Б?гінгі жа?а саба?та о?ушылар?а «Дара ж?нек?рделі етістік» та?ырыбы жайлы т?сіндіремін.
Дара етістік пен к?рделі етістік.
Етістіктер ??рылысына ?арай дара етістік ж?не к?рделі етістік болып болып екіге б?лінеді.
Бір ?ана с?зден т?ратын негізгі етістік дара етістік деп аталады.Мысалы:?нер-білім бар ж?рттар тастан сарай сал?ызды.Б?л с?йлемдегі сал?ыздыдеген дара етістік болып табылады.?йткені б?лар- бір ?ана с?зден т?ратын негізгі етістіктер.
?р?айсысыны? ?з алдында ма?ынасы бар, белгілі бір с?ра??а жауап беріп, с?йлем м?шесі?ызметін ат?арады:Ж?рттар не істеді?- сал?ызды.(баяндауыш)
Екі не одан да к?п с?зден ??ралып, бір ?ана ма?ынаны білдіріп, бір с?ра??а жауап беріп, с?йлемні? бір ?ана м?шесіні? ?ызметін ат?аратын етістік к?рделі етістіктер деп аталады.Мысалы: Ерте барсам жерімді жеп ?оям деп, Ы?тырмамен к?зеуде отырар бай. Берілген с?йлемдегі жеп ?оямдеп (не себепті отыр?)деген-к?рделі етістік. Олар бір ?ана лексикалы? ма?ынаны білдіреді, бір с?ра??а жауапберіп, с?йлемні? бір ?ана м?шесі ?ызметін ат?арады.
?детте к?рделі етістікті? ??рамында?ы бірінші етістік негізгі болады да, негізгі ма?ынаны сол білдіреді, кейінгісі о?анк?мекші етістік болады.Кейде к?мекші етістік біреу немесе, бірнеше болуы да м?мкін.Негізгі етістік к?бінесе к?семше т?л?асында (бар?ан екен, келген екен т.б.) ж?не есімше т?л?асында (бар?анекен, келген екен, т.б.)болып келеді де, к?мекші етістік с?йлемдегі орны мен ма?ынасына ж?не ?ызметіне ?арай етістікті? барлы? т?рлерімен т?л?аланып ?олданыла береді. Мысалы: ?нсіз к?ліп т?р?ан –ба?ана?ы бала ш?кірті.
Міне, осылайша жа?а саба?ты т?сіндіп бол?ан со? жатты?у ж?мыстарын орындатамын.
Атай Ы?ыласты ??гіме етті:- Мені? балара? к?німде т?рт – бес кісі С?тбай?а еріп, Ы?ыласты? ?йі ?лкен ?о?ыр ?й екен.?йге т?стік.?йге бірсыпыра ж?рт жиылып отырды.С?тбай Ы?а?ны? ?обызын са?ын?анын айтты. Біреуі ?обызды алып берді. Мен екі к?зімді алмай, телміріп ?арап отырмын.Ы?ылас ?обызын ж?ндеп алып, а?ырын сыза бастады.Е?іреген, к??іренген к?йлер к?ктен ??йылып отыр?андай болды.Мені? ж?регім л?пілдеп, б?кіл ж?лын т?там шымырлап кетті.
Келесі тапсырманы да ауызша т?рде орындатамын: 224- жатты?у жатты?у ж?мысыны? орындалу шарты т?мендегідей: М?тінді о?ып, ат ?ойы?дар. Дара, к?рделі етістіктерді ажыраты?дар.?арамен жазыл?ан с?здерді? ма?ынасын ашып, синонимдрін жазы?дар. М?тінде ?аза?ты? ?андай ата д?ст?рі бай?алады?Осы д?ст?р туралы ?з ойлары?ды айты?дар.
Ауылдан шы??ан бойда екі жігіт ?зен жа?асына тартты.Ж?ріп жат?ан жолдарында ша? жо?.Алдарында ?зенге та?ап ?он?ан к?п ?йлі кедей ауыл т?р.Со?ан ?арап бет алып келеді.
Просмотр содержимого документа
«"Дара ж?не к?рделі етістік" »
Пән:Қазақ тілі. Сынып -6
Сабақтың тақырыбы: Дара және күрделі етістіктер
Сабақтың мақсаты:
а)білімділік: оқушыларға етістіктіңқұрамына қарай түрлері: дара және күрделі етістіктер жайлы толық мәлімет беру.
ә)Дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мәдениетін дамыту, сөздік қорын молайту, сауаттылыққа баулу, олардың ой-пікірін қалыптастыру.
Сабақтың әдісі:түсіндіру, сұрақ-жауап, СТО түсіндіру.
Сабақтың көрнекілігі:интерактивті тақта, тест.
Сабақтың формалары: топпен, ұжыммен жұмыс жүргізу.
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру кезеңі.
1.Сәлемдесу.
2.Кезекші мәлімдемесі.
3.Журнал бойынша түгендеу
II.Психологиялық сәт.
Қазақ тілім, өз тілім, ана тілім,
Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім.
Қастерлейді ұл-қызың мәңгі сені,
Болашағым, бақытым, дара тілім!
Миға шабуыл.
1)Етістік дегеніміз не?
2)Етістік жасалуына қарай қала бөлінеді?
3)Туынды етістіктің жұрнақтары?
III. Жаңа сабақ
А)дәптермен жұмыс- күн тәртібін жазғызу.
Терме диктант
Ә)жаңа сабақты түсіндіру
Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Дара жәнекүрделі етістік» тақырыбы жайлы түсіндіремін.
Дара етістік пен күрделі етістік.
Етістіктер құрылысына қарай дара етістік және күрделі етістік болып болып екіге бөлінеді.
Бір ғана сөзден тұратын негізгі етістік дара етістік деп аталады.Мысалы:Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды.Бұл сөйлемдегі салғыздыдеген дара етістік болып табылады.Өйткені бұлар- бір ғана сөзден тұратын негізгі етістіктер.
Әрқайсысының өз алдында мағынасы бар, белгілі бір сұраққа жауап беріп, сөйлем мүшесіқызметін атқарады:Жұрттар не істеді?- салғызды.(баяндауыш)
Екі не одан да көп сөзден құралып, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесінің қызметін атқаратын етістік күрделі етістіктер деп аталады.Мысалы: Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, Ықтырмамен күзеуде отырар бай. Берілген сөйлемдегі жеп қоямдеп (не себепті отыр?)деген-күрделі етістік. Олар бір ғана лексикалық мағынаны білдіреді, бір сұраққа жауапберіп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқарады.
Әдетте күрделі етістіктің құрамындағы бірінші етістік негізгі болады да, негізгі мағынаны сол білдіреді, кейінгісі оғанкөмекші етістік болады.Кейде көмекші етістік біреу немесе, бірнеше болуы да мүмкін.Негізгі етістік көбінесе көсемше тұлғасында (барған екен, келген екен т.б.) және есімше тұлғасында (барғанекен, келген екен, т.б.)болып келеді де, көмекші етістік сөйлемдегі орны мен мағынасына және қызметіне қарай етістіктің барлық түрлерімен тұлғаланып қолданыла береді. Мысалы: Үнсіз күліп тұрған –бағанағы бала шәкірті.
Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын.
Б)Алғашқы тапсырманы ауызша түрде орындатамын: 223- жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Мәтінді оқып, мазмұнын қысқаша баяндап беріңдер.Күрделі етістіктердің қалай жасалып тұрғанын көрсетіңдер.
Атай Ықыласты әңгіме етті:- Менің баларақ күнімде төрт – бес кісі Сәтбайға еріп, Ықыластың үйі үлкен қоңыр үй екен.Үйге түстік.Үйге бірсыпыра жұрт жиылып отырды.Сәтбай Ықаңның қобызын сағынғанын айтты. Біреуі қобызды алып берді. Мен екі көзімді алмай, телміріп қарап отырмын.Ықылас қобызын жөндеп алып, ақырын сыза бастады.Еңіреген, күңіренген күйлер көктен құйылып отырғандай болды.Менің жүрегім лүпілдеп, бүкіл жұлын тұтам шымырлап кетті.
Келесі тапсырманы да ауызша түрде орындатамын: 224- жаттығу жаттығу жұмысының орындалу шарты төмендегідей: Мәтінді оқып, ат қойыңдар. Дара, күрделі етістіктерді ажыратыңдар.Қарамен жазылған сөздердің мағынасын ашып, синонимдрін жазыңдар. Мәтінде қазақтың қандай ата дәстүрі байқалады?Осы дәстүр туралы өз ойларыңды айтыңдар.
Ауылдан шыққан бойда екі жігіт өзен жағасына тартты.Жүріп жатқан жолдарында шаң жоқ.Алдарында өзенге тақап қонған көп үйлі кедей ауыл тұр.Соған қарап бет алып келеді.
-Дәкеңе сәлем берейін. Сыншыл қарттың көреген көзі тағы нелерді біліп,бағып отыр екен?-де, Әбіш әзіл аралас сөйледі.Дәркембай өз үйінің қасында ағаш шауып отыр екен.Қалың қол ағашты мүсіндеп жатыр. Қолындағы шапашоты жеңіл қозғалады. Қолды өзі жетелеп, лыпып тұрғандай.Шапашотын сілтеп отырып Әбіштен:
-Оқуың бітті ме, Әбіш?Елге мүлде келдің бе?-деп сұрады.Әбіш келер жылы оқуын тамамдап қайтатынын айтты.
Дәркембай: -Тағы да кете берем десеңші!- деп біраз үндемей қалды.
СЕРГІТУ СӘТІ: Ф.ОҢҒАРСЫНОВА «ЖЫЛУ»
Жылулықтан жаралған,
Құшағы оның таң мекен.
Менің айдай анамнан
Асқан сұлу бар ма екен?
Мейірім нұры төгілген,
Күн көзіндей жанары.
Ойымды оқып өңімнен.
Дірілдейді қабағы.
Жердегі бар тағамнан
Ана сүті нәрлі екен.
Бұл жалғанда анамна
Асқан сұлу бар ма екен?
Жер бетіен ғұмыры,
Күн нұрымен арайлы.
Біздің үйдің жылуы
Анамыздан тарайды.
Топпен жұмыс:Келесі тапсырма: 226- жаттығу жұмысының орындалу шарты мынадай:
Берілген есім сөдерге жұрнақ жалғап,етістікке айналдырып жазыңдар.
I-топ II-топ
Әшекей Айқын
Алаң Тамыр
Амал Әңгіме
Ашу Сыр
Әзіл Адал
Әсем Адым
Әсер Аз
Әрекет Ажар
Аяқ Азық
Айшық Айбат
Жаңа сабақты қорытындылау:
1.Етістік құрамына қарай қалай бөлінеді?
2.Дара және күрделі етістік дегеніміз не?
Бекіту:Тест жұмысы.
1.Етістік нені білдіреді?
А)Іс- әрекетін
Ә)Заттың санын білдіреді
Б)Заттың атын білдіреді
2.Өлең жолын толықтырыңдар:
Мәпелейін, бағайын
Мойыныңды .......
А)жазайын
Б)көрейін
В)тарайын
3.Етістіктің қандай түрі болады?
А)Ашық, тұйық, бітеу
Ә)Дара және күрделі
Б)жекеше және көпше
4.Дара етістік неше сөзден тұрады?
А)4
Б)2
В)1
5.Күрделі етістік неше сөден тұрады?
А)бірнешеу
Б)1
В)жүз
Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалаймын.
Үйге тапсырма:
1.Ереже жаттау
2.225- жаттығу жұмысының орындалу шартын түсіндіремін: Кұрделі етістіктің құрамын анықтаңдар.Олардың қалай жасалғанын айтыңдар.Қожаның көршісіне мінездеме беріңдер.
3.Етістікті қатыстырып өлең құрастыру.
ШҚО.Көкпекті ауданы.
Көкжайық орта мектебі
Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің мұғалімі: Жумагулова.Ф.К.
