мекемелері оны дәрумен ретінде пайдалуға көшкен. [ www.kitaphana.kz ]
Қымыз. Ешқандай сусын қымызбен тең келе алмайды. Құрамында дәрумендер, майлар, белоктар бай, ол талай ауруды емдеп қана қоймайды, олардың алдын да алады. Қымыз ас қорытуды жақсартады, қауіпті ісікті болдырмайды. Бие сүтінен ашытылады. Оның алғашқы ашытқысын «қымыздың қоры» деп атайды. Кей жерлерде мұны бие сүтіне сүр қазының қабырғасын, жылқының ашыған сүр жамбасының жұлынды сүйегін не малта салып немесе ашыған тары көженің суын қосып, бөлек ашытады. Сосын сабадағы қорды сарықпай, биенің жылы сүтін саумалдап, жаңғыртып отырады. Жаңа сүт құйған сайын 20-30 минуттан піседі, жаңа сүтпен қорды араластырып, ірімтігін жазады, ашуын басып отырады. Қымызды көп сапырғанда оған таза ауа (оттегі, азон, т.б.) көп сіңеді. [ www.kitaphana.kz ]
6
Қымыз - қазақ халқының ұлттық тағамдарының ішіндегі ең құрметті дастарқан дәмінің бірі. Ол тек қана бие сүтінем ашытылады. Әдетте сауылатын биелер: сақа бие, құлын бие, қыран бие деп үшке бөледі. Сақа бие - бірнеше рет құлындаған, бұрыннан сауылып келген бие. Құлын бие – құнажын немесе дөнен жасында алғаш құлындаған бие. Қысырақ бие – деп өткен жылы кейбір себептермен қысыр қалған, құлын орнына тайы еміп жүрген биелерді айтады. Көктемде және шілде айларында биелер жиі-жиі сауылады.Биені бие көнекке немесе ағаштан істеп ысталған шелекке сауады. Қор дегеніміз – ескі қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын арнайы сақталған сарқыны. Биені қолмен және машинамен сауады. Машинамен сауудың қол мен саууға қарағанда айқын артықшылығы бар: ол адамның жұмысын жеңілдетеді, еңбек өнімділігін арттырады, ию рефлексі пайда болуына аса қолайлы физиологиялық жағдай жасайды. Биені машинамен сауу жөніндегі бірінші тәжірибені 1957 жылы Москва түбіндегі “Мцыри” санаторийінде И. Аникин жүргізді.Биелерді машинамен сауу үшін ДА-ЗМ, АД-100 және ДДА-2 сауу аппараттарын пайдалануға болады. Торсық пен саба сондай ыдыстар болып табылады.Торсық дегеніміз жылқының терісінен шелін алып, ыстап жасалған,сиымдылығы 10-30 литр тері қап. Терінің шел жағы ішіне қаратып тігіледі.
7
Саба - пирамида сияқты, төрт бұрышты түбі және ұзын мойыны бар сиымдылығы 100-150 литр тері қап.
Қазақ халқының бір ғасырлық тарихын басынан кешірген Жамбыл
Жабаев ақын атамыз: ...Үйірілген сары алтындай сары қымыз, Ауруға – ем, сауға – қуат, дәрі қымыз. Елімнің баяғыдай сүйген асы, Шығаршы тағы нең бар кәрі қымыз, - деп жырлаған екен.
8
Бұның өзі қымыздың қасиеті мен бірге оның түрлерінің көп екенін аңғартады. Қазақтар жыл маусымына қарай қымызды уыз қымыз, жазғы қымыз, күзгі, қысқы қымыз деп атаған.
Солардың негізгі түрлері мыналар:
Уыз қымыз – бұл бие сүтінің уыз дәмі таралған кезде ашытылған қою қымыз; Сары қымыз – жаз ортасындағы, шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз;
Түнемел қымыз – мол қордың үстіне сүт қышқылы арнаулы торсықта сақталып, екі тәулік сапырылған, пісуі жеткен қымыз;
Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады; Бал қымыз – бал, қант секілдітәтті қосып жуасытқан қымыз; Дөнен қымыз – төрт тәулік ашытылады; Бесті қымыз – бес тәулік ашытқан қымыз; Асау қымыз – бесті қымыздан да күшті қымыз; Жуас қымыз – баяу ашыған немесе саумал қосқан қымыз; Қорабалы қымыз – мол қордың үстіне күн сайын сүт құя отырып, бірнеше күн жинаған қымыз; Сірге жияр қымыз – күзді күні бие ағытарда соңғы қымыз бірнеше күн жиналады.
Кеңестік кезеңнің өзінде Қазақстанмен қоса Ресей және басқа да республикаларда қымызды науқас түрлеріне шипа ретінде пайдаланатын бірқатар емдеу-сауықтыру орындары болған екен. Қазақстанда қымызбен емдейтін алғашқы емхана 1910 жылы Бурабайда ашылды. Бурабай емханасы үшін қымызды дәстүрлі әдіс бойынша сабаға ашытқан. Сол 1910 жылы Торғайда темір жол қызметкерлерін емдейтін Берсүгір емханасы жұмыс істеген. Қымыз жүйке ауруларына бірден-бір ем. өйткені оның құрамында В витаминімен бірге В2, В12 витаминдері бар. Ал туберкулезбен ауыратын адамдардың организмінде витамин алмасуының бұылатындығы да дәлелденген жайт. Олардың қымызбен емделгенде
9
сауығып кететіндігі де сондықтан. Қымыз организмге жан-жақты әсер етеді.
Ол ас қорту органдарының , жүрек-қан тамырлары аппаратының, жүйке системасы мен басқа органдардың қызметін жақсартады. Қымыз — шипалы әрі жұғымды сусын. Сапы қымыз — дертке шипа, денеге күш. Қымыз – ауруға ем, сауға қуат. Қымыздың денсаулыққа тигізер пайдасын айтып тауыса алмайсың. Қымыз құрамында «С» дәрумені мол, сиыр сүтімен салыстырғанда он есе көп. Оның емдік қасиеттері, әсіресе құрт ауруын емдеу қасиеті жоғары. Оның адам ағзасын әлсірететін созылмалы ауруларға қарсы күресетін артықшылығын да айта кеткен жөн.Дәрігерлер қымызды безгек ауруына және жөтелге қарсы ішуге ұсыныс жасайды. Қымызбен емделгенде қан құрамындағы гемоглобин эритроцит көбейеді. Тамырдың соғуы жиілеп, қан айналымы жылдамдайды. Қан тамыры жұмысы мен жүрек соғысы жақсарады. «Жылқы малдың патшасы, түйе малдың қасқасы» деген мақалдың айтылуы тегін емес. Мерекелерде, басқа түскен ауыр күндерде бұл түліктер адамның жан серігі, досы болған.Жылқының бір қасиеті – сүтінде. Бие сүтінен қымыз ашытады. Қымыз туралы әңгіме болғанда биология ғылымының докторы, профессор З. С. Сейітов бұл сусын көптеген халықтарда өте ерте кезден - ақ белгілі. Біздің эрамызға дейінгі 5 ғасырда грек тарихшысы Геродот скифтердің бие сүтінен сусын ашытатынын, оның дайындау құпиясын ешкімге айтпайтынын жазды, сол сияқты ұлы орыс ақыны А. С. Пушкин де жақсы пікір айтқан. Ең алғаш қымыздың емдік қасиетін біліп емдеген Уфа қаласының дәрігерінің бірі – Авенариус болған. Ұлы орыс жазушысы Л. Н. Толстой Самара қаласында, А. П. Чехов атындағы «Андреевск» санаториясында қымызбен емделген. Ең алғашқы санатория 1858 жылы Самара (қазіргі Куйбышев) қаласына 6 км жерден ашылған. Қазақстанда қымызбен емдейтін емхана 1910 жылы Бурабайда ашылды,
10
Торғайда темір жол қызметкерлерін емдейтін Берсүгір емханасы жұмыс істеген. Осы күндерден бастап қымыз басқа ашытылған сүт өнімдерінен артық екендігі белгілі болды. Қазіргі кезде іргеміздегі ірі ел – Ресейде қымыз өндірумен айналысатын кәсіпорындар қарқынды дамуда. Бір ғана мысал: Осыдан он үш жыл бұрын Башқұртстаннан 200 жылқы әкеліп, қымыз өндіре бастаған С. Веремеенконың Тверь облысындағы «Снайп» атты шаруашылығы бүгіндері мың басқа жуық сауын биесі бар үлкен кәсіпорынға айналып үлгерген. Деректер бойынша, Ресейде қымыз өндірумен айналысатын жүзге жуық кәсіпорын бар. Енді мына қызықты қараңыз: табиғаты аса қатал, бие байлауға жайсыз, Саха елі осыдан он жыл бұрын «Саха Республикасындағы қымыз өнеркәсібі туралы» арнайы заң қабылдап, қымызды әлеуметтік маңызы бар өнімдердің қатарына қосып қойыпты. Франция мен Германияда қымыз өнеркәсібінің қалай тамырланып келе жатқаны белгілі. Кезінде Көкшетау өңіріндегі жылқы шаруашылығында істеген бір неміс азаматы байырғы еліне барған соң кәдімгідей бие байлап Мюнхен қаласына жеткізіп тұрады екен. Онда қазақ елшісі Ерік Асанбаев мейман болып, өз көзімен көріп қайтқанын білеміз. Осы неміс халқының «Эквимед» компаниясы қазақстандық профессор Кеңесхан Дүйсенбаевтың технологиясы бойынша бие сүтінен ең кішкентай нәрестелер үшін ана сүтінің орнына қолданылатын ғажайып қуаты бар тағамдар әзірлейді екен. Қымыздың әлдеқашан брендке айналып қойғанына осыдан артық қандай дәлел керек?
11
«Жылқы – малдың патшасы, түйе малдың қасқасы» деген мақал қазақта тегін айтылмаған. Қазақ халқы үшін төрт түліктің осалы жоқ. Дегенмен жылқы мен түйенің адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары бағаланатын. Мереке – қуанышта, қайғы – қасіретте, басқа түскен не ауыр күндерде бұл түліктер адамның жан серігі, айырылмас досы болған. Барлық түліктен де жылқы өсіру жеңіл. Оны бағуда шығын шықпайды. Еті де, сүті де қазақ халқы үшін аса қадірлі тағам.
Ғылыми әдебиеттегі анықтамалармен танысып, бақылау жүргізу барысы, зерттелген нәтижелерге талдау жасап, қымыздың пайдасымен, өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейтіндігімді айтып жетекшім екеуіміздің пікірлесуіміз.
12
ҚОРЫТЫНДЫ
Осы күні жастар жағы қымыздың орнына шетелдік «Coco-cola», «Pepsi-cola»
тәрізді сусындарды жиі тұтынады. Оның ағзаға зияндылығын ескеріп жүрген бірі жоқ. «Coco-cola»-ның бала денсаулығына ауыр зиян келтіретінін дүниежүзі біліп, жар салып жатыр. Тіпті жарнамалауға тыйым салып, компанияға оның зияндығын мойындаты. Осы «Coco-cola» сусынымен көліктің есігін жуғанда бояуы бірден кетіп қалыпты. Тағы бір мысал – ауылдағы мал сойған үй қарын тазалау үшін осы сусынды пайдаланады екен. Жаңа сойылған малдың қарнын 15-20 минут «Coco-cola» сусынына салып қойса, қарын аппақ болып шыға келетін көрінеді.«Pepsi-cola» сусынын да ішкеннен сақтану керек. Бұл сусын денсаулыққа өте қауіпті. Айталық, семіздік, диабет, жүрек, қан тамырлары ауруларына шалдықтырады. Қымыздың халық денсаулығына тигізетін пайдасының молдығын, болашақ ұрпақтың әлеуетін арттырудағы маңызды рөлін ескере отырып, еліміздегі іскер азаматтарға қымыз өндірісін жандандыруды қолға алып, ұлттық бренд ретінде қайтадан жаңғыртудың жан-жақты, тынысы мол, берекеге бастайтын іс екендігін айтқым келеді. Осы уақытқа дейін кең қолданыс таппай келе жатқан дәстүрлі тағам өнімдеріміздің тағдыры бүгінгі таңда мемлекеттің, Елбасының қолдауын иеленуіне орай, сондай-ақ халықаралық ЭКСПО – 2017 көрмесінің елімізде өткізілуіне байланысты шоқтығы көтеріліп, халқымыздың пайдасына шешілетіндігіне сенімім мол.
13
Осы өнімдердің «Ұлттық тағами бренд» ретінде ЭКСПО – 2017 халықаралық көрмесінде лайықты орын алатындығына зор сеніммен қараймыз. Сондықтан, тек қана ата-бабаларымыздың ізімен ұлттық тағамдарымызды бойымызға, ұлттық құндылықтарымызды жанымызға азық етейік, ағайын!
14
Пайдаланған әдебиеттер тізімі : 1.Қ.Бозымов «Жылқы және түйе шаруашылығы» Алматы «Қайнар» 1993 2.М.Г.Курамшина «Қымыз» Алматы, 1951 3.Қ.Дүйсенбаев, З.Сейітов, Ә.Хасенов «Қымыз» Алматы «Қайнар» 1968 4.Б.Садықов, И.Сарыев, А.Отарбаев «Ақ дастарқан» Алматы «Қайнар» 1987 5.Л.В.Әлімжанова «Сүт өнімі» Астана, 1998 6.Б.Барақбаев «Сүт және сүт тағамдары» Алматы, 1989 7.З.С.Сейітов «Кумыс шубат» Алматы, 2005-288 с 8. Интернет желісі
