Математическая речь учеников начальных классов

Buxoro viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash

va ularning malakasini oshirish hududiy markazi maktabgacha,

boshlang‘ich va maxsus ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi To‘rayeva Sanobar

Navoiy viloyati Karmana tumani 35-o‘rta ta’lim

maktabi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi To‘rayeva Gulmira

3-sho’ba

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mateamtik nutqni

rivojlantirishning dolzarb masalalari

Kichik yoshdagi o‘quvchining so‘z boyligi juda kichik. Shu bilan birga unda bog‘lanishli nutq ham hali yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ona tili va o‘qish darslarida o‘quvchining diqqati kengaygan sari, nutqi ham rivojlanib boradi. Boladagi nutqiy ko‘nikmani rivojlantirish uchun turli mazmundagi topshiriqlar majmuini ishlab chiqish, unga ko‘proq og‘zaki va yozma nutqdan foydalanish usullarini o‘rgatish zarur. Yuqoridagi amaliy mashqlardan o‘quvchi qancha ko‘p foydalansa, uning nutqi shuncha tez rivojlanadi. Bu masalani hal qilishda o‘qituvchi nutqi yetakchi o‘rinda turadi. Chunki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari birinchi navbatda sinf o‘qituvchisiga, to‘g‘rirog‘i, uning nutqiga taqlid qilishadi, u kabi so‘zlashga harakat qiladi.

Afsuski, bugungi kunda oramizda og‘zaki nutq malakasi yaxshi rivojlanmagan, so‘z boyligi kam, nutqi ravon bo‘lmagan o‘qituvchilar ham uchrab turadi. O‘quvchini ravon so‘zlashga o‘rgatishdan oldin, o‘qituvchi o‘z nutqi ustida ham alohida ishlashi lozim.

O‘quvchining nutqqa bo‘lgan ehtiyoji faqat ona tili, o‘qish darslarida emas, balki matematika darsida ham seziladi. Matematika darsida beriladigan har bir tushuncha matematik tilda berilishi va o‘qitilishi kerak.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son qarori bo‘yicha ishlab chiqilgan Xalq ta’limi vazirligining 2017-yil 3-iyunda 190-sonli buyrug‘i asosida tasdiqlangan o‘quv dasturiga kiritilgan tayanch va fanga oid kompetensiyalarda ham matematik nutq alohida qayd etilgan.

Jumladan, kommunikativ kompetensiyada – matematikaga oid atamalarning ma’nosini tushunib, to‘g‘ri o‘qiy olish; so‘z va gaplarni bog‘lagan holda o‘z fikrini aniq va ravshan ifodalay olish; fikrni mantiqiy izchillikda ifodalay olish; matematik matn ma’nosini qayta so‘zlab bera olish; matematik qoidalarni yoddan ayta olish; matematikaga oid audiomatn, videotasvirlarni tinglab tushuna olish, tegishli munosabat bildira olish; matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasida kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish; milliy va umuminsoniy kompetensiya – zaminimizda yashab o‘tgan buyuk allomalarimizning matematikaga qo‘shgan hissasini tasvirlab berish kabi tayanch kompetensiyalar boshlang‘ich matematika fani negizida berilgan.

Bundan tashqari, matematika fani insonning intellektini, diqqatini rivojlantiradi, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun qat’iyat va irodani tarbiyalaydi, algoritmik tarzdagi tartib-intizomlilikni ta’minlaydi va tafakkurini kengaytiradi. Matematika olamni bilishning asosi bo‘lib, tevarak-atrofdagi voqea va hodisalarning o‘ziga xos qonuniyatlarini ochib berish, ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga egaligi ham dastur mazmuniga kiritilgan.

Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy maqsadi:

• o‘quvchilarda kundalik faoliyatda qo‘llash, fanlarni o‘rganish va ta’lim olishni davom ettirish uchun zarur bo‘lgan matematik bilim va ko‘nikmalar tizimini shakllantirish va rivojlantirish;

• jadal taraqqiy etayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yurita oladigan, aniq va ravshan, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlay oladigan shaxsni shakllantirish;

• milliy, ma’naviy va madaniy merosni qadrlash, tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylash, matematik madaniyatni umumbashariy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tarbiyalashdan iborat.

Boshlang‘ich ta’limda matematika fanini o‘qitishning asosiy vazifalari:

• o‘quvchilar tomonidan matematik tushunchalar, xossalar, shakllar, usullar va algoritmlar haqidagi bilim, ko‘nikmalar egallanishini ta’minlash;

• inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotida matematikaning ahamiyatini anglash, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, kundalik hayotda matematik bilim va ko‘nikmalarni muvaffaqiyatli qo‘llashga o‘rgatish;

• o‘quvchilarning individual xususiyatlarini rivojlantirgan holda, mustaqil ta’lim olish ko‘nikmalarini shakllantirish;

• fanlar integratsiyasini inobatga olgan holda o‘quvchilarda, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, kreativlikni shakllantirish hamda ongli ravishda kasb tanlashga yo‘naltirishdan iborat.

• Amaliy-tajriba va sinov mashqlarida matematika darslarda kundalik faoliyatda shaxsiy, oilaviy va iqtisodiy vaziyatlarga, jumladan, tejamkorlikka, mehnatni yengillashtirishga va unumdorligini oshirishga, savdo-sotiq bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar yechilishi lozim.

Yuqorida belgilangan maqsad va vazifalrni amalga oshirish uchun ham matematik nutqqa bo‘lgan ehtiyoj alohida ahamiyatga ega. Dastur mazmunidan kelib chiqib yuqoridagi talablarni amalga oshirish uchun avvalo fan o‘qutuvchisi har bir dars mashg‘ulotida matematik nutqni rivojlantiruvchi usullarni qo‘llab borishi kerak bo‘ladi. Dars davomida nutqni o‘stiruvchi mashqlardan, didaktik o‘yinlardan va interfaol usullardan samarali faydalanishi ham yaxshi natija beradi.

6-7 yoshdagi bola juda o‘yinqaroq bo‘ladi. Shuning uchun uyda yoki
bog‘chada ular bilan o‘yin o‘ynashga, mashg‘ulotni o‘yin tarzida o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Chunki o‘yin ularning ko‘rish, eshitish va idrok qilish uquvini o‘stiradi,
predmetlarning shakli, katta-kichikligi, rangini ajrata bilish qobiliyatini
ham rivojlantiradi. O‘yinlar nafaqat predmetning shakli yoki rangini
ajratishga, balki yuqorida aytib o‘tganimizdek, bolaning nutqi, tafakkurining
rivojlanishiga ham yordam beradi. 1-2-sinf matematika darslarida “Ifoda tuz va ayt”, “Qiymatini top”, “Ifodani matematik tilga aylantir”, “Matematik tilda so‘zla” kabi didaktik o‘yinlar aynan nutqni o‘stirishga yo‘naltirilganligi bilan ahamiyatlidir.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, boshlang‘ich sinflarda matematika darslarini didaktik tamoyillari asosida o‘tish o‘quvchining matematik bilim va
malakasini yetarli o‘zlashtirishiga, unda matematika darslarida matematik tushunchalarni shakllanishida katta yordam beradi. Shuningdek, daslarni o‘tilishida o‘qituvchi tomonidan didaktik tamoyillarga amal qilinishi, darsga o‘quvchini qiziqtirishi, faolligi oshirishi, o‘tilayotgan dars o’quvchiga chuqurroq bilim olishga yordam berishi inobatga olinishi kerak. Buning uchun boshlang‘ich sinf o‘qituvchisidan pedagogik mahorat, o‘z ishiga ijodiy yondashishni talab qiladi. Albatta bu borada boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘z sinfidagi har bir o‘quvchini pisixofiziologik xususiyatini, bilish faoliyatini hisobga olgan holda ta’limiy didaktik pirinsiplarni qo‘llab borishi lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. M.E.Jumaev va boshqalar. Boshlang‘ich ta‘lim fanlarini o‘qitish metodikasi moduli bo‘yicha o‘quv – uslubiy majmua (II qism).,Toshkent-2018.

2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son qarori.

3. Xalq ta’limi Vazirligining 2017-yil 3-iyunda 190-sonli buyrug‘i asosida tasdiqlangan boshlang‘ich ta’lim fanlari o‘quv dasturi.