Етістік
Етістік — затты? ?имылын, іс-?рекетін, к?й-жайын білдіретін с?з табы. Етістік не істеді? не ?ылды? ?айтті? (немесе не істеп? ?айтіп? не істесе? т. б. т?л?аларда?ы) деген с?ра?тар?а жауап береді.
Мысалы: К?п ойласа?, дана боласы?, К?п ойнаса?, бала боласы? (ма?ал). К?кек к?ріп ?арлы?ашты ?и?аш келіп амандасты (Ш. Сма?ан?лы). Б?кеннен с?лу а?ды мен к?рмедім, Бас?а?а жануарды те?гермедім (С. С). Берілген мысалда ойласа?, ойнаса? (сен не істесе??), боласы? (сен не істейсі??), к?ріп, келіп (к?кек не істеп?), амандасты (к?кек не істеді), к?рмедім, те?гермедім (мен не істедім?) деген с?здер заттарды? (сен, к?кек, мен) ?имылын, іс-?рекетін білдіріп т?р. Сонды?тан б?л с?здер етістік болып табылады.
Етістік ??рамына ?арай негізгі т?бір етістік ж?не туынды т?бір етістік болып б?лінеді. С?зді? негізгі т?бірі етістік болса, ол негізгі етістік деп аталады. Мысалы: кел, бар, ж?р, к?р, бер, ал, ?ойды, айтты, жайды, ?йіп, к?ріп, ал?ан, сал?ан т. б.
Бас?а с?з таптарынан с?з тудырушы ж?рна? ар?ылы жасал?ан етістіктер туынды т?бір немесе туынды етістік деп аталады. Мысалы: ойна, шегеледі, ?арайып, к?герген, бас?арса, кушейіп т. б. деген етістіктер ойын, шеге, ?ара, к?к, бас, к?ш деген т?бірлерге (есім с?здерге) -а, -ле, -й, -ер, -?ар, -ей ж?рна?тары жал?ану ар?ылы етістік жасал?ан.
Туынды етістіктер бас?а с?з таптарынан (есімдер мен еліктеуіш с?здерден) белгілі ж?рна?тар ар?ылы жасалады. Ол ж?рна?тар мыналар:
1. -ла, -ле, -да, -де, -та, -те; шеге-ле, таза-ла, бас-та, т. б.
2. -а, -е: ойн-а, бос-а, мін-е т. б.
3. -ай, -ей, -й: мол-ай, аз-ай, к?б-ей, ?ара-й т. б.
4. -ар, -ер, -р: а?-ар, к?г-ер, ?ыс?а-р т. б.
5. -?ар, -гер, -?ар, -кер: бас-?ар, ес-кер, те?-гер т. б.
7. -ыра, -іре: сар?-ыра, жар?-ыра, желб-іре т. б.
Етістік грамматикалы? т?л?алар?а бай с?з табы болып табылады. ?имылды?, іс-?рекетті? ?р т?рлі м?нді болуымен бірге етістік с?йлемде сол ?имылды ат?арушы субъектімен ж?не объектімен ?р ?илы ?атынасына байланысты (ша?тык, жа?ты?, рай?а ?атысты), болу-болмауына байланысты т. б. м?ндік ерекшеліктерді білдіріп отырады. Оларды? ?р?айсысы белгілі т?л?алар ар?ылы жасалады.
Етістікті? ондай ерекшеліктері негізгі ж?не к?мекші етістік, дара ж?не к?рделі етістік,болымды ж?не болымсыз етістік, саба?ты ж?не салт етістік болып б?лінуімен, сондай-а?етіс, ша?, рай категорияларынан, к?семше, есімше, т?йы? етістік сия?ты ерекше т?л?аларынан, жіктелуінен к?рінеді.
Етістікті? с?йлемдегі ?ызметі
Кейде етістікті? болымды ж?не болымсыз, саба?ты ж?не салт етістік пен етіс т?рлері лексика-грамматикалык категориялары, ша?, рай, жа? (жіктелу) т?рлері грамматикалы? категориялары деп те аталады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақтың әдісі: Сұрақ-жауап, түсіндіру, бақылау, әңгіме, көрнекілік, ой қозғау
Көрнекілігі:Тақырыпқа байланысты суреттер, кеспе қағаздар, сабақтың картасы, интерактивті тақта
Өту барысы
Ұйымдастыру кезеңі: -Сәлеметсіздер ме, оқушылар?!
-Көңіл-күйлерің қалай?
- Бүгін сыныпта кім кезекші?
- Сыныпта кім жоқ?
-Сабақты бастауға дайынсыңдар ма?
-Ендеше сабағымызды бастаймыз!
Жаңа сабаққа психологиялық дайындық: -Балалар алдымен қай сабақ екенін еске түсірейік. (Оқушыларға хормен айтқызу)
Қазақ тілім,өз тілім,ана тілім,
Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім.
Қастерлейді ұл-қызың мәңгі сені,
Болашағым,бақытым-дара тілім.
-Тағы да тіл туралы кім қандай өлең біледі?
1-оқушы: Тілім менің, тірлігімнің айғағы,
Тілім барда, айтылар сыр ойдағы.
Өссе тілім, менде бірге өсемін,
Өшсе тілім менде бірге өшемін.
Тілсіз хайуан – бейшара,
Бейшараға не шара?!
-Ал, енді оқушылар, тақтаға қарап, сабақтың картасымен танысайық . Бұл картада сабақтың кезеңдері берілген. Сендердің алдарыңда да бір-бір картадан берілген. Әр кезеңде берген жауаптарыңа сәйкес, өз ұпайларыңды қойып отырасыңдар.
Күнтізбекті жаздырту
Көркем жазу сәті
Ее
Еркін
Еңбек
-Күнделікті әдетіміз бойынша соңғы сөзді қатыстырып, мақал-мәтел айтып жіберейік.
Кесте бойынша түсіндірме жұмысын жүргізу
Етістік
Дара Күрделі
Оқыды Оқып отыр
Жаңылтпашты жатқа жазу
Үміт түбіт түтті,
Түбітті түтіп бітті.
(Етістікті тауып, дара, күрделі екенін ажырат)
Сергіту сәті:Тербеледі ағаштар,
Алдымнан жел еседі.
Кіп-кішкентай ағаштар
Үп-үлкен болып өседі.
Көп нүктенің орнына тиісті етістіктерді қойып, сөйлемдерді көшіріп жаз:
Жыршы жыр жырлады. Ақын өлең жазды. Дәрігер ауруларды емдеді. Мұғалім балаларды оқытты. Сауыншы сиыр сауды.
-Мәтінде қандай мамандықтар аталады?
-Бұдан басқа қандай мамандықтарды білеміз?
Шығармашылық жұмыс: «Кім болам?»
Түрлі мамандықтардың суреттері тақтаға ілінеді. Оқушылар өз қалаған мамандықтарына сөйлем құрап, оның ішінен етістікті табуы тиііс.
«Үн қатпа» ойыны
Шарты: Оқушылар үн қатпай тек қимылмен ғана көрсетеді. Бір оқушы тақтаға шығып, әр қимылды сөзбен жазып шығады.
тістік
