Балаларды мектеп жасына дейінгі о?ытумен ж?не т?рбиемен ?амтамасыз етуді арттыру?а ба?ыттал?ан «Балапан» арнайы ба?дарламасы ?зірленіп, 2020 жыл?а ?арай орта білім беруде 12 жылды? о?ыту моделіні? табысты ж?мыс істеуі ?шін ?кімет барлы? ?ажетті шараларды іске асыруда. Бала мектепке ?аншалы?ты сапалы ж?не уа?тылы дайындалса, со??рлым оны? кешелекте білім алуы н?тижелі болады.
Балаларды? жас ерекшелігіне орай к?ркем шы?армалар шамамен іріктеліп, ?сынылды. Балаларды? жасына лайы?ты к?ркем шы?армаларды о?ып беру, о?ыл?ан шы?арма мазм?нын ??гімелетіп айт?ызу, ма?ал – м?тел о?у, ж?мба? жасыру ж?йелері ?арастырыл?ан.
М??алім тіл дамыту, с?йлеуге ?йрету, сауат ашу саба?тары кезінде б?л шы?армаларды балалар?а о?ып, ??гімелеп мазм?нын ?здеріне айт?ызады. Жаттау?а ?сыныл?ан шы?армаларды т?сіндіріп, жаттау ар?ылы ?абылдау, есте са?тау ?абілетін дамытады. К?ркем шы?армалармен таныстыру арнайы саба?тармен ?оса тіл дамыту?а берілген білімдермен іске асырылады, ал, ж?мба? шешу ма?ал-м?тел, жа?ылтпаш о?у ж?мыстары ?р саба?ты? мазм?н, ма?сатына ?арай та?дап алынып саба? жоспарларында к?рсетіледі. Т?рлі заттармен іс-?рекетке байланысты м??алім балалар?а ?здігінен ж?мба? ??ратып айт?ызады. ?деби шы?армалармен таныстыра отырып, м??алім балаларды шы?арма жанрларын ажырата білуге ?йретеді. Оларды? тілін ширатып к?ркем с?з ?нерін с?йе білуге баулып, адамгершілікке т?рбиелейді.
М??алім тіл дамыту, с?йлеуге ?йрету, сауат ашу саба?тары кезінде шы?армаларды балалар?а о?ып, ??гімелеп мазм?нын ?здеріне айт?ызады. Жаттау?а ?сыныл?ан шы?армаларды т?сіндіріп, жаттау ар?ылы ?абылдау, есте са?тау ?абілетін дамытады.
К?ркем шы?армаларды о?у барысында балаларды ауызша с?йлеуге ?йрету, с?зді? дыбысты? ??рамын д?рыс айту?а, тілді? фонетикалы? ж?не грамматикалы? ерекшеліктерін, ?йренген с?здерін жекеше, к?пше затты? атына байланысты септеп, жіктеп, т?уелдеп айтуды? ?арапайым т?сілдерін ме?геру, бай?а?ышты? ойлау ?абілеттері мен д?ниетанымын дамыту, оларды ана тілін с?юге, ??рметтей білуге т?рбиелеуде м??алімдерді? ат?арар жауапкершілігі зор екені м?лім. Я?ни, о?ушыларды? д?ниетанымын ке?ейтіп, ойын ?рістетіп тіл байлы?ын жетілдіруде к?ркем ?дебиетті? орны ерекше.
М??алім к?ркемс?з о?ушы – ол ты?даушысын тол?андырып, балаларды ?зімен бірге к?лдіріп, ?уанта білуі шарт. М?ны? б?рін м??алім ?зіні? орындаушылы?, к?ркемс?з о?у ??ралдарымен ж?зеге асырады. Сонда ?ана шы?армада?ы ?рбір кейіпкер «тіріліп», олар?а «жан бітіп», ты?даушыны? жанына, ж?регіне жа?ындай т?седі, к?ркемдік ж?не идеялы? жа?ынан ?сер ететін болады. С?йтіп, ол кейіпкерлер ?зіндік ?асиеттерімен, ?зіндік сапасымен ?айта жанданады. К?ркем шы?армаларды ??гімелеп беруді? о?ып беруден айырмасы ??гі-меші м?тінді с?збе-с?з емес, еркін айтып береді.М??алім ?зі беріле ??гімелесе балалар да ?н шы?армастан ты?дайды.
М??алім м?нерлеп о?у?а даярлану ?шін алдымен с?йлеу техникасына жатты?у, дыбыстау м?шелеріні? ?ызметін д?рыс ме?геру керек. М??алім к?ркем шы?арманы м?неріне келтіріп, ?серлі о?уы ?шін алдымен ?зіні? дыбыстау м?шелеріні? ?ызметін жетік біліп, ?рбір тіл дыбысы ?алай жасалады, ?алай о?ылады дегенге баса назар аударып жатты?уы ?ажет. Баланы ана тілінде аны?, таза, с?йлеуге ?йрету ісінде ж?мба?, жа?ылтпаш, ма?ал-м?тел, ертегі айт?ызуды? ма?ызы зор екендігін зерттеу н?тижелері д?лелдеген. Мысалы: Жа?ылтпаш. Халы? баланы? тілін ширату ?шін, о?ан с?з ?йретіп, с?зді? ?орын молайтып, д?ниетанымын дамыту ма?сатында жа?ылтпаштар ойлап шы?ар?ан. Балб?бекті? тілі шы?ып, балдыр?ан жасында с?здік ?оры молая баста?ан кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе ?инала айтады. Тілін м?кістендірмей, м?дірмей с?йлеу ?шін, ?иналып айтатын дыбыстары бар с?здерді бала не??рлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жа?ылмай жатты?са, с?йлегенде де м?дірмей, ?з ойын толы? жеткізетін болады. Жа?ылтпаштарды жаттап, жатты?а айту ар?ылы баланы? ана тілін арда?тау, с?з ?адірін білу сезімі ?алыптасып, ой-?иялы дамиды, с?здік ?оры молаяды.
Жа?ылтпаштарды халы? бала психологиясы мен тілінде м?кістерге с?йкес шы?ар?ан. Тілі шы?а баста?ан жас б?бекпен, тілі шы??ан балдыр?андарды? тілінде к?бінесе «р» дыбысы мен «и» дыбысын, «ш» дыбысы мен «с» дыбысымен шатастыру бай?алады. Сонды?тан, жа?ылтпаштар да, к?бінесе сол «р» дыбысы мен «и» дыбысын ?атар айту?а ??рыл?ан:
Дегенде, ?й, Тай?арбай, ?й, Тай?арбай,
?ойы?ды май жусан?а жай, Тай?арбай.
Тай?арбай, Май?арбайлар толып жатыр,
?й, Тай?арбай, дегені? ?ай Тай?арбай? – деп о?ылады.
Ж?мба?. На?ты бір зат туралы т?спалдап, ??сатып, бейнелеп айту ар?ылы баланы ойлату, танымды?, білімдік ??ымдар мен т?сініктерді ой-?иял елегінен ?ткізіп, т?жырым жасап, шешімге келуде тап?ырлы? пен д?ниетанымды? д?режесін бай?ау ?шін, халы? ертеден-а? ж?мба?тарды? алуан т?рлерін шы?ар?ан. Отбасында балалар?а ж?мба?тар ?йретіп, ж?мба? айтысуды ?йымдастырып, оларды? тап?ырлы?ын сынау, ж?мба? айтысуда же?іп шы??ан балаларды мада?тап отыру – б?рыннан ?алыптас?ан д?ст?р болатын. Сыныпта «?ызы?ты кеш», «?нерпаздар мен білгіштер жарысы» сия?ты думандарды жоспарлы т?рде ?йымдастыра білген м??алім, ж?мба? айту, ж?мба? айтысу, ж?мба? айтыс д?ст?рлерін ?ызы?ты ?ткізеді. ?рине, ж?мба? айтуды к?бінесе м??алім ?зі бастайды да, б?рыннан ?йретілген ж?мба?тар бойынша ж?мба? айтысу одан ?рі жал?асады. Ж?мба?ты к?п білген балдыр?ан?а «білімпаз» деген ата? беріледі.
Ма?ал мен м?тел: Баланы? ?мір т?жірибесі аз, сонды?тан, о?ан айтатын а?ыл-насихат, ?неге-?сиет ?рі ?серлі, ?рі ойда ?алатындай м?нді болу керек. Сол м?нді с?здер – ма?алдар мен м?телдерді орынды пайдалан?ан ата-ана ой ?оз?ап, а?ыл?а ?онымды с?здер айту ар?ылы баланы т?рбиелейді ж?не санасын арттырады. «?яда не к?рсе?, ?ш?анда соны ілерсі?» дегендей, баланы ана тілін арда?тау?а ?йретіп, ой ?исындарын с?з ж?йесіне келтіре алу ?абілетін дамыту ?шін, ата-ананы? ма?алдап с?йлеуіні? м?ні зор.
Мектепте тіл ?старту, тіл ширату саба?тарында о?ушылар?а ма?ал, м?тел туралы т?сінік беріліп, оларды ?олдануды? ?ажеттігі туралы айтылады. Мысалы: «?ке – тірегі?, ана – ж?регі?» деген ма?алды? м?ні, мазм?ны онда?ы жеке с?здерді? ма?ынасы туралы с?ра?-жауап т?сілін ?олданып, м??алім о?ушылар?а т?сінігін бай?ап, ??ымын байытады. Ма?алды? м?н-ма?ынасын тере? ??ындыра т?седі, балдыр?андар?а ана, ?ке туралы та?па?тарды жаттатып, айт?ызады.
Ертегі: Ал?аш?ы ?ауымнан бастап, бала т?рбиесіне ерекше ?сер ететін ертегілерді ойлап шы?ар?ан адамзат тарихында ертегілерді? т?рбиелік м?ні зор. ?аза? ертегілері (т?рт мы??а жуы?) сан алуан. Оларды: хайуанаттар туралы ертегілер, ?иял-?ажайып ертегілер, т?рмыс-салт?а байланысты ертегілер, к?лдіргі ертегілер деп бірнеше топ?а б?луге болады. Ертегілерді? ішіндегі баланы? ?иялын шары?татып, бала ша?ты? болаша?ын елестетіп, келешекке сеніммен ?арау?а т?рбиелейтін е? ?серлі ертегілер – ?иял-?ажайып ертегілері. Ертеде «?ш?ыш кілем» ойлап шы?ар?ан халы? енді «Зымыранны?» ?мірде бар екенін тілге тиек етіп, ж?лдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шы?арды. Т?рмыс-салт?а байланысты ертегілер халы?ты? тарихи талаптарына байланысты ту?ан. Онда бай баласы мен жарлы баласыны? тапты? айырмашылы?тары с?з болады, а?ылды кедей мен сара? бай, ?ана?атсыз саудагер, а?ыма? хан мен данышпан шаруаны? іс-?рекеттері, мінез-??лы?тары суреттелінеді. Батырлы? ертегілерде елін ?ор?ап, хал?ын ?адірлеген ерлерді? та??ажайып іс-?рекеттері баяндалады («К?н астында?ы К?некей ?ыз», «Ер Т?стік», «Кер??ла атты Кендебай», т.б.) оларды? ерліктері мен е?бектері, адамгершілік іс-?рекеттері кейінгі ?рпа??а ?лгі-?неге етіп айтылады. К?лдіргі ертегілер, негізінен, Алдар к?се мен Жиренше шешенні?, ?ожанасырды? есімдерімен байланысты. Онда?ы кейіпкерлер сара? бай, з?лым хан, ?аныпезер у?зір, ?уа?ы ??л, еріксіз ?ыз, е?іреп ту?ан ер-азамат болып келеді. Онда з?лымды?ты тап?ырлы? же?іп отырады.
Отбасында, ертегілер к?нін белгілеп, сол к?ні ?жені?, не атаны? ертектерін ты?дау немесе ертегі о?у, ертегілерді теледидардан к?ру, ертегі айтысу т.б. т?рбиелік ж?мыстарды ?йымдастыру ?ажет. ?сіресе, б?лдіршіндер мен балдыр?андар, ?рендер ертегілерді ??марта ты?дайды, ?лкендерді? ертегі айтып беруін ?тінеді, ондайда баланы? са?ын сындырмай, ба?ын ?айтармай, олар?а ертегі айтып беруді ?лкендер (?желер, аталар, ?келер, аналар) борышым деп т?сінуге міндетті. Халы? ертегісі балаларды? барлы? ы?ыласымен с?йсіне ты?дайтыны, оны? ?асырлар бойы ?рпа?тан-?рпа??а айтылып, халы?ты? даналы?, тап?ыр ой-пікірлері жина?талып, ?рі к?ркем, ?рі же?іл тілмен берілетіндігінде. Бастал?ан жерден а? о?и?асы ?ызы?ты, ?ш?ыр ?иялды болып келеді де, баланы? ойын бірден ?ызы?тырып, жетектеп ?кетеді. Халы? ертегілері ішінде балалар арасына ке? тара?аны, ?сіресе с?йіп ты?дайтыны хайуанаттар жайында?ы ертегілер.
Хайуанаттар жайында?ы ертегілерді? ?ай т?рін алса? та балаларды? ??ымына сай, т?сінуіне же?іл, к?лкілі де ?ызы?ты болып айтылады. Ертегілерде балаларды ?ызы?тырарлы? ж?не олар?а ой саларлы? сипаттар бар, я?ни, оларды? мінез ?згешіліктерін, сырт к?ріністерін, к?н к?рісін бай?айды. Есіту ар?ылы олар енді тікелей білуге, зерттеуге ??штарланады. Мысалы: «Т?лкі мен тауы?», «Т?лкі, ?ойшы, аю», «Т?лкі мен ешкі», «Т?лкі мен ?ар?а», «Т?лкі мен арыстан», «Т?лкі мен ?аз», «Т?лкі мен ??мыра».т.б. М?нда балалар?а ?лгі, ?неге боларлы? тере? ойлар айтыл?ан. Айлалы аз?ынны? ?олына т?сіп, мерт болудан са?тандыруды? жолдары к?зделген. ?сіресе, ?иын-?ыстау кезе?де асып-саспау?а, не н?рсені болса да алдымен а?ыл?а салып шешуге ?йретеді. Тап?ырлы??а баулиды. Сондай-а?, хайуанаттар жайында?ы ша?ын ертегілер к?біне мектеп жасында?ы балаларды ?сіресе, тап?ырлы? к?лкілер мен ?ызы?ты же?іл т?йіндер м?з-мейрам етеді. Оларды? эстетикалы? тал?амын к?шейтіп, с?йлеу м?дениеттілігін арттырады.
Отбасында, ертегілер к?нін белгілеп, сол к?ні ?жені?, не атаны? ертектерін ты?дау немесе ертегі о?у, ертегілерді теледидардан к?ру, ертегі айтысу т.б. т?рбиелік ж?мыстарды ?йымдастыру ?ажет. ?сіресе, б?лдіршіндер мен балдыр?андар ертегілерді ??марта ты?дайды, ?лкендерді? ертегі айтып беруін ?тінеді, ондайда баланы? са?ын сындырмай, ба?ын ?айтармай, олар?а ертегі айтып беруді ?лкендер борышым деп т?сінуге міндетті. Балалар жыры: ?аза?ты? халы? педагогикасында балалар?а арнап шы?арыл?ан арнау-тілек ?ле?дері, с?рама?тар, т?рт т?лік туралы жырлар, та?па?тар ерекше орын алады.
Халы? педагогикасында?ы балаларды? бірден жадында ?алатын ?ыс?ы-?ыс?а та?па?тар, оларды та?па? айту?а ынталандырады, е?бекке, адамгершілікке, Отанын с?юге, ?нерге т?рбиелейді. Арнау-тілек ?ле?дері, т?рт т?лік туралы жырлар, та?па?тарды, к?бінесе, отбасында ата-аналар балаларына ?йретіп, т?рбие ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Сыныбында т?рт т?лікке арнал?ан ерте?гіліктерде, ??стар к?ніне байланысты, ?нерпаздар жарысында балалар жырларын жан-жа?ты пайдалана білу м??алімні? білімдарлы?ы мен жауапкершілік жігеріне байланысты. К?ркем ?дебиет шы?армалары балалар алдына адам?а т?н сезімдер д?ниесін ашып, жеке адам?а, кейіпкерді? жан д?ниесіне ?ызы?ушылы? тудырады ж?не с?здік ?орын байытады. К?ркем шы?арма кейіпкерлерімен бірге ?уану-?ай?ыруды ?йрене отырып, балалар ?зіні? т??ірегіндегілерді?, жа?ын адамдарыны? к??іл к?йін бай?ай бастайды. Оларда адамгершілік сезім – ?айырымдылы? ?асиет, ?ділетсіздікке ?арсы т?ру ?абілеті ояна бастайды. Б?л – принципшілдік, адалды?, на?ыз азаматты? ?асиеттерді? ?алыптасу негізі.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Тіл дамыту. баяндама»
Қ.Дамитов атындағы орта мектебі
Көркем әдебиет арқылы балалардың тілін дамыту.
Баяндама.
Бастауыш сынып мұғалімі: Толенбаева Г.А.
2015-20160оқу жылы.
Балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз етуді арттыруға бағытталған «Балапан» арнайы бағдарламасы әзірленіп, 2020 жылға қарай орта білім беруде 12 жылдық оқыту моделінің табысты жұмыс істеуі үшін Үкімет барлық қажетті шараларды іске асыруда . Бала мектепке қаншалықты сапалы және уақтылы дайындалса, соғұрлым оның кешелекте білім алуы нәтижелі болады.
Балалардың жас ерекшелігіне орай көркем шығармалар шамамен іріктеліп, ұсынылды. Балалардың жасына лайықты көркем шығармаларды оқып беру, оқылған шығарма мазмұнын әңгімелетіп айтқызу, мақал – мәтел оқу, жұмбақ жасыру жүйелері қарастырылған. Мұғалім тіл дамыту, сөйлеуге үйрету, сауат ашу сабақтары кезінде бұл шығармаларды балаларға оқып, әңгімелеп мазмұнын өздеріне айтқызады. Жаттауға ұсынылған шығармаларды түсіндіріп, жаттау арқылы қабылдау, есте сақтау қабілетін дамытады. Көркем шығармалармен таныстыру арнайы сабақтармен қоса тіл дамытуға берілген білімдермен іске асырылады, ал, жұмбақ шешу мақал-мәтел, жаңылтпаш оқу жұмыстары әр сабақтың мазмұн, мақсатына қарай таңдап алынып сабақ жоспарларында көрсетіледі. Түрлі заттармен іс-әрекетке байланысты мұғалім балаларға өздігінен жұмбақ құратып айтқызады. Әдеби шығармалармен таныстыра отырып, мұғалім балаларды шығарма жанрларын ажырата білуге үйретеді. Олардың тілін ширатып көркем сөз өнерін сүйе білуге баулып, адамгершілікке тәрбиелейді. Мұғалім тіл дамыту, сөйлеуге үйрету, сауат ашу сабақтары кезінде шығармаларды балаларға оқып, әңгімелеп мазмұнын өздеріне айтқызады. Жаттауға ұсынылған шығармаларды түсіндіріп, жаттау арқылы қабылдау, есте сақтау қабілетін дамытады . Көркем шығармаларды оқу барысында балаларды ауызша сөйлеуге үйрету, сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айтуға, тілдің фонетикалық және грамматикалық ерекшеліктерін, үйренген сөздерін жекеше, көпше заттың атына байланысты септеп, жіктеп, тәуелдеп айтудың қарапайым тәсілдерін меңгеру, байқағыштық ойлау қабілеттері мен дүниетанымын дамыту, оларды ана тілін сүюге, құрметтей білуге тәрбиелеуде мұғалімдердің атқарар жауапкершілігі зор екені мәлім. Яғни, оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп тіл байлығын жетілдіруде көркем әдебиеттің орны ерекше. Мұғалім көркемсөз оқушы – ол тыңдаушысын толғандырып, балаларды өзімен бірге күлдіріп, қуанта білуі шарт. Мұның бәрін мұғалім өзінің орындаушылық, көркемсөз оқу құралдарымен жүзеге асырады. Сонда ғана шығармадағы әрбір кейіпкер «тіріліп», оларға «жан бітіп», тыңдаушының жанына, жүрегіне жақындай түседі, көркемдік және идеялық жағынан әсер ететін болады. Сөйтіп, ол кейіпкерлер өзіндік қасиеттерімен, өзіндік сапасымен қайта жанданады. Көркем шығармаларды әңгімелеп берудің оқып беруден айырмасы әңгі-меші мәтінді сөзбе-сөз емес, еркін айтып береді.Мұғалім өзі беріле әңгімелесе балалар да үн шығармастан тыңдайды. Мұғалім мәнерлеп оқуға даярлану үшін алдымен сөйлеу техникасына жаттығу, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс меңгеру керек. Мұғалім көркем шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай оқылады дегенге баса назар аударып жаттығуы қажет. Баланы ана тілінде анық, таза, сөйлеуге үйрету ісінде жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, ертегі айтқызудың маңызы зор екендігін зерттеу нәтижелері дәлелдеген. Мысалы: Жаңылтпаш. Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, сөздіқ қорын молайтып, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған. Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса, сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, сөздік қоры молаяды. Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде мүкістерге сәйкес шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан балдырғандардың тілінде көбінесе «р» дыбысы мен «и» дыбысын, «ш» дыбысы мен «с» дыбысымен шатастыру байқалады. Сондықтан, жаңылтпаштар да, көбінесе сол «р» дыбысы мен «и» дыбысын қатар айтуға құрылған: Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай, Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай. Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр, Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай? – деп оқылады. Жұмбақ. Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін шығарған. Отбасында балаларға жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. Сыныпта «қызықты кеш», «өнерпаздар мен білгіштер жарысы» сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген мұғалім, жұмбақ айту, жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ айтуды көбінесе мұғалім өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға «білімпаз» деген атақ беріледі. Мақал мен мәтел: Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан, оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» дегендей, баланы ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мектепте тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында оқушыларға мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың қажеттігі туралы айтылады. Мысалы: «Әке – тірегің, ана – жүрегің» деген мақалдың мәні, мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ-жауап тәсілін қолданып, мұғалім оқушыларға түсінігін байқап, ұғымын байытады. Мақалдың мән-мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға ана, әке туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады. Ертегі: Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер, күлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады. Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, бала шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер – қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде «Ұшқыш кілем» ойлап шығарған халық енді «Зымыранның» өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары суреттелінеді. Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің таңғажайып іс-әрекеттері баяндалады («Күн астындағы Күнекей қыз», «Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», т.б.) олардың ерліктері мен еңбектері, адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады. Күлдіргі ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің, Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азамат болып келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады. Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бұлдіршіндер мен балдырғандар, өрендер ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай, оларға ертегі айтып беруді үлкендер (әжелер, аталар, әкелер, аналар) борышым деп түсінуге міндетті. Халық ертегісі балалардың барлық ықыласымен сүйсіне тыңдайтыны, оның ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа айтылып, халықтың даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл тілмен берілетіндігінде. Басталған жерден ақ оқиғасы қызықты, ұшқыр қиялды болып келеді де, баланың ойын бірден қызықтырып, жетектеп әкетеді. Халық ертегілері ішінде балалар арасына кең тарағаны, әсіресе сүйіп тыңдайтыны хайуанаттар жайындағы ертегілер. Хайуанаттар жайындағы ертегілердің қай түрін алсақ та балалардың ұғымына сай, түсінуіне жеңіл, күлкілі де қызықты болып айтылады. Ертегілерде балаларды қызықтырарлық және оларға ой саларлық сипаттар бар, яғни, олардың мінез өзгешіліктерін, сырт көріністерін, күн көрісін байқайды. Есіту арқылы олар енді тікелей білуге, зерттеуге құштарланады. Мысалы: «Түлкі мен тауық», «Түлкі, қойшы, аю», «Түлкі мен ешкі», «Түлкі мен қарға», «Түлкі мен арыстан», «Түлкі мен қаз», «Түлкі мен құмыра» .т.б. Мұнда балаларға үлгі, өнеге боларлық терең ойлар айтылған. Айлалы азғынның қолына түсіп, мерт болудан сақтандырудың жолдары көзделген. Әсіресе, қиын-қыстау кезеңде асып-саспауға, не нәрсені болса да алдымен ақылға салып шешуге үйретеді. Тапқырлыққа баулиды. Сондай-ақ, хайуанаттар жайындағы шағын ертегілер көбіне мектеп жасындағы балаларды әсіресе, тапқырлық күлкілер мен қызықты жеңіл түйіндер мәз-мейрам етеді. Олардың эстетикалық талғамын күшейтіп, сөйлеу мәдениеттілігін арттырады. Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бүлдіршіндер мен балдырғандар ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай, оларға ертегі айтып беруді үлкендер борышым деп түсінуге міндетті. Балалар жыры: Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын алады. Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқы-қысқа тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке, адамгершілікке, Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді. Арнау-тілек өлеңдері, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата-аналар балаларына үйретіп, тәрбие ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек. Сыныбында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар күніне байланысты, өнерпаздар жарысында балалар жырларын жан-жақты пайдалана білу мұғалімнің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне байланысты. Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады және сөздік қорын байытады. Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуану-қайғыруды үйрене отырып, балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі.
