?ылыми жобаны? та?ырыбы: ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орны

«Екібаст?з ?аласы ?кімдігіні? білім б?ліміні?

№ 25 ?аза? ?ыздар гимназиясы» коммуналды? мемлекеттік мекеме

?ылыми жобаны? та?ырыбы:

?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орны

Секциясы: Этном?дениеттану

Ба?ыты: Гуманитарлы?

Орында?ан: Амангельдиева Сабрина

4 «Б» сынып о?ушысы

Жетекшісі: Еликбаева Алия Сафиуллаевна

бастауыш сынып м??алімі

Екібаст?з- 2013ж.

А?датпа (орыс тілінде)................5

А?датпа (а?ылшын тілінде)..............6

А?датпа

Зерттеу ж?мысыны? ма?саты: ?амшыны? шы?у тарихын, ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орнын аны?тау ар?ылы оны? ??рылысымен танысу.

Болжам: Жастар ?амшыны? ?асиеті мен пайдалылы?ын ??ынады.

Зерттеу кезе?дері:

Зерттеу ж?мысыны? та?ырыбын на?тылау;
?амшы туралы а?параттар жинастыру, материалдармен танысу;
Кітапханалы? іріктеулер ж?ргізу, саралау, жина?тау;
Зерттеу ж?мысы негізінде н?с?аулар шы?ару

Зерттеу ?дістері:

Т?рлі деректер мен зерттеулерді ?олдану;
С?хбаттасу;
Сауалнама алу

Зерттеу ж?мысыны? жа?ашылды?ы: ?аза? хал?ыны? т?рмысында ерекше орын алатын ?амшы туралы м?ліметтер жина?тап, оны? пайдасын болаша? жас ?рпа?тар?а т?сіндіріп, ке?ес беру, ?амшы туралы ма?ал - м?телдер, ?ле?дер кітапшасын ??растыру ж?мысты? ?ылыми жа?алы?ы болып табылады.

Зерттеу ж?мысыны? н?тижесі мен ?орытындысы: Зерттеу барысында ?амшы- ата - бабамызды? бізге ?алдыр?ан ба?а жетпес м?расы, ал оны ?астерлеп, ба?алай білу - болаша? ?рпа??а міндет ж?не денсаулы??а пайдасы мол екені аны?талды.

Зерттеу ж?мысыны? практикалы? м?ні: ?амшы туралы жина?тал?ан м?ліметтерді, к?рнекіліктерді «?дебиеттік о?у» арнайы курс, «Тіл дамыту» ?йірме ж?мыстарында, ?осымша ??рал ретінде музыка, е?бекке баулу саба?тарында ж?не саба?тан тыс ж?мыстарда ?олдану?а болады.

Кіріспе

?амшы - ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы - ?аза?ты? ?асырлар бойы ?ста?ан ?лтты? нысандарыны? бірі болды. ?аза? аттан т?сіп жаяу ?ал?асын, ?олына ?амшы ?стауды да ?ойды. ?олына ?амшы ?ста?ан ?аза? айбарлы, с?нді к?рінуші еді. Ат пен ?амшыдан айырыл?ан жай ?аза??а айналды. Адамзат жыл?ыны ?ол?а ?йретіп мінісімен атты? ?зін ж?ргізу ж?не алдында?ы малды айдау ?шін ?андай да бір ??рал ?ажет бол?ан. Ал?ашында ат?а мінген адам ?амшы ретінде ?рт?рлі шыбы?, а?аш ?олдан?ан. Уа?ыт ?те келе б?л ??ралды малды? шикі терісіні? ?зінен жаса?ан, бертінірек ?рме ?нері шы??анда шикі ?айысты ?ріп, ?рмені? санына байланысты ?амшылар ?ш таспа ?рім, т?рт таспа, алты таспа, сегіз таспа, он екі, жиырма т?рт, ?ыры? сегіз таспа ?рім болып б?лінген. ?амшыны? е? ал?аш ?андай б?ліктеріні? ?алай атал?анын жаз?ан Ш. У?лиханов.

?амшыны? тарихын, негізгі б?ліктерін зерттеу ар?ылы, оны? пайдасы мен хал?ымызды? т?рмысында?ы орныны? ай?ындалуы ж?мысты? ?зектілігі болып табылады.

Сонымен, ел алдында ж?рген жа?сы адамдарды?, ?уатты адамдарды? ?амшысын ырымдап отыр?ан. ?амшы- ?аза? хал?ыны? шаруашылы?, м?дени ?мірінде ке?інен ?олдан?ан ежелгі ??ралдарыны? бірі [4, 220-б].

Зерттеу ж?мысыны? ?зектілігі: ?амшыны? тарихын, негізгі б?ліктерін зерттеу ар?ылы, оны? пайдасы мен хал?ымызды? т?рмысында?ы орны ай?ындалады.

Болжам: Жастар ?амшыны? ?асиеті мен пайдалылы?ын ??ынады.

Міндеттері:

?амшы туралы деректерді жина?тау;
Емдік ?асиеттерін зерттеу;
Сауалнамалар ж?ргізу;

Зерттеу ?дістері:

Т?рлі деректер мен зерттеулерді ?олдану;
С?хбаттасу;
Сауалнама алу;

Зерттеу ж?мысыны? практикалы? м?ні:

?амшы туралы жина?тал?ан м?ліметтерді, к?рнекіліктерді «?дебиеттік о?у» арнайы курс, «Тіл дамыту» ?йірме ж?мыстарында, ?осымша ??рал ретінде музыка, е?бекке баулу саба?тарында ж?не саба?тан тыс ж?мыстарда ?олдану?а болады.

Зерттеу ж?мысыны? ??рылымы: кіріспе, екі б?лім, ?орытынды, пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімінен т?рады.

Негізгі б?лім

1 б?лім. ?амшы ??ралы жайлы жалпы т?сінік

1.1. ?амшыны? негізгі б?лігі

?азіргі та?да ?амшы ?руді, ?амшыгерлікті жас ?рпа??а ?йретіп, насихаттап отырса елдік, ерлік д?ст?ріміз жал?асты?ын табар еді. ?амшы - ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал. Ол ?лкен екі б?ліктен т?рды: ?рімі ж?не сабы. ?амшы сабы к?бінесе 4 - 7 т?там тобыл?ыдан, ыр?айдан, елікті?, таутекені? м?йізінен жасалып, барынша ?семделеді. Оны? терімен ?аптал?ан ?ол?а ?стайтын б?лігі - т?тамы (т?т?асы), о?ан тесіліп ?ткізілген ?айыс таспа- б?лдіргісі деп аталады. Шеберлер ?амшы сабына ерекше к??іл б?ліп, оны жез бауырлап, мойна?тап, металмен, был?арымен, ?айыспен орап тастайды. ?рім мен ала?анны? ?осыл?ан жері- шежемей. Оны? ?стінен т?йнектеп ?айыс шаша? та?ып ?ояды. Елік, киік сира?ынан металл, терімен мойна?тап, орам салып, шаша?тал?ан ?амшы ?те с?нді де ба?алы [1, 46-б].

Жалпы, ?амшы ?ріміні? сап?а жал?ас?ан б?лігіні? атауы - бауырла? (бауырда?, бауырдауы?), оны к?мкерген жез, мыс к?міс б?лігі - мойна?, біріктірген шегесі - б?ркеншік, ?амшы сабына бауырда?ты ора?ан б?рама металл- шырмауы?, ол таспалап бекітілсе - буна?, ?рімні? ?шында?ы ?шы?ы - т?йіні, ала?анны? бауырда??а ?арама ?арсы жа?ына ж??алап ?абаттап сал?ан кішкене б?лігі - ?амшыны? тілі, ?сті?гі жа?ында жі?ішкелеп, шаша? т?різді етіп тігілген, ?зынды?ы екі еліден бір жарым т?тамдай ?зын таспа шаша?ы- ?амшыны? кекілдігі, ?амшы ?ріміні? басталар т?сы мен сап?а бекітілетін бауырда? арала?ында?ы б?лігі- ала?ан.

?орытындылай келе, ?амшы- ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы- ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал.

1.2. ?амшы т?рлері, оны ?руді? халы?ты? д?ст?рі

Сонымен, ?ашы ?рудi? к?птеген т?рi ?олданылады, соны? iшiнде 3 таспадан 32 таспа?а дейiн жететiн т?рi кiредi. ?рiмдер домала?, ж?мыр, т?рт?ырлы болып келедi. ?амшыны жасау ?шiн е? бiрiншi терiнi илеп, иiн ?андырып, ?айыс ??деп шы?ару ?ажет. ?детте оны бояу?а да, боямау?а да болады. Сосын ?айысты тарам- тарам етiп тiледi. ?рiм саны не??рлым арт?ан сайын сапасы да арта т?седi. Алайда, оны ?ру де айтарлы?тай ?иындайды. ?йткенi, ?рiм саны ?аншалы? к?бейсе, соншалы? ?айыс тарма?ын жi?iшкерту ?ажеттiгi туады. ?амшыларды? е? ?олайлысы 12 ?рiмдiгi болып табылады. 6 ?рiм ?арапайым т?рiне жатады.

2 б?лім. ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орны

2.1. ?амшыны? салт- д?ст?р, ?деп- ??рыпта ?олданылуы

?амшы б?л ?аза? хал?ына т?н н?рсе. Оны? бойында ?асиеті де, ??діреті де, киесі мен иесі- Сесі бар. ?аза?ымны? м??г?рттеніп, судан тиыш, бетегеден аласа болып ?ал?аны да осы ?амшысынан айрыл?аныны? кесірінен. ?аза?тан белінен семсері мен ?анжары, ша?ыра?ынан ?ылышы мен найзасы, астынан аты, ?олынан ?амшысы кетіп еді, Сесі де бірге жо?алды. Ат айдаса- ??ралы, а? ?стаса- ?аруы, жабыр?анса- сырласы, жау?а шапса- рухы, д?шпанына- Сесі!

Мен зерттеу ж?мысымны? барысында Екібаст?з ?аласында?ы ?амшы сатылатын «Болаша?», «Гамма», «Феникс» сауда ?йлеріне барып, сатушылардан ?амшыны? бір к?ндік сатылу к?рсеткішін с?рап, білдім.

2.2. ?амшыны? емдік ?асиеттері

?амшыны? ?асиетін сипаттар болса?, е? алдымен оны? тобыл?ыдан жасал?ан сабына бір то?талып ?телік. Тобыл?ы ?аза? жеріні? нулы- сулы, то?айлы жерлерінде кездесе береді. Осы топталып ?сетін а?аш келе- келе ?атайып, темірдей берік болады ж?не ысты?- суы??а т?зімді, судан ?оры?пайды, жарылмайды. Тобыл?ыны? майы теміретке сия?ты жара?а жа?у?а емдік ?асиеті ?те шипалы ж?не тіс ш??ы?ыш ??ралы ретінде де ?асиеті сол- тістегі бактерияларды жояды. Тобыл?ыны ?амшы?а сап?а дайындайтын мерзімі желто?сан айы. ?сімдік майымен тазалап, с?ртіп, к?нні? к?зі, желді? лебі тимейтін к?ле?келі жерге кептіреді. Осыдан кейін ?ана ол ?амшы?а сап жасау?а ?олданылады.

?орытынды

?амшы- ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы- ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал.

Зерттеу барысында ?амшыны? жасалуына, ?олданылуына байланысты бірнеше т?рі бар екенін, бірнеше б?ліктерден т?ратынын ж?не оны? ?р?айсыны? ат?аратын ?ызметі, ма?саты, ма?ынасы бар екенін білдім. Сонымен ?атар ?амшы ?рудi? ?асырлар бойы са?тал?ан ?зіндік к?птеген т?рлері ?олданылады, соны? iшiнде 3 таспадан 32 таспа?а дейiн жететiн т?рi кiредi. ?амшыны жасау ?шiн е? бiрiншi терiнi илеп, иiн ?андырып, ?айыс ??деп шы?ару ?ажет. ?амшыларды? е? ?олайлысы 12 ?рiмдiгi болып табылады. 6 ?рiм ?арапайым т?рiне жатады.

Ал ?азіргі та?да жас?спірімдерде ?амшыны? ?асиеті жайлы ма?л?маттары аз, осы?ан орай, осы проблеманы шешу ?шін мынадай жоба ?сынамын.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«?ылыми жобаны? та?ырыбы: ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орны »

«Екібастұз қаласы әкімдігінің білім бөлімінің

№ 25 қазақ қыздар гимназиясы» коммуналдық мемлекеттік мекеме

Ғылыми жобаның тақырыбы:

Қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны

Секциясы: Этномәдениеттану

Бағыты: Гуманитарлық

Орындаған: Амангельдиева Сабрина

4 «Б» сынып оқушысы

Жетекшісі: Еликбаева Алия Сафиуллаевна

бастауыш сынып мұғалімі

Екібастұз- 2013ж.

«Екібастұз қаласы әкімдігінің білім бөлімінің № 25 қазақ қыздар гимназиясы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің 3- сыныбының оқушысы Амангельдиева Сабринаның «Қазақ халқы өміріндегі қасиетті

қамшының орны» тақырыбына жазған ғылыми жобасына

ПІКІР

3 сынып оқушысы Амангельдиева Сабрина қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының сан ғасырлық өзіне тән тарихы туралы мәліметтер жинақтаған. Қамшы- ата- бабамыздың бізге қалдырған баға жетпес мұрасы, ал оны қастерлеп, бағалай білу- болашақ ұрпаққа міндет және денсаулыққа пайдасы мол екенін анықтап отыр. Адам денсаулығына ерекше әсер ететін жағымды қасиеттері туралы әлемдік зерттеулерде қолға алынып жатқаны туралы айтып отыр. Қамшы- ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы- қазақтың ғасырлар бойы ұстаған ұлттық нысандарының бірі болды. Қамшы- ұстаған адамының қайрат- қуаты артып, жамандықтан, тіл- көзден сақтап жүретінін, сал- серілердің серілігін танытатын, отбасының, отағасының қорығы екенін білдіретін қазақ мәдениетінің киелі сыйы. Қамшының тарихын, негізгі бөліктерін зерттеу арқылы, оның пайдасы мен халқымыздың тұрмысындағы орнын айқындаған. Осы жағдайларды жақсы салыстыра, сұрыптай отырып оқушы жобасында қамшының түрлерін кітапша етіп шығаруды, киелі қамшының қасиеті бар, адамның денсаулығына пайдалы, сондықтан да елімізде қамшы жасайтын шеберханалар көп салынса деп ұсынып отыр.

Жетекшісі: Еликбаева Алия Сафиуллаевна

бастауыш сынып мұғалімі

Мазмұны

Аңдатпа (орыс тілінде) ...........................................................................................5

Аңдатпа (ағылшын тілінде)....................................................................................6

Кіріспе ..................................................................................................................7-8

Негізгі бөлім

1 бөлім. Қамшы құралы жайлы жалпы түсінік ....................................................9

1.1. Қамшының негізгі бөлігі ............................................................................9-10

1.2. Қамшы түрлері, оны өрудің халықтық дәстүрі ......................................10-14

2 бөлім. Қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны .............................14

2.1. Қамшының салт- дәстүр, әдеп- ғұрыпта қолданылуы ...........................14-17

2.2. Қамшының емдік қасиеттері ....................................................................17-18

Қорытынды ..........................................................................................................19

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ....................................................................20

Қосымша

- жинақ

- буклет

Аңдатпа

Зерттеу жұмысының мақсаты: Қамшының шығу тарихын, қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орнын анықтау арқылы оның құрылысымен танысу.

Болжам: Жастар қамшының қасиеті мен пайдалылығын ұғынады.

Зерттеу кезеңдері:

Зерттеу жұмысының тақырыбын нақтылау;
Қамшы туралы ақпараттар жинастыру, материалдармен танысу;
Кітапханалық іріктеулер жүргізу, саралау, жинақтау;
Зерттеу жұмысы негізінде нұсқаулар шығару

Зерттеу әдістері:

Түрлі деректер мен зерттеулерді қолдану;
Сұхбаттасу;
Сауалнама алу

Зерттеу жұмысының жаңашылдығы: Қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алатын қамшы туралы мәліметтер жинақтап, оның пайдасын болашақ жас ұрпақтарға түсіндіріп, кеңес беру, қамшы туралы мақал - мәтелдер, өлеңдер кітапшасын құрастыру жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.

Зерттеу жұмысының нәтижесі мен қорытындысы: Зерттеу барысында қамшы- ата - бабамыздың бізге қалдырған баға жетпес мұрасы, ал оны қастерлеп, бағалай білу - болашақ ұрпаққа міндет және денсаулыққа пайдасы мол екені анықталды.

Зерттеу жұмысының практикалық мәні: Қамшы туралы жинақталған мәліметтерді, көрнекіліктерді «Әдебиеттік оқу» арнайы курс, «Тіл дамыту» үйірме жұмыстарында, қосымша құрал ретінде музыка, еңбекке баулу сабақтарында және сабақтан тыс жұмыстарда қолдануға болады.

Кіріспе

Қамшы - ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы - қазақтың ғасырлар бойы ұстаған ұлттық нысандарының бірі болды. Қазақ аттан түсіп жаяу қалғасын, қолына қамшы ұстауды да қойды. Қолына қамшы ұстаған қазақ айбарлы, сәнді көрінуші еді. Ат пен қамшыдан айырылған жай қазаққа айналды. Адамзат жылқыны қолға үйретіп мінісімен аттың өзін жүргізу және алдындағы малды айдау үшін қандай да бір құрал қажет болған. Алғашында атқа мінген адам қамшы ретінде әртүрлі шыбық, ағаш қолданған. Уақыт өте келе бұл құралды малдың шикі терісінің өзінен жасаған, бертінірек өрме өнері шыққанда шикі қайысты өріп, өрменің санына байланысты қамшылар үш таспа өрім, төрт таспа, алты таспа, сегіз таспа, он екі, жиырма төрт, қырық сегіз таспа өрім болып бөлінген. Қамшының ең алғаш қандай бөліктерінің қалай аталғанын жазған Ш. Уәлиханов.

Қамшы - ұстаған адамының қайрат- қуаты артып, жамандықтан, тіл- көзден сақтап жүретінін, сал- серілердің серілігін танытатын, отбасының, отағасының қорығы екенін білдіретін қазақ мәдениетінің киелі сыйы. Қазақ шаңырағының төрінде ілулі тұратын қамшыны көргенде, таспадай тіліп өтетін тілі бар, қамшының өріміндей бедерлі берекесі бар, қазақтың қанына біткен қайсарлығы бар азаматтың шаңырағы екенін түсіндіреді. Ал, қасиеті мен құрметі ерекшеленген адамдардың киесі мен қуаты қамшыға ауысып отырады. Қамшы мен емші бірін- бірі толықтырып отыратын киелі құдірет екенін ырымшыл халық мойындаған. Қамшының тарихын, негізгі бөліктерін зерттеу арқылы, оның пайдасы мен халқымыздың тұрмысындағы орнының айқындалуы жұмыстың өзектілігі болып табылады.

Сонымен, ел алдында жүрген жақсы адамдардың, қуатты адамдардың қамшысын ырымдап отырған. Қамшы- қазақ халқының шаруашылық, мәдени өмірінде кеңінен қолданған ежелгі құралдарының бірі [4, 220-б].

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қамшының тарихын, негізгі бөліктерін зерттеу арқылы, оның пайдасы мен халқымыздың тұрмысындағы орны айқындалады.

Болжам: Жастар қамшының қасиеті мен пайдалылығын ұғынады.

Міндеттері:

Қамшы туралы деректерді жинақтау;
Емдік қасиеттерін зерттеу;
Сауалнамалар жүргізу;

Зерттеу әдістері:

Түрлі деректер мен зерттеулерді қолдану;
Сұхбаттасу;
Сауалнама алу;

Зерттеу жұмысының практикалық мәні:

Қамшы туралы жинақталған мәліметтерді, көрнекіліктерді «Әдебиеттік оқу» арнайы курс, «Тіл дамыту» үйірме жұмыстарында, қосымша құрал ретінде музыка, еңбекке баулу сабақтарында және сабақтан тыс жұмыстарда қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім

1 бөлім. Қамшы құралы жайлы жалпы түсінік

1.1. Қамшының негізгі бөлігі

Қазіргі таңда қамшы өруді, қамшыгерлікті жас ұрпаққа үйретіп, насихаттап отырса елдік, ерлік дәстүріміз жалғастығын табар еді. Қамшы - атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал. Ол үлкен екі бөліктен тұрды: өрімі және сабы. Қамшы сабы көбінесе 4 - 7 тұтам тобылғыдан, ырғайдан, еліктің, таутекенің мүйізінен жасалып, барынша әсемделеді. Оның терімен қапталған қолға ұстайтын бөлігі - тұтамы (тұтқасы), оған тесіліп өткізілген қайыс таспа- бүлдіргісі деп аталады. Шеберлер қамшы сабына ерекше көңіл бөліп, оны жез бауырлап, мойнақтап, металмен, былғарымен, қайыспен орап тастайды. Өрім мен алақанның қосылған жері- шежемей. Оның үстінен түйнектеп қайыс шашақ тағып қояды. Елік, киік сирағынан металл, терімен мойнақтап, орам салып, шашақталған қамшы өте сәнді де бағалы [1, 46-б].

Жалпы, қамшы өрімінің сапқа жалғасқан бөлігінің атауы - бауырлақ (бауырдақ, бауырдауық), оны көмкерген жез, мыс күміс бөлігі - мойнақ, біріктірген шегесі - бүркеншік, қамшы сабына бауырдақты ораған бұрама металл- шырмауық, ол таспалап бекітілсе - бунақ, өрімнің ұшындағы ұшығы - түйіні, алақанның бауырдаққа қарама қарсы жағына жұқалап қабаттап салған кішкене бөлігі - қамшының тілі, үстіңгі жағында жіңішкелеп, шашақ тәрізді етіп тігілген, ұзындығы екі еліден бір жарым тұтамдай ұзын таспа шашағы- қамшының кекілдігі, қамшы өрімінің басталар тұсы мен сапқа бекітілетін бауырдақ аралағындағы бөлігі- алақан. Сонымен қамшы бөліктерінің атауы мынандай: 1.Өрімі. 2.Сабы. 3.Тұтамы. 4.Бүлдіргі. 5.Шежемей. 6.Бауырлақ. 7.Мойнақ. 8.Бүркеншік. 9.Шырмауық. 10.Бунақ. 11.Таңдай. 12.Түйін. 13.Қамшының тілі. 14.Тілме. 15.Қамшының кекілдігі. 16.Алақан. 17.Шашағы.

Қорытындылай келе, қамшы- ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы- атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал.

1.2. Қамшы түрлері, оны өрудің халықтық дәстүрі

Мен зерттеу жұмысымның барысында қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны жайында біле бастағаннан кейін өзімнің сыныптастарымнан сауалнама алдым.

- Қамшы қандай құрал? - деген сұраққа 100% - иә деп жауап берді.

- Қамшының қандай түрлерін білесіңдер? - деген сұраққа 16% - иә деп, 74% - жоқ деп жауап берді.

- Қамшы қандай бөліктерден тұрады? - деген сұраққа 100% - иә деп жауап берді.

- Адамға қамшы не үшін керек? - деген сұраққа 62% - иә деп, 38% - жоқ деп жауап берді.

Мен зерттеу жұмысымның барысында қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны туралы тереңірек білгім келіп, Быкашев Боранбай атадан мәлімет алдым. Быкашев Боранбай ата: Әкем қамшы өретін еді, бұл өнерді содан үйрендім. Мен ауылда туып өстім. Ол жерде машина жоқ. Сол себептен бәрі атқа мініп жүреді. Баласы да, кәрісі де дойыр қамшы ұстайды. Кісіге шабатын буралар мен бұқалардан қорғану үшін бұл дойыр міндетті түрде керек. Қазір қамшы өретіндер де санаулы. Қамшы жасау оңай емес. Оған қажетті терілерді дайындаудың өзі қиындықпен келеді.

Сонымен қатар Боранбай ата: Қамшылар жасалуына, қолданылуына байланысты бірнеше түрге бөлінетінін, оның әрқайсының атқаратын қызметі, мақсаты, мағынасы бар екенін айтып берді. Быкашев Боранбай ата соның басты- бастыларын талдап түсіндірді:

Қамшының қарапайым түрiнiң бiрi- бишiк. Ол қамшыға қарағанда қарапайым, өрiмi сабынан үш- төрт есе, кейде одан да ұзын болуы мүмкiн. Оны мал айдағанда, ат- арба не ат шанамен жүргенде жиi пайдаланады. Өрiм алғашқы басында жуан болып ұшына қарай жiңiшкере бередi. Қамшының өрiмi сабынан бiр жарым еседей ұзын болады. Қамшы саптан, өрiмнен және бүлдiргiден тұрады. Саптың қолға ұстар жерi былғарыдан қапталады. Қамшы өрудiң көптеген түрi қолданылады, соның iшiнде 3 таспадан 32 таспаға дейiн жететiн түрi кiредi [2, 123-б].

Өрiмдер домалақ, жұмыр, төртқырлы болып келедi. Қамшылардың ең қолайлысы 12 өрiмдiгi болып табылады. 6 өрiм қарапайым түрiне жатады.

Өрім түрлері:

1. Үш не төрт бұрым өрімі. Ол қайыстан өрілген, бәйге қамшыға қолайлысы.

2. Алты өрім. Осы орайда «Әй, алты өрім бұзау тіс, көп былжырамай аттан түс!» деп сөзді өрімшілер көп айтатын.

3. Сегіз өрім. Бұл – мал айдауға қолайлы қамшы. Осы өрімді соп, үйір, ноғай қамшыларға да қолданған.

4. Он екі өрім. Сәндікке лайықты қамшыда пайдаланылады. Сәндік қамшылар өріміне сәйкес төрт, алты, сегіз, он екі қырлы болып жасалынады.

5. Қырық өрім. Оған тарамыс қолданылады. Өрімшілер арасында қайыс таспадан қырық екі өрімді де жасап шығарғандар бар. Аталарымыздың айтуынша, қамшының ең қолайлысы 12 өрімдігі.

Өрім технологиясы: иленген теріні үш елі етіп кеседі, ұзындығын оның саласына қарай сыдырғыдан өткізеді, жалпақтығын, енін, қалыңдығын реттейді. Осындағы сыдырғыны үш тұтам тобылғыдан жасап алады. Сыдырғы жасау үшін тобылғының үш жағына кертпе салынады, сол арқылы өткізілетін таспаның, терінің ені, қалыңдығы мөлшерленеді, әдейілеп қондырылған өткір пышақтың жүзімен тілінеді. Негізінен, шикі теріден жасалынған қайысты таспа деп атайды. Тарамысты қырық екі өрім қылып тарқатады да, содан өрім дайындайды, ол үш тұтам болады. Өрім әбден дайын болғанда оған алақан жасайды, ол тобылғы сапты, қамшыға бауырымен өрілуге тиісті. Елiк сирағынан жасалған қамшы сәндiкке болмаса, қажетке жаратуға келе бермейдi. Әрине, оны да қолдануға болады. Алайда, ел iшiнде елiк сирағынан жасалған қамшының жолы ауыр деп есептеледi. Сирақ болсын, тобылғы болсын алдымен кептiрiп алынады. Сосын барып бүлдiргiсiн қайыстан ойып шығады. Бүлдiргiге түрлi пiшiндегi ою- өрнектер салынады. Бүлдiргi тесiлiп, қайыс жiппен таспаға тастай оралады. Ең соңында үш бөлiк те бiр- бiрiмен бекiтiледi. Таспаның орта тұсына дейiн оралған қайыс өзiнше сән берiп тұрады. Қолдан сырғып түспеу үшiн саптың соңы тесiлiп жiп өткiзiледi [11, 39-б].

Сонымен, қамшы өрудiң көптеген түрi қолданылады, соның iшiнде 3 таспадан 32 таспаға дейiн жететiн түрi кiредi. Өрiмдер домалақ, жұмыр, төртқырлы болып келедi. Қамшыны жасау үшiн ең бiрiншi терiнi илеп, иiн қандырып, қайыс өңдеп шығару қажет. Әдетте оны бояуға да, боямауға да болады. Сосын қайысты тарам- тарам етiп тiледi. Өрiм саны неғұрлым артқан сайын сапасы да арта түседi. Алайда, оны өру де айтарлықтай қиындайды. Өйткенi, өрiм саны қаншалық көбейсе, соншалық қайыс тармағын жiңiшкерту қажеттiгi туады. Қамшылардың ең қолайлысы 12 өрiмдiгi болып табылады. 6 өрiм қарапайым түрiне жатады.

2 бөлім. Қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны

2.1. Қамшының салт- дәстүр, әдеп- ғұрыпта қолданылуы

Қамшы бұл қазақ халқына тән нәрсе. Оның бойында қасиеті де, құдіреті де, киесі мен иесі- Сесі бар. Қазағымның мәңгүрттеніп, судан тиыш, бетегеден аласа болып қалғаны да осы қамшысынан айрылғанының кесірінен. Қазақтан белінен семсері мен қанжары, шаңырағынан қылышы мен найзасы, астынан аты, қолынан қамшысы кетіп еді, Сесі де бірге жоғалды. Ат айдаса- құралы, аң ұстаса- қаруы, жабырқанса- сырласы, жауға шапса- рухы, дұшпанына- Сесі! Сондықтан да ол мұра болып, бабалардан- аталарға, аталардан- әкелерге, әкелерден- балаларға, одан да беріде мына бізге жеткен. Кейінгі ұрпаққа жеткізу біз үшін парыз. Қилы- қилы замандар ағымында қамшы қазақтың керегесінен кетіп, ұмыт бола бастады. Атам қазақ қамшының қыр- сырына бесігінен қаныққан, кие- қасиетін ана сүтімен қатар сүйегіне сіңіріп өскен. Себебі, бала бесікте жатқанда шошымасын деп бас жағына қамшы тастаған, не болмаса жастығының астына тастаған [3, 94-б].

Мен зерттеу жұмысымның барысында Екібастұз қаласындағы қамшы сатылатын «Болашақ», «Гамма», «Феникс» сауда үйлеріне барып, сатушылардан қамшының бір күндік сатылу көрсеткішін сұрап, білдім.

Біздің қазақ халқында қамшыға байланысты мақал- мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері аз емес. Ата- бабаларымыз қамшысы арқылы өз көзқарасын, ниетін, қарым-қатынасын білдірген, біз мұны қамшыға байланысты ой орамдарымен тарқатып, түсіндірсек:

1. Қамшысының ұшын да бермеді. Бұл «болыспады», «жәрдемдеспеді», «қарайласпады», «жамандық, опасыздық істеді», - деген мағынаны білдіреді.

2. Басына (төбесіне) қамшы үйірді (ойнатты). Мағынасы: Қорқытты, сабауға ыңғайланды, үрейлендірді, жан алқымға алды, қауіп төндірді.

3. Дау төрт бұрышты, қамшы екі ұшты. Яғни, айыпсыз болса, шешім оның ақтығын айғақтайды, айыпты болса, шешім оның қаралығын дәлелдейді.

4. Қамшысын білемдеді. Қамшысының сабы мен өрімін қосып, екі бүктеп ұстауды бейнелейді.

5. Қамшы түтеді. «Қамшы жауып кетті», «Таяқ жауып кетті», «Соққылаған қамшы жауды» деген мағынаны білдіреді.

2.2. Қамшының емдік қасиеттері

Қамшының қасиетін сипаттар болсақ, ең алдымен оның тобылғыдан жасалған сабына бір тоқталып өтелік. Тобылғы қазақ жерінің нулы- сулы, тоғайлы жерлерінде кездесе береді. Осы топталып өсетін ағаш келе- келе қатайып, темірдей берік болады және ыстық- суыққа төзімді, судан қорықпайды, жарылмайды. Тобылғының майы теміретке сияқты жараға жағуға емдік қасиеті өте шипалы және тіс шұқығыш құралы ретінде де қасиеті сол- тістегі бактерияларды жояды. Тобылғыны қамшыға сапқа дайындайтын мерзімі желтоқсан айы. Өсімдік майымен тазалап, сүртіп, күннің көзі, желдің лебі тимейтін көлеңкелі жерге кептіреді. Осыдан кейін ғана ол қамшыға сап жасауға қолданылады.

Қорытынды

Қамшы- ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы- атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал.

Зерттеу барысында қамшының жасалуына, қолданылуына байланысты бірнеше түрі бар екенін, бірнеше бөліктерден тұратынын және оның әрқайсының атқаратын қызметі, мақсаты, мағынасы бар екенін білдім. Сонымен қатар қамшы өрудiң ғасырлар бойы сақталған өзіндік көптеген түрлері қолданылады, соның iшiнде 3 таспадан 32 таспаға дейiн жететiн түрi кiредi. Қамшыны жасау үшiн ең бiрiншi терiнi илеп, иiн қандырып, қайыс өңдеп шығару қажет. Қамшылардың ең қолайлысы 12 өрiмдiгi болып табылады. 6 өрiм қарапайым түрiне жатады.

Ал қазіргі таңда жасөспірімдерде қамшының қасиеті жайлы мағлұматтары аз, осыған орай, осы проблеманы шешу үшін мынадай жоба ұсынамын.

1. Ата- бабаларымыз пір тұтқан қасиетті қамшыны дұрыс қолдану;

2. Жас өспірімдер арасында қамшы және оның қасиеті жайлы жарнама жұмысын жүргізу;

3. Елімізде қамшы жасайтын шеберханалар салу.