Проблемное образование – основа самостоятельного мышления

МУАММОЛИ ТАЪЛИМ – МУСТАҚИЛ ФИКРЛАШ АСОСИ

Когон шаҳар 5 умумий ўрта таълим мактаби

бошланғич таълим ўқитувчиси

Нуралиева Гулшан Давроновна

Муаллиф муаммоли таълим ёндашувининг асослари, унинг тарихи ҳақида атрофлича маълумот берган. Муаммоли таълим жараёнида ўқитувчига қўйиладиган талаблар, амалга оширишда қўлланиладиган таълим технологияларидан бошланғич математика дарсларида фойдаланиш усуллари ҳақида бир қанча тавсиялар келтирилган.

Калит cўзлар: Муаммоли таълим ёндашуви, муаммоли вазият, монологли баён этиш методи, фикр юритиб баён қилиш методи, диалогли баён методи, тадқиқотли топшириқлар методи, дастурлаштирилган топшириқлар методи., педагогик-психологик назария ва амалиёт, билим, кўникма, малака, шахсий сифатлар, таълим жараёни.

Мамлакатимиз ёшларининг маънавиятини шакллантириш ва қарор топтиришда, уларни касбга йўналтиришда халқ таълими тизимининг аҳамияти салмоқлидир. Шунинг учун умумтаълим фанлари мазмуни миллий мафкура, умуминсоний қадриятларга ва бой ўтмиш меросимизга асосланган бўлиши, шунингдек, мустақил ва бозор иқтисодиёти шароитида юзага чиққан давлат ва миллий эҳтиёжларни қондиришга қаратилмоғи лозим. Умумий ўрта таълим мактабларида математика фанининг мазмуни ва уни ўқитишнинг умумий мақсад ва вазифалари Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”га мос давлат таълим стандартлари талабларидан келиб чиққан ҳолда аниқланади. Мамлакатимизнинг дунё ҳамжамиятига интегратсиялашуви, фан-техника ва технологияларнинг ривожланиши ёш авлоднинг ўзгарувчан дунёда рақобатбардош бўлиши - ёшларимиздан фанларни мукаммал эгаллашни Математика фанини ўқитишда замонавий ёндашувлар ва инновациялар модули бўйича ўқув-услубий мажмуа тақозо этади. Бу эса мамлакатимиз таълим тизимига математикани ўқитишнинг халқаро стандартларни жорий этиш орқали таъминланади.

Муаммоли таълим ёндашуви - таълим мазмунини муаммоли тарзда тақдим қилиш орқали таълим олувчи фаолиятини активлаштириш усулларидан биридир. Бунда илмий билимни объектив қарама-қаршилиги ва уни ҳал этиш усулларини, диалектик мушоҳадани шакллантириш ва ривожлантиришни, амалий фаолиятда уларни ижодий тарзда қўллашнинг мустақил ижодий фаолияти таъминланади.

Муаммоли таълим мақсади – ўқитувчи томонидан таклиф этилган, махсус билим орттиришга хизмат қиладиган масала – муаммони ўқувчилар ўз ақл-идроклари билан ечишдан иборат. Муаммоли таълим қуйидагича тавсифланади: муаммоли ўқитиш мантиқий фикрлар тадбирлари (таҳлил, умумлаштириш) ҳисобга олинган

ўргатиш ва дарс бериш усулларини қўллаш қоидалари ва ўқувчиларни тадқиқот фаолиятлари қонуниятларининг (муаммоли вазият, билишга бўлган қизиқиш, талаб ва ҳ.к) тизими.

Муаммоли ўқитишнинг моҳиятини, ўқитувчи томонидан ўқувчиларнинг ўқув ишларида муаммоли вазиятни вужудга келтириш ва ўқув вазифаларини, муаммоларини ва саволларини ҳал қилиш орқали янги билимларни ўзлаштириш бўйича уларнинг билиш фаолиятини бошқариш ташкил этади. Бу эса билимларни ўзлаштиришнинг илмий-тадқиқот усулини юзага келтиради. Инсоннинг билиш фаолияти жараёни мантиқий билиш зиддиятларини ҳал қилишдаги обектив қонуниятлари ҳамда дидактик тамойил - муаммолиликка таянади. Психолог ва педагоглар фикрлаш муаммоли вазият, кутилмаган ҳайрат ва маҳлиё бўлишдан бошланади дейишади. Ўқитиш шароитидаги инсоннинг руҳий, эмотсионал ва ҳиссий ҳолати унга фикрлаш ва ақлий изланиш учун ўзига хос туртки вазифасини бажаради.Муаммоли вазиятнинг моҳияти шуки, у ўқувчига таниш бўлган маълумотлар ва янги фактлар, ҳодисалар (қайсики, уларни тушуниш ва тушунтириш учун аввалги билимлар камлик қилади) ўртасидаги зиддиятдир. Бу зиддият билимларни ижодий ўзлаштириш учун ҳаракатлантирувчи кучдир.

Муаммоли вазиятнинг белгилари қуйидагилар:

- ўқувчига нотаниш фактнинг мавжуд бўлиши;

- вазифаларни бажариш учун ўқувчига бериладиган кўрсатмалар, юзага келган билиш машаққатини ҳал қилишда уларнинг шахсий манфаатдорлиги.

Муаммоли ўқитишни ташкил этишда ўқитувчи ўқув материалини: монолог; фикр юритиш ва муҳокама қилиш усулида; диалогли баён қилади. Топшириқларни: эвристик; тадқиқотли ва дастурлаштирилган усулларда беради.

Монологли баён этиш методи. Ўқитувчи муаммоли вазият шароитида ўз маърузасида янги тушунчалар, фактларнинг мазмун-моҳиятини тушунтиради, ўқувчиларга фаннинг тайёр хулосаларини айтиб беради.Фикр юритиб баён қилиш методи. Биринчи вариант – ўқитувчи муаммоли вазият яратиб, бор материални таҳлил қилади, хулосалар чиқаради, фикрларни умумлаштиради. Иккинчи вариант – ўқитувчи мавзуни баён этиши борасида дарсни суҳбат – маъруза шаклида олиб боради. Бунда билим орттириш жараёнининг мантиқий асосида фикр юритиб, илмий изланишнинг сунъий мантиқини яратади.

Диалогли баён методи. Бунда ўқитувчи гуруҳдаги ўқувчилар билан мулоқотда бўлади. Ўқитувчи ўзи яратган муаммоли вазиятда муаммони ўзи қўяди ва уни ўқувчилар ёрдамида ечади. Ўқувчилар муаммони қўйишда, тахминларни олдинга суришда ва гипотезаларни исбот этишда фаол

қатнашади. Дарс изланишли суҳбат, баён шаклида олиб борилади. Ўқувчилар фаолиятида ўқитишнинг репродуктив ва қисман-изланиш методлари мажмуи мавжуд бўлади.Эвристик топшириқлар методи. Бунда янги қонуниятлар, қоидалар ўқитувчи томонидан, ўқувчиларнинг иштирокида ҳам эмас, балки ўқувчилар томонидан ўқитувчи раҳбарлигида очилади. Бу метод эвристик суҳбат борасида муаммоли масала ва топшириқларни ечиш йўли билан амалга оширилади.

Тадқиқотли топшириқлар методи. Ўқитувчи ўқувчилар олдига юқори даражада муаммоли назарий ва амалий тадқиқот топшириқларини қўяди. Ўқувчи мустақил мантиқий фикр юритиб, янги тушунча ва янгича ёндашиш усулининг моҳиятини очади. Тадқиқот ишларини ташкил этиш шакллари турлича бўлиши мумкин: тажриба, фактларни йиғиш, маъруза тайёрлаш, модуллаш. Дастурлаштирилган топшириқлар методи. Бунда ўқувчилар махсус тайёрланган дидактик воситалар ёрдамида янги билимлар олади. Муаммо уч таркибий қисмдан иборат: маълум (берилган вазифа асосида), номаълум (уларни топиш янги билимларни шакллантиришга олиб келади) ва аввалги билимлар (ўқувчилар тажрибаси). Улар номаълумни топишга йўналган қидирув ишларини амалга ошириш учун зарурдир. Аввало ўқувчига номаълум бўлган ўқув муаммоси вазифаси белгиланади ва бунда унинг бажарилиш усуллари ҳамда натижаси ҳам номаълум бўлади, шунда

ўқувчилар ўзларидаги аввал эгалланган билим ва кўникмаларга асосланиб кутилган натижа ёки ечилиш йўлини излашга тушади. Шундай қилиб, ўқувчилар биладиган вазифа ва уни мустақил ҳал килиниш усули ўқув муаммоси бўла олмайди, иккинчидан, бирор вазифанинг ечилиш усулларини ва уни излаш воситаларини билишмаса ҳам ўқув муаммоси бўла олмайди.

Ўқув муаммосининг муҳим белгилари қуйидагилар:

- янги билимларни шаклантиришга олиб келадиган номаълумнинг

қўйилиши;

- ўқувчиларда номаълумни топиш йўлида изланишни амалга ошириш учун

зарур бўлган муайян билим заҳирасининг бўлиши.

Ўқув муаммосини ечиш жараёнида ўқувчилар ақлий фаолиятининг

муҳим босқичи унинг ечилиш усулини ўйлаб топиш ёки гипотеза қўйиш

ҳамда гипотезани асослашдир.

Ўқув муаммоси муаммоли саволлар билан изчил ривожлантириб

борилади ва бунда ҳар бир савол унинг ҳал қилинишида бир босқич бўлиб

хизмат қилади.

Муаммоли ўқитиш машғулотларини ташкил этиш ва ўтказишнинг

муҳим томони шундаки, бунда ўқитувчи унинг ҳам таълимий, ҳам тарбиявий

функсиясини яхши англаб олган бўлиши талаб қилинади. Ўқитувчи ҳеч

қачон ўқувчиларга тайёр ҳақиқатни (ечимни) бериши керак эмас, балки

уларга, билимларни олишга туртки бериши, машғулотларда ва ҳаёт

фаолиятларида зарур бўлган ахборот, воқеа, вақт ва ҳодисаларни онгида

қайта ишлашларига ёрдам бериши лозим бўлади.

Айрим ҳолларда ўқитувчи ўқувчиларда нафақат қизиқиш уйғотиши

керак, балки ўқув муаммосини ўзи ҳал қилиб қўймаслиги ва бошқа ҳолларда

ўқувчиларнинг, ўқув муаммосини ечишдаги мустақил ишларига раҳбарлик

қилиши лозим, натижада ўқувчиларда билимларга мустақил эришиш

қобилияти шаклланади ҳамда гипотеза қўйиш ва уни исботлаш орқали янги

ақлий ҳаракат усулларини топади ҳамда билимларни бир муаммодан бошқасига кўчириш кўникмасини ҳосил қилади, диққат ва тасаввурлари

ривожланади.

Шундай қилиб, муаммоли ўқитишнинг вазифаси, ўқувчилар томонидан

билимлар тизими ва ақлий ҳамда амалий фаолиятлари усулларини самарали

ўзлаштиришга ҳамкорлик қилиш, уларда янги вазиятда олинган билимларни

ижодий қўллаш малакасини ҳосил қилиш, билиш мустақиллиги ҳамда ўқув

ва тарбия муаммоларини ҳал қилишдир.

Муаммоли ўқитишнинг шартлари:

- ўқув ахборотларининг такомиллашиб бориш тизими;

- ахборотнинг ўқув вазифасига ўтказилиши вақтида муаммони ечиш

усулини танлаш;

- таълим олувчининг субектив мавқеи, билиш мақсадларини англаб етиши

ва қарор қабул қилиши;

- масалани ҳал қилиш ва натижани қўлга киритиш учун ўзининг ихтиёрида

бўлган воситаларни баҳолай билишидир.

Муаммоли ўқитишга асосланган ўқув машғулотларини ўтказиш

методикасида ижодий, қисман-ижодий ёки эвристик, ахборотларни

муаммоли баён қилиш, ахборотни муаммоли бошлаш орқали баён қилиш

асосий методлар ҳисобланади.

Муаммоли вазиятни ташкил қилишда қуйидаги дидактик мақсадларни

ҳисобга олиш зарур: ўқув материалига ўқувчилар диққатини жалб қилиш,

уларнинг билишга бўлган қизиқишини уйғотиш, ўқувчиларнинг билиш

фаолиятини жонлантириш, уларни интеллектуал зўриқиш машаққатларига

олиб келиш, ўқувчилар томонидан эгалланган ҳозирги билим, малака ва

кўникмалар келажакда юзага келадиган билишга бўлган талабларини

қондира олмаслигини кўрсата билиш ҳамда ўқувчиларга ўқув муаммоларини

таҳлил қилишга, унинг ечилишидаги энг ратсионал йўлларни аниқлашда

ёрдам бериш керак.

Адабиётларда муаммоли вазият яратишнинг қуйидаги кўп учрайдиган

усуллари қайд қилинади:

- ҳодисалар, ўрганилаётган тушунчалар моҳиятини тушунтириш учун

муаммоли вазифалар қўйиш;

- олинган билимларнинг амалий татбиқи усулларини топиш учун

муаммоли вазифа қўйиш;

- муаммо ҳодисалар ва фактлар орасидаги зиддиятлар ва

номувофиқликларни тушунтириб беришларига ундаш;

- илмий тушунчалари ва ҳаётий тасаввурлари орасидаги зиддиятни

келтириб чиқарадиган факт ва ҳодисаларни таҳлил қилишга ундаш; ўқувчиларни факт, ҳодиса, хатти-ҳаракатлар, хулосаларни солиштириш,

қиёслашга ундаш;

- ўқувчиларни гўё тушуниб бўлмайдиган характердаги ва фан тарихида

илмий муаммонинг қўйилишига сабаб бўлган фактлар билан

таништириш.

Муаммонинг мураккаблиги, ўқувчиларни билим савияси ва малакаси,

уларнинг ижодий фаолияти кўникмалари, дидактик мақсадга йўналганлигига

қараб муаммоли ўқитишда ўқувчи ва ўқитувчи ўзаро муносабатларининг

турли вариантлари бўлиши мумкин, яъни муаммолиликнинг турли

даражалари амалда бўлиши мумкин.

Педагогикага оид адабиётларда асосан муаммолиликнинг уч даражаси

ҳақида фикр юритилади:

Биринчи даражада ўқитувчи ўзи муаммони қўяди, уни шакллантиради

ва муаммо мустақил равишда унинг ечилиш йўлини қидиришга йўналтиради.

Иккинчи даражада ўқитувчи фақат муаммоли вазиятни вужудга

келтиради, ўқувчилар эса муаммони мустақил шакллантирадилар ва

ечадилар.

Учинчи даража - олий даража бўлиб, унда ўқитувчи шундай қоидани

кўзда тутади: муайян муаммони кўрсатиб бермайди, балки унга муаммони

«рўбарў» қилади ҳамда уларни мустақил ижодий фаолиятга йўналтиради,

уларни бошқаради ва натижани баҳолайди. Ўқувчилар эса муаммони

мустақил англайдилар, уни шакллантирадилар, унинг ечилиш усулларини

тадқиқ қиладилар.

Муаммоли ўқитиш етарли даражада самарали бўлиши учун у яхлит

ўқув-тарбия жараёнининг узвий қисми бўлиши керак.

Муаммоли маърузалар ўтказиш жараёнида ўқувчиларда ижодий

фаолиятга зарур бўлган мотивлар, қимматли йўл-йўриқлар ва

йўлланмаларнинг шаклланганлиги муҳим ўрин эгаллайди. Маърузани

ўтказиш учун шундай тайёргарлик кўриш керакки, ўқувчилар тайёр

билимларни чаққонлик билан ҳаракат усулларига айлантира олсин. Бу

дидактик мақсадга эришиш учун ўқувчиларни ечимларни қандай

шакллантиришларига, тушунчалар ечимининг қандай усуллари борлигига, у

ёки бу ифода қайси талаблар асосида қониқтирилаётганига, дастлабки омил,

аргументлар ҳамда хулосаларга диққатни жалб қилиш лозим.

Муаммоли ўқитишнинг талаблар даражасидаги сифатини таъминлаш,

ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган ахборотлар бўйича билимларни

чуқурлаштириш ва кенгайтириш мақсадида семинарлар ўтказиш мумкин.

Фикрлаш усулларини ривожлантиришга қаратилган семинар

машғулотларига тайёргарлик кўришда ўқитувчи қуйидаги масалаларни

қамраб олган ва жиддий ўйланган ссенарийсини ишлаб чиқади:

- ўқувчиларнинг муаммони ечишда қатнашиши учун етарли бўлган

билимларини юзага чиқариш қобилиятини ҳамда билимларни юзага

чиқариш учун зарур бўлган вазифаларни тавсифлаш;

- ўқувчилардаги билимларни юзага чиқариш асосида муаммога ва

муаммони ифодалашга киришиш;

- муаммони тўғри ҳал қилишнинг сўнгги хулосаси (қарори) - натижасини

шакллантириш;

- масалани тўлалигича ечишни таъминлайдиган муаммони

шакллантириш;

- муаммо таркибидаги муаммоларга жавоблардан иборат оралиқ

хулосаларни шакллантириш;

- муаммо таркибидаги муаммоларнинг ечилишида тўғри жавобларни

таъминловчи муаммо саволларини шакллантириш.

Семинар аввалида ўқитувчи тайёрлаб келган саволлари ёки

вазифаларидан фойдаланган ҳолда, ўқувчиларда семинарда қатнашиш учун

етарли бўлган билимларни юзага чиқаради.

Аввал бошданоқ қўйилган муаммонинг ўқувчилар томонидан қабул

қилинишини таъминлаш учун муаммони қўйишда уни ечиш учун уриниб

кўришни ташкил этиш тавсия этилади. Бу билан ўқитувчи кутилаётган

ечимни ўқувчилар билан таҳлил қилади, уларда кўринган қийинчиликларни

аниқлайди. Муаммони ечишдаги дастлабки уриниш натижасида ўқувчилар

уни енгилгина ечиш мумкин эмаслигини аниқлайдилар. Бунда муаммоли

вазият ўқувчилар учун муаммони ечиш усулларининг кейинги изланишини

авж олдириш зарурлигининг ички руҳий асосланиши бўлиб хизмат қилади.

Ўқитувчи муаммоли савол қўйиб, унга жавоб олиши биланоқ тўғри ва

нотўғри жавобларни баҳоламаслиги, балки ўқувчилардан саволларга ҳар

томонлама кенг жавоб талаб қилиши керак. Агар ўқувчи кутилган муайян

жавобни тайинли асослай олмаса, бу жавобга хайриҳоҳ бўлган бошқа

ўқувчиларни ҳам аниқлаб, уларга биргаликда шу жавобни асослашни таклиф

этади. Шундай қилиб, муаммоли саволга жавоб топишни ташкил этиш ўзида

мунтазам қўйилган қадамлар модулини бирлаштиради. Улар қуйидагилар:

- муаммоли саволни қўйиш;

- қўйилган саволларга жавоб топиш ва асослаш бўйича ўқувчиларнинг

фикрлашга уринишларини ташкил этиш;

- жавобларнинг танқидий таҳлилини ташкил этиш, уларнинг кучли ва

кучсиз жиҳатларини аниқлаш;

келишилган позитсияни ишлаб чиқиш - энг тўғри жавобни аниқлаш

мақсадида жавобларни ўзаро қиёс қилишни ташкил этиш.

- кейинги муаммоли саволни қўйишга ўтиш.

Ўқитувчи ташкил этган бундай мужассамланган ҳаракатларни

бажариш жараёнида ўқувчиларнинг тафаккурларида ривожланиш юз беради.

Муаммоли ўқитишдан фойдаланган ҳолдагина ўқувчиларда ўқув

муаммолари ва касбий вазифаларини ечишда илмий текшириш жиҳатдан

ёндашувни тарбиялаш, мустақил билиш малакаси ва методларини

шакллантириш мумкин. Муаммоли ўқитишни қўллаш, билишни тушунишни

шакллантиришга ёрдам беради, педагогик ижод ва касбий маҳоратни

ривожлантиришга психологик ва касбий тайёрликни шакллантиради.

Шундай қилиб, муаммоли ўқитиш, ўқув жараёнини ташкил этишнинг

шундай шаклики, унда ўқитувчи бошчилигида муаммоли вазият ва бу

вазиятнинг ечилишидаги ўқувчиларнинг самарали мустақил фаолияти юзага

келтирилади.

Муаммоли ўқитишни ташкил этиш натижасида ўқувчиларда касбий

билим, малака ва кўникмалар ҳамда фикрлаш қобилиятларини ўстиришнинг

ижодий имкониятлари юзага келади.

Муаммоли технологияни амалга ошириш учун қуйидагиларга риоя

қилиш керак бўлади:

- энг долзарб, аҳамиятли вазифаларни танлаш;

- ўқув ишларининг барча турларида муаммоли ўқитишнинг ўзига хос

хусусиятларини белгилаш;

- муаммоли ўқитишнинг энг мақбул тизимини ишлаб чиқиш, дарслик,

ўқув ва методик қўлланмалар, тавсияномалар яратиш;

- шахсий ёндашув ва ўқитувчи маҳорати.

Қўйилган муаммони ечишнинг ишчи босқичларини қуйидаги таҳминий

кетма-кетликда кўрсатиш мумкин:

1. Муаммони ечишнинг умумий йўли ва босқичларини ўйлаб кўринг.

2. Энг аввал кўриб чиқилиши лозим бўлган муаммо бўлакларини (ягона

муаммони таҳлил этиш натижасида аниқланадиган таркибий қисмларни)

танлаб олинг. Шундан кейин уларни кетма-кет кўриб чиқинг.

3. Қандай фактлар вазиятли масала, топшириқни ечишда ёрдам бериши

мумкинлигини ўйлаб кўринг.

4. Фактларни олишга қулай бўлган манбаларни танлаб олинг. Қандай

ахборот кераклигини аниқланг, шундан кейин биринчи навбатда тадқиқ

этиш лозим бўлган маълумотларни ажратиб олинг.

5. Муаммони ечишга калит бўладиган турли фикр ва ғояларни таклиф

этинг.

Муаммони ечишга кўмаклашувчи ғоя-фикрларни танлаб олинг.

7. Ғоя-фикрларни текшириш ва амалга оширишнинг барча имкониятларини

ўйлаб кўринг.

8. Текширишнинг энг мақбул йўлларини танлаб олинг. Текширишнинг энг

мақбул йўлларини танлаганда, энг аввал исботлаб бўлинганларини

текшириб олиш керак.

9. Ечимни амалга оширишга кўмаклашувчи ёки тўсқинлик қилувчи барча

мумкин бўлган тасодифийликларни кўз олдига келтиринг.

10. Узил-кесил ечимни ва уни амалга ошириш-бажариш йўлини танланг.

Билиш жараёнида аниқ қўйилган савол ёки саволлар комплекси одатда

муаммо, билиш эса бир саволга топилган жавоб ёрдамида иккинчи бир савол

жавобга ўтиш кетма-кетлиги деб тушунилади. Ҳар қандай изланиш эса

одатда «муаммо», «изланиш», «ечим» кўринишидаги кетма-кетлик орқали

ифодаланади. Бундан кўринадики, аниқ, равшан қўйилган муаммо уни ҳал

этишда муҳим аҳамиятга эга.

Муаммоларни қуйидаги учта белги орқали турларга бўлиш мумкин :

 муаммо аввалдан ифодаланганлиги;

 бу муаммони ҳал этиш услубининг мавжудлиги;

 ечим ҳақидаги тасаввурнинг қанчалик тўлиқлиги.

Келтирилган белгиларнинг маълум (+) ёки номаълум (-) лигига қараб

муаммоларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин:

Биринчи тўрт турдаги муаммолар – аниқ муаммоли вазиятлардир.

Буларда муаммо олдиндан қўйилган бўлиб, уларнинг бир-биридан фарқи

муаммони ҳал этиш услуби маълумлиги ва ечим ҳақидаги тасаввурнинг

мавжудлигида. Қолган тўрт турдаги муаммолар – ноаниқ муаммоли вазиятлардир.

Биринчи турдаги муаммони кўргазмали масала деб юритилади. Бунда

савол, унинг жавоби, жавобни топиш йўллари берилган бўлиб, бундай

масалаларни ҳал этиш жараёнини ўқувчилар пухта ўзлаштириб, бошқа

масалаларга қўллаш кўникмаларини ҳосил қиладилар.

Иккинчи турдаги муаммода ўқувчилар берилган масала ва бу масалани

ҳал этиш йўли ёрдамида жавобни топадилар. Бундай масалалар ўқувчиларни

формулалардан тўғри фойдаланиш, топқирлик, аниқ ва изчил фикрлашга

ўргатади.

Учинчи турдаги муаммолар одатда риторик муаммолар деб

юритилади. Улар риторик – жавоб ўз-ўзидан кўриниб турган саволларга

ўхшаш бўлганлиги учун ҳам шундай номланган. Улар бошқотирмаларга ҳам

ўхшаб кетганлигидан айрим ҳолларда бошқотирма-муаммо дебҳҳам юритиш

мумкин. Бундай муаммоларга ҳар хил кроссвордлар, ребуслар, берилган

бўлаклардан фигуралар ясаш, такен ўйини, Рубик кубиги каби ечими мавжуд

бўлган муаммолар киради.

Тўртинчи турдаги муаммолар – классик муаммолар деб юритилади.

Бундай муаммоларнинг ҳал этилиши фан-техникада рўй бераётган буюк

ўзгаришларга олиб келади. Бешинчи турдаги муаммода ечим нимадан

иборатлиги ва уни топиш йўли маълум бўлиб, улар қандай муаммони ҳал

этиш учун кераклиги аниқ бўлмаган муаммолар. Буларга мисол сифатида

мақсадсиз ясалган қандайдир бир ускуна, шаклларни олиш мумкин. Ясаш

йўллари ва натижа бор, лекин улар қандай бир вазиятни ҳал этиш учун

кераклиги ҳали аниқ эмас. Бир кун келиб бирор бир муаммони ҳал этишда

ишлатилиши мумкиндир.

Олтинчи турдаги муаммога бирон бир муаммони ҳал этиш учун

аниқланган услубнинг бошқа бир, ҳал этилган муаммога мутлақо боғлиқ

бўлмаган муаммога қўлланишини киритиш мумкин.

Еттинчи турдаги муаммоли вазиятда фақатгина шартли равишда ечим

деб аташ мумкин бўлган нарса бор, чунки муаммо ва уни ечиш йўллари

маълум эмас. Масалан, бир кун керак бўлиб қолар деб йиғилган ҳар хил

ашёлар буюмини олайлик. Ашёларнинг ичида шундайлари ҳам бор-ки, улар

нима мақсадда керак ва улардан қандай фойдаланиш кераклиги ҳозирча

маълум эмас.

Саккизинчи турдаги муаммоларга софизмлар, антиномиялар,

парадокслар каби муаммолар киради. Улар асосан ёлғонни рост қилиб

кўрсатиш мақсадида ишлатиладиган интеллектуал кўзбўямачилик орқали

англашилмовчиликка олиб келади. Софизмлар Қадимги Гресияда кенг тарқалган бўлиб, у вақтда мантиқ қонунлари маълум эмас эди. У вақтда

софизм асосан маънога эга бўлмаган сўз ўйинлари ва мақсадсиз баҳсларда

ишлатилган.