Ана тілім – арым б?л

Та?ырыбы:Ана тілім – арым б?л
Ма?саты: Ана тіліні? ?адір - ?асиетін ??ындыру, ана тілі а?ыл - ой дамуыны? ж?не барлы? білімдерді? негізі екенін д?лелдей т?сіндіру.
К?рнекілігі: На?ыл с?здер. ?. Ж?мадилов «?аза? тілі - ?зіні? даласындай ке? пішілген жайдары да жалпа? тіл.»
Барысы:
1. ?йымдастыру.
Кіріспе с?з: «?аза? тілі - рухани байлы?ымызды? ?айнар б?ла?ы» деп бекер айтылмайды. ?аза? елінде, ?аза? жерінде ?аза? тілі ?ркендеуі тиіс. О?ан ?аза? хал?ыны? ?рпа?ы ?ана емес, ?аза?станды мекендеп жат?ан барлы? халы? ?лес ?осуы тиіс. Ол ?шін ана тілімізді? ?адір - ?асиетін ?зіміз білуіміз, д?ріптеуіміз, насихаттауымыз керек.
2. Негізгі б?лімні? 1 - кезе?і /Тіл туралы бірнеше ма?ал - м?тел, на?ылдарды? м?нін ашу/
«Тіл сыйлы етер, ??тты ?ылар, ?сірер,
Бас та жарар, ?адір - ??тты ?шірер.» /Ж?сіп Баласа??ни./
1 - о?ушы: «Тілден ?ымбат ?азына жо?»
Ертеде бір ?ария д?ниеден ?терінде ?лына ?ымбат ?азына ?алдыр?анын айтып кетеді. О д?ниелік бол?ан ?кесін арулап жерлегеннен кейін, ?лы ?азынаны іздеуге шы?ады. Ауланы, ?йді т?гел ?опарып, ?кесі аманатта?ан байлы?ты таппа?шы болады. ?арама?ан жері ?алмай, ауылды? ?лкен адамына барып, бар жайды айтады.
- Балам, бос?а ?уре болыпсы?. ?ке? ?з ана тілін ерекше ?астерлеген, с?зге шешен, дуалы азамат еді. Оны? арт?ы?а, ?рпа?тарына ?алдыр?ан ??діретті ?ызыл тіл болатын. Ел ішіндегі, халы? аузында?ы сол ?азынаны ??рметтеуді аманатта?ан екен. ?йткені, тілден ?ымбат ?азына жо?,- депті а?са?ал.
2 - о?ушы: «?алымны? хаты ?лмейді»
?з Ж?нібекті? 62 биі бол?ан екен. Бір жолы хан билеріне «Д?ниеде не ?лмейді» деп с?ра? ?ой?анда, бір н?кері былай депті:
А?ын су ?лмейді,
Ас?ар тау ?лмейді,
Аспанда ай мен к?н ?лмейді,
?лемде ?ара жер ?лмейді.
Сонда Жиренше шешен о?ан ?арсы шы?ыпты:
А?ын суды? ?лгені -
Алты ай ?ыста ?ат?аны.
Ас?ар тауды? ?лгені -
Басын б?лтты? жап?аны.
Ай мен к?нні? ?лгені -
Е?кейіп бара бат?аны.
?ара жерді? ?лгені -
?ар астында жат?аны.
Ажал деген ат?ан о?,
Бір Алланы? ?а?паны.
Д?ниеде не ?лмейді?
Жа?сыны? аты ?лмейді,
?алымны? хаты ?лмейді.
3 - о?ушы: «Шаршы топта с?з бастау ?иын».
Бір к?ні жиынны? ортасында отыр?ан Досбол шешеннен біреу:
?ол бастау ?иын ба?
Жол бастау ?иын ба?
С?з бастау ?иын ба?- деп с?райды.
Сонда Досбол:
- ?ол бастау ?иын емес,
К?к найзалы ері? болса,
Жол бастау ?иын емес,
Со?ы?а ерген елі? болса.
Б?рінен с?з бастау ?иын,
Тауып айтса? мереке ?ылады,
Таппай айтса? келеке ?ылады!- деген екен.
4 - о?ушы: «С?з тап?ан?а ?ол?а жо?».
Ертеде Шамар ж?не З?л?аш атты екі адам бір ауылда т?рыпты. Шамар с?зге шебер, пысы? жігіт болса керек. Ал З?л?аш жуас, бостау жігіт екен. Ол заманда жер дауы, ру таласы толаста?ан ба? Бір к?ні ауыл жігіт тері жоры??а аттанып бара жатады.
Сонда Шамар: Бас?амызды? аттануымыз д?рыс - ау, осы З?л?аш не бітірем деп бара жатыр екен?- депті. Соны естіген З?л?аш: Шамар - ау, сені бірн?рсе білетін жігіт пе десем, еш н?рсе білмейді екенсі?. Атысып жат?ан жау сені? Шамар, мені? З?л?аш екенімді ?айдан айырсын?- депті. «?й, с?з тап?ан?а ?ол?а жо?» деп жігіттер ду к?лісіп, ат?а ?оныпты.
5 - о?ушы: «А?дамай с?йлеген ауырмай ?леді».
Жастайынан тап?ыр с?зімен аты шы??ан Б?лтірік а?ын бірде ауыл аралап ж?ріп, бір бекті? ?йіне т?седі. Бек Б?лтірікті? киген киіміне тыжырына ?арап т?рып, оны бір м??атпа? оймен:- Е, Б?лтірік, асы?ып киіне ?йелдерше киімні? бірі ?зын, бірі ?ыс?а ?ой?- депті. Б?лтірік бекті? с?ра?ына шамданбай, сабырлы кейіпте:
- Ай, Б?ке - ай! Нені с?райсы?. ?л ?скен со? ?л киінді, ?ыз ?скен со? ?ыз киінді. Мен олармен жарысайын ба? ?зын болса ?лымдікі, ?ыс?а болса ?ызымдікі шы?ар,- деп жауап ?атыпты. Бек перзентсіз екен. «А?дамай с?йлеген ауырмай ?леді» деген ?ой. ?ял?аннан ?ып - ?ызыл бол?ан Бек:- Са?ан дауа жо? екен, Б?лтірік,- деп теріс айналып ж?ріп кетті.
6 - о?ушы: «Тіл тас жарар, тас жармаса, бас жарар»
«А?табан ш?бырынды, ал?а к?л с?лама» деген ж?ртшылы? болып, ел ш?быр?анда, малды? ішіндегі семізін сойып, ел жей берген екен. Сонда бір к?к ала бие он бес ауылда асырау?а жарапты. Биеден бір сау?анда, бір ?лкен ?нек с?т шы?ады екен. Иесі «к?з тиеді, тіл тиеді»,- деп сайдан - сай?а жасырып, байлап ж?ріп сауады екен. Бір к?ні биесін сауарда к?з ?шына т?рт кісі к?рінеді. Сол кісілер келіп жеткенше, биесін сауып ?лгере алмапты да к?некті? ішіне «тіл болса?, тас?а ти»деп бір ?ара тасты салып жіберіпті. ?лгі жолаушылар амандасып бол?аннан со?:
- Мана біз к?з ?шында к?рінгеннен бие сауып отыр еді?, манадан сау?аны? к?л болып а?арлы? болды ?ой,- деп та?данады. Иесі:- Биемні? жуырда иімейтін жаман мінезі бар еді, сіздерді? алдары?ызда ?ана зор?а иіді,- деп жауап береді.
Кісілер кетісімен с?тті сабасына ??йса, к?некті? т?біндегі ?ара ас т?ртке б?лінген екен. «Тіл тас жарар, тас жармаса, бас жарар»,- деген с?з осыдан ?алса керек. Егер тас салма?анда, биеге к?дік болары с?зсіз.
7 - о?ушы: «Аталы с?з а?ыма? то?тамайды».
?мір Темір ?ндістан?а бар?ан сапарында сол жерді? ?нерпаздарын ша?ыртып алып: «Осы ша?арда?ы ас?ан бір сазгер бар дегенді естігенмін»,- дейді. Шабармандар бір со?ырды ?мірді? алдына алып келеді. Сазгерді? ?неріне ?бден риза бол?ан патша оны? есімін с?райды. Сазгер «Атым - Мемлекет»- деп жауап береді. «Мемлекет те со?ыр бола ма екен»- дейді патша жымиып. Сонда за?ип сазгер: «Егер мемлекет со?ыр болмаса, а?са?ты ?йіне кіргізбес еді»- депті. Сазгерді? с?з тап?ырлы?ына риза бол?ан Темір о?ан к?п сый - сияпат беріп, шы?арып салады. Ата?ы жер жар?ан ?а?арлы А?са? Темір де аталы с?зді? ?адірін танып, ж?йелі с?зге то?тай білген екен.
8 - о?ушы: «Е? ащы да - тіл, е? т?тті де - тіл»
Ертеде бір бай дос - жарандарына ?она?асы бермекші болып, ?ызметшісіне «Ж?рт та??аларлы?тай ?она?асы даярла, та?амдары? ?те т?тті болсын»,- дейді. ?ызметшісі базарды біраз арала?аннан кейін, біры??ай тіл ?келеді де ?рт?рлі та?амдар даярлайды.
?она?тар асты с?йсініп жеп, ризашылы?тарын білдіреді де тама?ты? тек тілден жасалуыны? сырын с?райды.
- Мен ?з ??мырымда тілден д?мді н?рсені кездестірмедім. Тіл адамдарды табыстырады, онда ?ылымны? кілті бар, ол - шынды? пен данышпанды?ты? ??ралы, соны? к?мегімен халы? о?у о?ып, білім алады, ?мір шатты?ын мада?тайды!- деп жауап береді.
Келесі жолы иесі е? ащы та?амдарды даярлауды ?сынады. ?ызметшісі тек тіл та?амдарын даярлайды. Келген ?она?тар асты? барлы?ыны? да ?ткен жол?ыдай тілден даярлан?анын біліп, ас?а к??ілдері онша шаппай ?алады. Ал ?й иесі ашуланып, ?а?арына мініп, ?ызметшісін аясыз жазалама? болады. Осы кезде жалшысы:
- Неге ашуланасыз, мырзам. ?мірде тілден ?ткен ащы жо?: адамдарды ?а?ыстыратын да, ел мен жерді жауластыратын да, б?ле - жаланы? б?рі де осы тілден шы?пай ма? Ол - з?лымды? пен ?тірікті?, к?м?н мен к?н?ні? ??ралы. Сонды?тан да мен сізді? тапсырма?ызды осылайша орындадым,- дейді.
?она?тар да, ?й иесі де жалшы жауабына риза болып, ашуларын ?айтарады.
9 - о?ушы: «Таза мінсіз асыл с?з, Ой т?бінде жатады»
Тілді тек ?арым - ?атынас ??ралы ?ана десек ?атты ?ателесеміз. Тіл с?з жеткісіз ??діретке ие. Францияны? королі бесінші Карл: «А?ылшын тілі - дипломатияны?, неміс тілі - со?ысты?, итальян тілі - с?юді?, ал француз тілі - досты?ты? тілі» деп ба?а берген.
?лы ?алым М. В. Ломоносов болса «Орыс тілі осы тілдерді? ?асиетін т?гелдей бойына сі?ірген»- деп жаз?ан.
Ал, ?аза? тілі ше? Б?л - арман мен м??ны?, ?ай?ы мен ?уанышты?, с?ю мен к?юді?, і?к?рлік пен ??штарлы?ты?, са?ынышты? бар ?уатын ?здеріне дарыт?ан н?рлы тіл ?ой.
Академик Радловты? ?зі «?аза? тіліні? т?ркі м?дениетіне тигізген ?сері француз тіліні? Европа?а тигізген ?серімен бірдей»- деп, ана тілімізді ?спеттеген жо? па еді?
Ендеше, ?аза? тіліні? аса байлы?ы, икемділігіне, орамын тауып, ?исынын келтіріп пайдаланса?, т?п - тура бал таматынына ешкімні? к?м?ні болмас.
?аза? тілімен сурет салу?а, тас ?ашау?а, а?аш, текемет ою?а болады. Б?ріні? бастау негізі халы?ты? ?азына ?айнарында, а?ыл - парасатында жатыр.
Жа?ыны? т?рма?, жат мойында?ан осындай жор?а тілді ?алайша ?гейсітуге болады? Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаевты? «?аза? ?аза?пен ана тілінде с?йлессін» деген емеурініні? астарында ?андай ?лкен ой, кеме?герлік жат?анын неге пайымдамаймыз?
Айналайындар - ай, омырау с?ті тілін тек ?гейсіте к?рме?дерші.
3. Негізгі б?лімні? 2 - кезе?інде «Жа?ылтпашты? жа?ылмас шебері», «Ма?ал - с?з маржаны», «?оржында?ы с?ра?тар» та?ырыбында т?рлі танымды? сайыстар ?ткізуге болады.